Zimanê Malê, Hegemoniya Li Malê

Zimanê Malê, Hegemoniya Li Malê

Fexriya Adsay

Puxte:

Berhemên wêjeyî di nav şerd û mercên dinya me de tên hilberandin û dibin awayekî avakirina hegemoniya beranber. ji berhemên di girtîgehên Tirkiyeyê de ji aliyê kevne-gêrilayan hatine nivîsandin, ên bi kurdî ji ber bandora zimên bêtir xwemalî û bi xwendevanên xwe re dikarin pêwendiyeke xurt saz bikin, lewma di avakirina hegemoniya beranber de xwedî rolekê ne û bi dengekî xurttir xitabî civakê dikin. Lê ên bi tirkî bandora zimanekî biyanî û her wiha nerîneke biyanî jî di xwe de dihewînin, ji ber vê bi civaka kurd re pêwendiyeke wan a xurt xuya nake. Li vir ziman bi xwe wek amrazeke sereke ya midaxelekirina bo rewşa çandî û siyasî derdikeve pêş.

Peyvên sereke: hegemonî, gêrîla, girtîgeh, kurdî, tirkî.

Destpêk

Wêje her çi qas karekî şexsî be jî, ew gelek caran wek mirêka nasnameyeke hevpar kar dike; serpêhatiya wê nasnameya hevpar vedibêje an tunebe jî hewl dide wê çêbike. Beriya ku nasname an piştevaniyeke hevpar a şênber hebe, tovên wê yên di nav civakê de di nav şitilgeha wêjeyê de zîl dide, ji wir tê veguheztin bo civakê û nasname û piştevaniya muxayel li wir tê mezinkirin. Ev nasname û piştevaniya ku tevî wêjeyê di hemû qadên çandî û hunerî de dikare bê texeyulkirin him dibe sedema têkoşînê him dibe qada têkoşînê bixwe. Berhemên wêjeyî di nav xwe de ne xwedî dinyayek cuda an îzolekirî ne, ew jî di nav şert û mercên dinya me de tên hilberandin û bi awayekî midexaleyê wê dikin.

Li gor vê erka xwe wêje dibe yek ji amrazên rûxandina hegemoniya serdest jî. Têgeha hegemonî ku ji aliyê Antonio Gramsci[1], komunîstê îtalî, hatiye têgînkirin wek otorîteya siyasî, çandî û civakî an wê hêza ku dewletek, bêyî serî li şîdeta qebe bide, dikare pê otorîteya xwe ava bike û wê berdewam bike, dikare bê tarîfkirin. Xwediyên desthilatdariyê tenê bi darê zorê xwe li ser civakê ferz nakin an bi saya hêza qebe li ser piyan namînin. Di heman demê de bi riya dibistan û saziyên xwe yên çandî şikil didin fikr, raman û texeyula civakê û kirdeyên ku bi rizaya xwe serê xwe ditewînin diafirînin û hikmê xwe xurt dikin. Dikin ku berjewendî û armancên wan wek rastiyên gerdûnî bên temsîlkirin. Bi gotineke din, rizaya çîn an gelên di bin tehakumê de hildiberînin ku ev temenê tehakuma wan dirêj dike. Lewma ji bo bidestxistina desthilatdariya siyasî, taybetî di civakên modern de, divê ewilî qada çandî ku bi hemû şaxên xwe wek amrazên sazkirina hegemoniyê kar dike, bê destxistin. Bi têkoşîna di qada îdeolojîk û çandî de, bo guherîneke siyasî veguherîna fikr û ramanên civaka sivîl divê bê armanckirin. Gramsci ev jî wek hegemoniya beranber binavkiriye ku ji bo hilweşandina desthilatdariya serwer di warê çandî û civakî de lazim e bê avakirin.

Li bakurê Kurdistanê dewleta tirk ku hebûna xwe li ser tunekirina kurd û gelên xeyrî-muslim ava kiriye bi hemû amrazên xwe yên sazûmanî, qanûnî û leşkerî di nav kurdan de hegemoniyeke xurt ava kiriye. Li dij vê hegemoniyê bertekên wek serhildan, xebatên rêxistinî û rewşenbîrî her dem bi awayekî hişk hatine çewisandin û kirine ku gelek rewşenbîr xebatên xwe li derveyî Kurdistanê û Tirkiyeyê bidomînin. Mînak, Celadet A. Bedirxan û gelek rewşenbîrên nifşên wî stara xwe li Sûriyeyê dîtin û li wê derê xebatên xwe bi awayekî çandî berdewam kirin. Piştî derbeya 1980yî jî gelek rewşenbîr koçî Ewrûpayê kirin û geh bi riya saziyên wek enstîtu û weşanxaneyan an bi xebatên şexsî di dîroka kurdî de bûn êwirek (qonax).

Serhildana sî salên dawiyê ya li dij serweriya dewleta tirkan xeleka dawîn a van bertekan jî bi giranî awayekî çekdarî -ku vêga sekiniye lê hê aqibet ne diyar e- û bi awayekî rewşenbîrî didome. Pêwîst bû ligel şerê çekdarî şerekî çandî û rewşenbîrî jî hebe ya na ne mumkin bû ku pergala mêtingeriyê ya bi salan li ser hiş û mejiyê kurdan qirêjiya xwe nehiştibe û rizayek bo xwe nehilberandibe. Ji ber vê, tevgera kurd piştî salên 90î li hemberî hegemoniya dewletê dest bi avakirina saziyên çandî kirin û amrazên çandî yên wek enstîtu, televîzyon, weşanxane, rojname, qûrsên zimên hwd. kirin xizmeta avakirina hegemoniya xwe.

Tesbîta nivîskarê kenyayî Ngugi Wa Thiong a di sala 1981ê de kiribû ku “li Efrîkayê nivîskar û siyasetmedar gelek caran heman kes in. Nivîskar pir caran di têkoşînên siyasî de cî digrin; li gor wan pênûs, çek û kursî xizmeta armancekê dike, ev azadkirina welatê wan e.”[2] ji bo piraniya nivîskarên kurd hê jî aktuel e. Rola nivîskaran ku Ngugi qal dike ew xebatên rewşenbîrî ne ku hewl didin fikr, raman û texeyula civaka bindest ji bin hegemoniya mêtinger derxin û hegemoniyeke alternatîf biafirînin. Mijara vê nivîsê berhemên nivîskarên kurd in ku li girtîgehê dest bi nivîsandinê kirine û vêga hê di girtîgehê de ne û ew nivîskar in ku Ngugi tarîf kiribû. Menaf Osman, Mizgîn Ronak, Mahmut Baran, Mahmut Yamalak, Hayrettin Ekinci, Ahmet Bilge, Mahir Bagok û Rojbin Perişan ji ber ku wek gêrîla di nav refên PKKê de cî girtine cezayê giran stendine. Bi rastî, bi vê rewşa xwe ew di tarîfa Ngugi de jî hilnayên ji ber ku wan ji siyasetê wêdetir rasterast şerê çekî kirine ku helwesta herî radîkal a li hemberî pergala mêtinger e. Di girtigehê de êdî rêbaza şerê wan guheriye, derbasî qada çandî bûne hewl didin bi riya nivîsê bigihêjin armancên xwe.

Ji bo vê nivîsê yanzdeh berhemên pexşanî -roman, çîrok û bîranîn- yên heşt nivîskaran hatine hilbijartin. Ji van Girê Şêran a Menaf Osman bi kurdî ye û li gor dîroka weşanê yek ji van berheman e ku di girtîgehê de bi kurdî hatiye nivîsandin. Weşanxaneyê ew di nav rêza wêjeyê de bi cî kiriye lê cureyê wê nenivîsandine, wek ku bêbiryar mabin. Ji berhemê tê famkirin cî û bûyerên ku di berhemê de derbas dibin rast in û xuya ye ji serpêhatiyên vebêjer/nivîskar in. Lê awayê vegotinê û dengê hundirîn ên hin lehengan gelek caran ta’ma romanê dide xwendevan lewma em vê wek roman/bîranîn bi nav bikin wê ne şaş be. Em Bûn Baran a Mizgîn Ronak jî dikare wek roman/bîranîn bê binavkirin. Du romanên Mahmut Yamalak yek bi tirkî yek bi kurdî ye; Mermer Kanatlı Kuşlar[3] û Tarîderya. Mahmut Baran jî bi tirkî dest pê kiriye; ewilî romana xwe Meleğin Mısraları[4], piştre berhema xwe ya çîrokan Êdî Navê Min Bêrîvane nivîsandiye. Berhemeke din a tirkî a Rojbin Perişanê Gözyaşlarımın Ağıdıydı Seni Beklemek[5] e. Hayrettin Ekici û İsmail Biçen serpêhatiyên xwe yên gêrîlatiyê di bin sernavê Li Çiyayê Qerejdax Şopa Gerîla û Dağın Ardı[6] de tomar kirine. Ahmet Bilge bi berhema xwe ya çîrokan Tu Li Ku Yî û Mahîr Bagok jî bi berhema çîrokan Dewsa Ramûsanên Birûskan dibin mijara vê nivîsê.

Berhemek wêjeyî, ji ber ku derfeta xwendinên piralî didin, li gor rêbaz an perspektîfên cuda tên nirxandin an rexnekirin. Lewma lazim e tiştê herî dawî bê gotin, di serî de bêjim, ku nirxandin an xwendinên min ên li ser van berheman encama xwendinên min û perspektîfa min in. Xwendevaneke din li ser wan dikare nirxandin an rexneyên gelekî cudatir bike. A din, ji ber tixûbên nivîseke bo kovarê û ji ber xetereya belavbûna mijarê, berhem ji hemû aliyan ve nehatine nirxandin lewma ez di xwendinên xwe de ancax li dû bersivên van pirsan geriyam: 1. Bijartina zimanê berhemê çi îfade dike, çi bandorê dike û gelo di navbera berhemên tirkî û kurdî de çi cudatî hene, di xwendinê de ziman çawa bandor dike? 2. Ji berhemên wan em derheqê fikr, raman û texeyulên nivîskaran çi fêr dibin an dixwazin çi bidin xwendevanên xwe? 3. Li gor bersivên van pirsan gelo nivîskarên kurd dikarin kontr- hegemoniyeke xurt ava bikin?

Ziman û naverok

Li bakurê Kurdistanê di dehsalên dawî de, di ser bikaranîna kurdî û tirkî re, li ser pêwendiya navbera ziman û çandê, mêtingerî û ziman, helwesta dijmêtingerî û ziman nîqaşeke ku her tim heraretê bilind e, berdewam dike. Gelek caran ev nîqaş li dor pirsên “Gelo em di çalakiyên xwe yên xwendin, nivîsandin û axaftinê de giraniyê çawa, çi qasî bidin kurdî? Em xwe ji tirkî dûr bixin an na? Em dikarin heta kû derê xwe ji tirkî dûr bixin, tixûbên wê hebin an na?” dest pê dike û diçe. Yek ji rawestgehên girîng a nîqaşê ku heraretê wê bilind dike ew e ku di navbera nasnameyên siyasî û çandî, û amrazên xwe-îfadekirinê de pêwendiyeke organîk heye an na; ziman tixûbên hişmendiya şexsî û civakî, tixûbên texeyula siyasî, naveroka axaftin û nivîsê diyar dike an na? Bersivên van pirsan pir caran bi aliyê kurdî ve erênî jî be di pratîzekirinê de, ji ber sedemên statuya siyasî û encamên wê yên “zor realîst” ku tixûbên bikaranîna kurdî teng dike, serdestiya tirkî didome. Ev rastî jî bi awayekî pir beloq her tim li ber çavên me ye ku heta statuya siyasî neguhere û kurd xwe bi xwe bi rê ve nebin, di warê teorîk de em bigihên çi encamê jî wê pratîk, bêyî îradeya kurdan, li aliyê tirkî be. Bi gotineke din, li bakur axaftina ser ziman axaftina ser siyasetê ye jî an bêyî wizyoneke siyasî ev nîqaş jî wê bê wizyon bimîne. Lewma berdewamkirina vê nîqaşê bi xwe bi her awayî dînamîzmekê jî bi xwe re tîne. Lê di vê beşê de ji vê nîqaşê bêtir, wê berhemên kurdî û tirkî bên berawirdkirin ku em binerin ziman tirkî an kurdî be, encam dibe çi, ziman çi jê kêm dike, çi lê zêde dike?

Ji yanzdeh berhemên ku wê bên nirxandin çar heb bi tirkî ne: Mermer Kanatlı Kuşlar, Meleğin Mısraları, Dağın Ardı, Gözyaşlarımın Ağıdıydı Seni Beklemek. Nivîskarên her du berhemên ewil Mahmut Yamalak û Mahmut Baran ev romanên xwe yên yekem bi tirkî lê yên duyem bi kurdî nivîsandine. İsmail Biçen û Rojbin Perişan, nivîskarên her du berhemên dawiyê, ev berhemên wan ên duyem in. Bi tirkî dest pê kirine û bi tirkî domandine. Ji nivîskarên berheman tenê Osman Menaf ne ji Bakur e (ji Rojava ye) û berhema wî Girê Şêran beriya yên din hatiye nivîsandin (2003). Em ji tecrubeyên xwe dizanin, li Bakur mirovekî çûbe dibistanê ne gengaz e ku bi tirkî nizanibe û salên perwerdehiyê çi qas zêde be giraniya tirkî ew qas zêde dibe. Em bidin ber çavan ku bi giştî zimanê siyaseta kurdî di destpêkê de tenê tirkî bû û bi taybetî di nav PKKê de şerê çekî li pêş bû, meseleya ziman û çandî jî di nav meseleyên taloqkirî de bûn, asayî ye ku di girtîgehê de hin nivîskarên bakurî berhemên wan î ewil bi tirkî bin. Zimanekî ku mirov pê perwerde nebûbe, heta temenekî bi wî zimanê nexwendibe û nenivîsandibe, ji bo ew ziman bibe zimanekî wêjeyî dem û xebateke taybet jê re pêwîst e. Kesên di girtîgehê de berhem dane jî di temenekî pir ciwan de tevlî xebatên siyasî bûne an tevlî refên şervanan bûne û niha cezayê muebbet li wan hatine birîn. Îhtimalek heye yekem car di girtîgehê de bi xwendin û nivîsandina kurdî ew qas hêmhal bûne û pêş xistinê.

Digel rewşa taybet a bakur û elbet rewşa nivîskaran bixwe, di van berhemên tirkî de xaleke balkêş ew e ku nivîsandina wan her çi qas ne encama tercîhekê be lê encama siyaseta çandî ya mêtingeriyê be jî[7], di her çar berhemên tirkî de ji aliyê vebêjer an ji aliyê lehengekî ev wek kêmasî an pirsgirêkekê nayê dîtin û lê nayê pirsîn. Mirov li bendê ye qenebe wek hûrgiliyekê be jî, ev kêmasî hatibe problematîzekirin, bibe sedema nerihetiyeke derûnî an bibe mijara nîqaşekê di navbera lehengan bixwe an navbera kurd û rayedarên tirk de hwd. Berovajiya vê, tirkî wek zimanekî dahûndurandî xuya dike û nabe mijara tu nîqaşan. Mînak, lehenga Meleğin Mısraları (MM) Rûkenê dikeve nav jiyana îlegal divê ji xwe re navekî nû hilbijêre (r.16). Dema yek ji hevalên wê navê ‘Rûken’ pêşniyaz dike, em fam dikin ku ew wateya vî navî nizane. Ji vê nezaniya wê xuya dike ew kurdî bi temamî nizane lê ev wek mijareke pir asayî derbas dibe û kurdînezanî careke din nabe mewzûbehîs. Lê gêrîlayekî (Hektor) ku tirkî baş nizane û hin peyvan çewt dibêje dibe mewzûbehîs û haya xwendevan jî ji vê kêmasiyê tê kirin (324).

Ger em MM û Êdî Navê Min Bêrîvane (ÊNMB) du berhemên Mahmut Baran ên bi du zimanên cûda berawird bikin, di naverok û nerînên lehengan de cudatiyên mezin hene. Ev cudatî bi zimanê berheman re pêwendidar xuya dikin. Bi îlhama gotina Ludwig Wittgenstein ku dibêje “Tixûbên zimanê min tixûbên cîhana min in” em dikarin bêjin zimanê berhemekê (heta ku bo zimanekî din nê wergerandin) xwendevanên wê û tixûbên belavbûna wê diyar dike, lê bêje nebêje bi giştî mijar bişibe hev jî, ziman naverokê, awayê navlêkirinan, tixûbên ramanan, teswîran, nerîn û diyalogên lehengan, heta mekanê jî gelek caran diyar dike. Mekanê MM piranî Stenbol e, mekanê (ÊNMB) Kurdistan e. Di MM de vebêjerê wê û lehengên wê, ji ber zimanê biyanî û serdestiya nerîna jiderve, ji naveroka axaftinên wan diyar nabe ku kurd in. Mînak, leheng axaftina ajovan û rêwiyên dolmîşekê wek “doğu aksanı”[8] teswîr dike û ev bi wî dide hîskirin ku “ew li getoyekê ye” (r.12) wek ew bixwe ji wan pir dûr be! Di vê hevokê de “… Kürtçe şarkı sesleri, burada Kürtlerin yoğun olduğunu gösteriyordu.”[9] (r.12) wek dengê kesekî nekurd, ji çavekî ji derve tê guhê me û dema li Stenbolê di dolmîşê de taxa feqîr û hejar ku kurd lê dijîn teswîr dike, wek ku nabe feqîrî û hejarî li Stenbolê jî hebe, wê derê layiqî Stenbolê nabîne, wê bi şibandina gundekî Şirnexê teswîr dike. Eyn nivîskar di ÊNMB de bi zimanê kurdî wê nerîna jiderve li derve dihêle. Nerîneke ji hundir dikeve dewsê. Zimanê kurdî bixwe mahremiyetekê dide berhemê ku mirov dizane vebêjer an lehengên wê kurd in. Mirov xwe an derdora xwe tê de dibîne, aidî xwe hîs dike, hesteke aidiyetê dide. Lazim e ev jî nê jibîrkirin ku lehengên MM xortên zanîngehê ne, lehengên ÊNMB bêtir ehlê gundî ne an gêrîlayên ji gundan hatine û mekan jî gundên Kurdistanê ne. Lewma ev rastiyekê jî nîşanî me dide û mijarê bi pirsgirêkek din ve girê dide. Dîsa em ji tecrubeyên xwe dizanin ku xortên li Stenbolê (an bajarên din) di zanîngehê de dixwînin, bi hev re xebatên siyasî dikin, xwendinên siyasî (mijara xwendinê bi taybetî wê bê qalkirin) dikin zimanê wan î serdest tirkî ye. Belkî zimanê vê romanê kurdî bûya wê bêtir derasayî xuya bikira an wê zehmetir bûya ku romaneke bi vî rengî bi kurdî bê nivîsandin. Bi gotineke din, zimanê romanê bixwe encama nakokiyeke çandî, civakî, siyasî ye ku ev berpirsiyariya nivîskar a di hilbijartina zimên de kêmtir dike; berê me ber bi sedemên bêtir bingehîn ve dibe.

Di her du berhemên Baran de gelek referans an jêgirtin hene ku çavkaniya wan bi zimanê berheman re pir eleqedar in. Di MM de ku ji aliyê referansên biyanî ve gelekî dewlemend e ji çanda kurdî tenê carekê navê Feqiyê Teyran (r.56) derbas dibe. Navê Şivan, Ciwan û Xelîl Xemgîn jî carekê di nav cureyên muzîkê de ku leheng bo hevalê xwe pêşniyaz dike derbas dibin (r. 251). Lê di ÊNMB de navê Xanî, Cizîrî, Feqiyê Teyran hwd. gelek caran bi berfirehî derbas dibin. Dengbêjê Lal navê çîrokekê ye, Seîdê Gabarî bi straneke xwe tê de derbas dibe, helbesta Evdila Peşêw Leşkerê Wenda bûye navê çîrokekê û çîrok bi xwe jî bi vê helbestê dest pê dike. Bi giştî axaftin û diyalog û karakter wek zimanê pirtûkê bi hest û hişmendiyeke xwemalî an hundirîn bar kirîne û bêtir xwedî temsîliyeteke civakî ne. Li aliyê din, “Dengbêj” Kazo jî lehengê MM, xortekî zanîngehê ye ku herî zêde nêzî çanda kurdî ye, her tim hewl dide stranekê bêje lê kes guh nadê û wek mirovekî famkor, nezan, qebe, bêqedr û qîmet hatiye şayesandin û ji xwe dengê wî jî qet nexweş e. Lehengên romanê yên erênî hatine şayesandin pêwendiya wan bi çanda kurdî re tuneye, her tim li ser Pablo Neruda, Gogol, Rosa Luksemburg, Clara Zetkin, William Shakespeare, Spinoza, Orhan Hançerlioğlu, Sigmund Freud, Felix Guattari, Robin S. Sharma, Antoine de Saint Exupéry, Tolstoy, Norman Couins, Pavel Korçagin, Ümit Yaşar, Mihail Şolohov û Kazancakîs diaxivin, berhemên wan dixwînin, di nîqaşan de wan wek referans digrin; vebêjer gotina xwe bi wan xurt dike. Ji çanda kurdî tenê serpêhatiya Dewrêş û Êdûlê (r.269) li Muxlayê ber perê behrê ji aliyê lehengekî bi berfirehî tê vegotin lê di nav wan referansên biyanî û nerîna ji derve (him ji aliyê mekan him ji aliyê hişmendî ve) beloq û bêta’m dimîne, wek ku ji bo ew jî hebe hatibe lêzêdekirin xuya dike.

Berhema Rojbin Perişan Gözyaşımın Ağıdıydı Seni Beklemek (GASB) digel ku li Amedê derbas dibe, lehengên wê ne yek cure ne û bêtir tebeqeyên civakê temsîl dikin, di berhemê de aidiyeta ax û welêt xurt e; dîsa jî mirov ji hesta biyanîbûnê xilas nabe. Wê hestê dide mirov ku bêyî ku nivîskar lê bifikire, bêje nebêje ziman bixwe mesafeyekê datîne. An nivîskara tirkînûs bixwe ji mesafeyekê li civakê an meseleyê dinêre. Mînak, dema qala Zelalê, ku li Botanê di nav refên gêrîla de ye, tê kirin dibêjin “ew li çiyayên dûr e” (uzak dağlarda r.27), kengî qala çiya bê kirin dûrbûna wan li pêş e, “ew çiyayên dûr” (r.339). Halbukî li bakurê Kurdistanê û li Amedê bixwe tiştê herî nêz her daîm çiya ne. Kî çend kîlometreyan ji Amedê dûr bikeve rêwîtî di nav çiyayan de didome. Ew çiya ne ku bûne qada şerên dijwar. Lehengên romanê yên xort (ku ew lehengên sereke ne) kêm caran çand û dîroka Kurdistanê herî zêde ji jin û mêrên extiyar guhdarî dikin û dibin xwedî agahdarî. Pêwendiyeke wan a bi berhemên nivîskî ên di vî warî de ne mewzûbahîs e an di navbera xwe de li ser van mijaran napeyivin.

Dağın Ardı (DA) a İsmail Biçen berhemeke din a bi tirkî ye ku rasterast serpêhatî û fidakariyên herî dijwar ên gêrîlayên serê çiyan ji hundir ve vedibêje. Ev berhema Biçen a duyem e, a din helbest e û ew jî bi tirkî ye. Biçen bixwe bi kurdî çi qas dizane, em vê nizanin lê ji ber ku her du berhemên wî jî bi tirkî ne, em dikarin bêjin nivîskarekî tirkînûs e. Ji ber mijar û mekanê berhemê hesta aidiyeta ax û welêt bi awayekî xurt derbasî xwendevan dike. Nivîskar nexwestiye kurdî bi temamî li derve bihêle ku cî bi cî peyvên kurdî di nav hevokên tirkî de an wek hevokên kurt bi kar aniye: “Şehit Yaşar hevalin evi”[10], “Merhaba em hevalin”, “Şeva we bi xêr” (r.14), “Xwedê zêdeke” (r.15), “Bes e, dê bes e!” (r.17), “…ve teq û teq içerisinde…”[11] (r.19), “ew kî nin?” (r.28) “Heval hatin!” (r.29), “Şevbaş”, “Rojbaş” hwd. Elbet navê piraniya gêrîla kurdî ne. Navê pincarên wek soryaz, gohreşik, mendik, sîrim, tirşo bêyî ku tirkiya wan jî bide bi kurdî hatine nivîsandin. Lê bandora zimanê tirkî xwe berê di referansan de nîşan dide. Du helbestên bi tirkî yên Ahmed Arif (r.24) û Ahmet Telli (r.5) cî digrin, navê Cigerxwîn carekê wek “Kürdün şairi”[12] (r.25) derbas dibe lê tu delîl nîne ku helbestên wî hatine xwendin. Ji wî pê ve navê tu navdarên kurd derbas nabin. “Che” du caran derbas dibe (r.28, 97). Digel ku behsa Che bi berfirehî derbas nabe jî ev nav gelek tiştan dibêje ji me re. Ji ber ku di nav çanda siyasî ya kurdan de ev wek sembol an diyardeya tixûbekî ye jî. Asta xwemalîtî an gerdûnîbûnê an xwediyê axaftinê çi qas xwe û armancên xwe ji nav çanda xwe tarîf dike, nîşan dide. Ev jî bi serdestiya tirkî re ji nêz ve eleqedar e.

Dema gêrîla li gundekî çiyayî serdana malbata hevalekî xwe yî şehîd dikin, mirov bi rihetî texmîn dike ku dê û bavê wî yên extiyar bi tirkî nizanin (her çi qas nivîskar vê nebêje jî). Lewma dema em axaftinên wan bi tirkî dixwînin hestên di axaftinên wan de derbasî me nabin, nêzîkatiyeke di navbera me û wan de çênabe. Di axaftina fermandarê koma gêrîla de jî ev gelek car berbiçav e. Zêde asayî xuya nake ku fermandarekî kurd bi tirkî bipeyive.

Ku berhem tirkî be, mekanê wê jî ne Kurdistan be, digel hemû hostetiya nivîskar a di hûnandin û vebêjiyê, ta’ma wê ya wêjeyî berhem di xwe de kêmasiyekê dihewîne. Mermer Kanatlı Kuşlar (MKK) a Mahmut Yamalak berhemeke wisa ye. Mînak, em ji vebêjer û serlehengê romanê fêr dibin ku malbata wî di nav mala xwe de bi kurdî dipeyivin. Elbet heta ku vebêjer vê diyar neke em ê vê nizanibin. Vebêjer kêm caran hevokên kurt bi kurmancî binivîsîne jî zehmet e mirov bawer bike ku ew malbateke kurd e. Behsa her çi bikin jî dema bi tirkî be malbateke kurd li ber çavên me şênber nabe an em nikarin wan di nav bi milyonan kurdan de bi cî bikin. Serleheng û vebêjer Aya bi xwe jî, digel em dizanin bi ruh û canê xwe kurd e, ji ber zimanê tirkî wê hesta endambûna malbateke mezin an cimeateke muxayel (em Benedict Anderson bi bîr bînin!) nade mirov an ev kêm dimîne, yan ew li derve dimîne an jî xwendevanekî kurdîxwende xwe li derveyî cimaeta romanê dibîne. Di naverokê de tu delîl jî tuneye ku li derveyî sînorên Tirkiyeyê jî kurd hene an na, cimaetek kurdan a ji bakur mezintir xuya nake.

Yamalak di Tarîderyayê de di navbera leheng û xwendevanên xwe de bêtir nêzîkatiyek xurt diafirîne ku xwendevan dikare xwe û lehengên romanê di nav cimaeteke muxayel bi cî bike. Girêka mijara romanê bixwe bi riya kurdî vedibê û pê de diçe. Mijar wisa ye: Di sala 1989an de li perava Îtalyayê keçeke biçûk tê dîtin. Ev keçik ji malbateke kurd e ku tevî bi sedan penaberên din hewl dane bi keştiyekê biçin Îtalyayê lê beriya ku bigihên menzîla xwe noqav bûne. Piştî ku mehekê di nexweşxaneyê de dimîne û bi ser xwe ve tê, keçik ji ber trawmaya jiyaye qet napeyive, axaftin bi temamî ji bîr kiriye. Bîra xwe jî winda kiriye; ji rabirdûya wê tiştek nayê bîra wê. Wê ji vir dişînin dibistana rahîbetiyê. Li wir bîra wê nê ciyê xwe jî, fêrî axaftinê dibe lê elbet îtalyanî. Fêrî latînî jî dibe, wek miroveke îtalî mezin dibe. Di hijdeh saliya xwe de rojekê li kolanekê dengê newayeke kurdî tê guhê wê. Bêyî ku bizanibe bi çi zimanî ye jî ev bandoreke mezin li ser wê dike û jiyana wê careke din serobino dibe. Derûniya wê ew qas xira dibe ku wê radikin nexweşxaneyeke derûnasiyê. Li vir rastî jineke kurd û kurdîaxêv tê. Çawa ku dibihîze jinik straneke kurdî dibêje demildest diçe di hembêza wê de rûdinê û nêzîkatiyek bêhampa çêdibe di navbera wan de. Bi axaftina wê re keçik jî hêdî hêdî dest bi axaftina kurdî dike û bi jiyanê ve tê girêdan. Piştî vê êdî dest pê dike li rabirdûya xwe ya winda digere. Ji ber ku mifteya mijara romanê bi xwe jî zimanê kurdî ye, bûyer her tim xwendevanê xwe dikşîne nava xwe. Di navbera cimaeta romanê û cimaeta xwendevan de aidiyeteke hevpar bi hêsanî çêdibe. Di hebûna mirovekê de wateya zimên, hestên kolektîf û ziman, derûnî û ziman, ziman û rabirdû bi kurdî rave dibe, şênber dibe.

Êndin

Ev berhemên ku mijara vê nivîsê pêk tînin, bi naveroka xwe diyar e ku bi rewşa siyasî-civakî ya nivîskarên xwe pir girêdayî ne û rasterast berhemên şert û mercên dewra xwe ne jî. Ev dike ku em bala xwe bidinê ka van nivîskaran di berhemên xwe de “êndin” xwe çawa şayesandine an ew kî ne? Ew li hember kê ne/bûne? Li hember çi ne/bûne? Di şayesandin an tespîtkirina “êndin” de ziman çi qas bibe diyarker an bi zimên ve çi qas pêwendîdar e?

Balkêş e ku di berhemên tirkî û kurdî de hema bêje hemû lehengên tirk tenê polîs û leşkerên dewletê ne û elbet bi neyênî hatine şayesandin. Ji bilî wan bi giştî bi erênî an neyênî qala tirkan nayê kirin. Çendîn îstisnayê vê hene. Di MMK de lehengeke jin a tirk heye ku pir bi erênî hatiye şayesandin, xem û derdê wê û yê serleheng dibin yek. Navê wê “Şîn” bi kurdî ye lê em nizanin ku ev nav kengî û çima li wê bûye/li xwe kiriye. Li ser eweliyata pêwendiya wê ya bi kurdan re jî tu delîl tunene. Lê dibe ku nivîskar hebûna tirkeke-navkurd û xwedî helwesteke ew qas xurt bawerdêr nedîtiye ku hewl daye wê bê nasnameyeke netewî bihêle. Ne bi nasnameya tirk lê bi nasnameya koçbereke boşnak bi me dide nasandin. Malbata wê pêncî sal berê hatine Tirkiyeyê û ew bixwe tirkbûnê qebûl nake xwe tenê wek Stenbolî dibîne, koka xwe bi kesên dema osmaniyan ku li welatên Balqan bûne misilman girê dide, ne ku kesên ji Anadoluyê çûne wir. Bi vî awayî nivîskar lehengeke tirk bi me dide qebûlkirin lê hê jî em nizanin navê wê çawa bûye kurdî. Ev pêwendiya ziman, mekan û tixûbên berhemê tîne bîra me ku ziman û mekanê berhemê tixûbê wê ber bi tirkan ve firehtir kiriye, ne ber bi kurdan ve.[13] Lê ev jî heye, dema em cîranê Aya yê Yozgatî û jina wî, ku mirovekî jinfiroş e, jî tevlê bikin ev tespît kêm dimîne. Ev lehengê Yozgatî bi awayekî neyekser ji Aya re pesnê jina xwe dide û hewl dide wî îqna bike ku ew bi jina wî re razê. Piştre jina wî dikeve dewrê, çend caran tê û diçe mala wî da ku dilê Aya bibijîne xwe, pê re razê. (r. 83-88) Bi rastî, di nav tevna romanê de rola van herdu lehengan jî ne xwediyê rolekê ne. Ew tunebûna jî tevnê romanê kêm nedima. Nayê famkirin ku ew çima ketine nav romanê lê wek ku nivîskar ew ji ber niyetekê di nav romanê de bi cî kiribin. Ji bilî wan çend masîvanên tirk jî hene ku ew pir bi erênî hatine şayesandin. Dema Aya ji destên polîsan xilas dibe lê nikare biçe mala xwe jî çendakî li cem wan stara xwe dibîne. Ev lehengên tirk ên pir xirab û pir baş bi me niyeta nivîskar a humanîst ku nahêle em ‘bira’yên tirk wek ‘êdin’ên xwe bifikirin an ji wan bi dûr bikevin, dide xuyakirin. Wan li ber çavên me xumamî dike ku bêje baş û xirabên wan jî hene û bi temamî nayên kategorîzekirin. Helbet, bi milyonan tirk ne kopiyên hev in û hemû yek bi yek sîstema dagirker temsîl nakin lê em dizanin ku di her qada jiyanê de em her tim rastî li tirkên ku yekser temsilkarên sîstemê ne tên û ev qet ne îstisna ne. Ji xwe ew zilamê Yozgatî û jina xwe jî sîstema serwer temsîl nakin û tirkan jî temsîl nakin, em dikarin li her welatî rastî wan bên. Lê di şerekî siyasî de ‘êdin’ tunebe, şer li hemberî kê tê meşandin, armancên siyasetê li ser çi û çawa tê tayinkirin? Ev pirseke heyatî ye ku her tim derheqê siyaseta legal tê pirsîn.

Digel ku di MKK de wek navekî neteweyî peyva ‘tirk’ derbas nabe, pirsa ‘kî ye êdin?’ xumamî dimîne, di Tarîderyayê de ‘tirk’ wek navekî ‘êdin’ derbas dibe. Mînak, şebekeya ku ew xistine vê keştiyê û ew li nava Derya Spî hiştine çûne, tirk in. Kêm caran be jî navê Kurdistanê (r. 40) derbas dibe an wek mekan tê îmakirin, wekî welatekî ji Tirkiyeyê cuda di zihna xwendevanên xwe de zindî dike.

Îstisnayeke di warê ‘êdin’ de, di Girê Şêran de ye. Di vê berhemê de jî gêrîlayekî bi navê Remzî heye, tirk e (r.308). Remzî dema li Enqereyê Zanîngeha Teknîkî ya Rojhilata Navîn de dixwîne rêxistina PKKê nas dike û tevlî refên şervanan dibe.

Vebêjer wek ‘Remziyê tirk’ qala wî dike. Ev xaleke girîng e; ji ber ku xuya ye vebêjer wî aidî cimaeta xwe nabîne; bi binavkirina “tirk” wî bi rihetî dike êdin û nahêle xwendevan -ji ber zimanê pirtûkê xwendevan kurd in- jî wî ji xwe bihesibîne, hebûna wî bêwate dike. Em li dengê Remzî yê hundirîn guhdar dikin ku wî qet întibaqî gêrîla nekiriye, tiştê ku ew fikiriye derneketiye, wan wek nijadperest dibîne û poşman bûye ku hatiye. Fedî dike vegere jî û aqûbeta wî dibe çi em wê nizanin. Gelo em ê nikaribin bêjin zimanê berhemê rê nedaye ku lehengekî/gêrîlayekî tirk tê de bi berfirehî cî bigre? Em bi bîr bînin ku nivîskarê wê Menaf Osman ji Rojava hatiye tevlî şervanên PKKê bûye û bi îhtimaleke mezin bi tirkî nizane, dizanibe jî kêm dizane, zimanê kurdî tixûbên berhemê ne ber bi tirkan ve lê ber bi kurdan ve fireh kiriye. Bi awayekî pir neyênî jî be qala başûr jî tê kirin, navê Keleha Dimdimê, Heskîfê, Xoşapê, Ewrexê û Bedlîsê li dû hev tên rêzkirin. Pêwendiya navbera ziman û tixûban -çi erdnigarî be çi hişmendî be- di diyaloga jêr de têra xwe zelal e; ziman tixûban datîne jî radike jî. Ên di navbera xwe û êdin de stûr dike lê ên di navbera xwe de jî radike:

-Di rastiya xwe de her tiştê baş li cem kurdan bêqedr e. Dijmin ew wilo hîn kirine. Ji xwe dûr ketine û her gav li ser nirxên dijminê xwe difikirin, radibin û rûdinin xewnê şevan jî li ser wan dibînin. De ka tu ji min re bêje, te di xortaniya xwe de, gava ku te lîse xelas kir, te tu carî Heskîfê, Ewrexê, Xoşapê, Kela Dimdimê, Bedlîsê di xewna xwe de dîtiye?

-Na weleh min neditiye.

-Yanê te di xewna xwe de jî, her şev Enqere, Îstanbûl û Îzmîr dîtiye. Ji ber ku tu li ser înkarkirinê û gihaştina jiyana dijmin hatiyî mezin kirin. Xewn û xeyalên te, rihê te, fikr û ramanên te li nav Tirkiyê be, li nav dijmin be, bedena te li vir be me çi ji te fêm kiriye? (r.259)

Dewsa Ramûsanên Birûskan yek ji wan e ku derfetê dide xwendevan ku perçebûyina Kurdistanê bi bîr bîne û bi mekanên xwe Başûr, Rojhilat, Efrîn, Gabarê, Qasrî Şîrîn, Kelaşînê, Xakurkê, Lolanê wê wek welatekî yekpare texeyul bike. Dema tixûb bi vî awayî tê danîn ew çax tirk bi xwe wek êdin di hişê mirov de cî digre.

Di Çiyayê Qerejdaxê Şopa Gerîla de ji ber naveroka xwe mekan li Kurdistanê Qerejdax û derdora wê tenê be jî, ji ber ku her tim qala Kurdistanê tê kirin, hişê mirov qet ber bi Tirkiyeyê ve naçe, tixûbekî muxayel çêdibe. Dema gêrîla hewl dide mirovekî gundî ji bo alikariyê îqna bike mêtingehbûna welêt û armanca dewletbûyinê derdixîne pêş: “… Tirk û Ereb û Ecem bûn xwedî dewlet, em tenê man e bindest. Lazim e ku tu xwe bi paş nedî û alîkariya me bikî.” (r. 21).

Tu li ku yî? ji nameyên vebêjer/nivîskar ku ji birayê xwe yê şehîd ketiye nivîsandine, pêk tê ku li Kurdistanê mezinbûna zarokekî û çûyina wî ya ber bi çiyayan ve gav bi gav vedibêje. Tenê di vê berhemê de mijara zimên li ser hatiye sekinandin û di jiyana zarokekî de germahiya zimanê malê tê vegotin “Ku perwerde bi zimanê Kurdî hatibûya dayîn belkî ew qasî bi te nexweş nebûya. An jî tu û dibistan ji hev dûr nemabûna. Ziman bi efsûn e; merivan nêzî hev jî dike, ji hev dûr jî dixe. Kî zane; ku perwerde bi zimanê zikmakî hatibûya dayîn, germayiya Kurdî belkî perwerde û dibistan bi te bidaya hezkirin.” (r. 26) Bi gotinên “em kurd” û “Kurdistan, doza Kurdistanê, Kurdistana azad” (r. 74, 53) an bi tespîtên li ser Kurdistanê ‘ew, êdin’ şênber dibe: “Lê Kurdistan hê jî çar perçe ye û mêtingeh e.” (r. 79) Vebêjer bi perspektîfeke dîrokî berdewamiya dagirkeriyê radixe ber çavan û tespîta xwe xurt dike: “ … li Qilabanê 34 kurd hatin kuştin… Reqora sî û sê guleyan hat şikenandin. Sî û sê gule bû sî û çar roket. Belkî jî sê sed û çil roket kî zane?” (r. 83). Lê me bêhêvî jî nahêle: “Dîrok destnîşan dike ku şaristanî dest diguherînin. Dema ku Şam û Bexda diçirisîn û şewqa xwe didan dinyayê, ne New York hebû ne jî Parîs. Rojava tarî bû, zulmet bû. Kê digot ku dê Rojhilata Navîn vemire û Rojava biçirise? Sibeyê çima Amed jî neçirise?” (r. 75).

Wek berhemên din ên kurdî Em Bûn Baran jî li hemberî daqirkeriyê xwedî helwesteke zelal e. Ji devê jineke pîr wisa tê gotin: “ … di dema serhildana Şêx Seîd û Geliyê Zîlan de jî, piyê leşkerên romê bi vir neketiye. Van çiyayan paqij û azad in lawo!” Bi hebûna Qasimê pêşmerge (r. 76) û Kendalê başûrî wateya şervanên Kurdistanî şênber dibe. Li ciyekî teswîra Mizgîn Ronak a derheqê kurdên cerdevan de ku dibêje “… yê ku li me dixe, me dikuje kî ye? Dîsa kurd e!” (r. 57) û teswîra Menaf Osman a derheqê pêşmergeyên Barzanî du mînakên “êdinkirineke navxweyî” ne. Îhtimal heye Osman bûbe şahidê şerê navxweyî yên salên 90î an tê de cî jî girtibe ku bi awayekî ew qas sivik û bi nifret ji ‘êdin’ê xwe gelekî xirabtir û bêqîmetkirî qala pêşmergeyan kiriye: Xayîn, parsek, qaçakçiyên kurdîtiyê, xwefiroş, eşîrparêz, li ber deriyê kerxaneyê… Ji bilî şerê navxweyî, ev nerîna Osman encameke nerîna modernîst û xwe-oryantalîst a PKKê ya derheqê Başûr de ye. Di argumentên siyaseta Bakur de ev nerîna ku car bi car tê rojevê her tim di xwe de potansiyeleke êdinkirinê dihewîne.

Hişmendî li ser çi ava dibin?

Ji nav van berheman MM materyal dide destê me ku em hişmendiya hin qadroyên siyasî xwedî agahî bin. Ev materyal pirtûk in ku xortên zanîngehê di pêvajoya polîtîzebûnê de dixwînin. Lehengên MM ku temenê wan bi nîvekî bîst û du ne, di destpêka jiyana xwe ya siyasî de lazim e bi xwendina hin berhemên bingehîn perwerde bibin ku ew jî wek zimanê romanê hemû tirkî ne: Sosyalizmin Temel

İlkeler[14]4, Zorun Rolü[15], Din Sorununa Devrimci Yaklaşım[16], Lümpen Proleterya ve Küçük Burjuvazi[17], Darağaçları ve Kışla Kültürü[18], Örgütlenme Üzerine[19], Manifesto, 3. Kongre Politik Raporu[20], 1990 Nisan Çözümlemeler[21]. Ger ji nav van pirtûkan du hebên dawiyê bên derxistin, ên din di nav pirtûkên sereke yên di rêxistinên çepê tirkan de jî cih digrin. Ên dawî ji xwe li ser rêxistinê bi xwe ne. Ev tê vê wateyê ku ev xortên rêxistîkirî ne tenê bi berhem û zimanê tirkî lê bi hişmendiyeke tirkî jî dest bi siyasetê kirine. Mirov li bendê ye ku berhemên xwendinê yên rêxistineke kurd divê ji yên rêxistinên tirk cuda bin û ev cudatiyeke berbiçav be da ku endamên rêxistineke kurd li ser çand û dîroka xwe xwedî agahiyên sereke bin. Lê li ser çanda kurdî û dîroka Kurdistanê qet navê berhemekê, ne di lîsteyên xwendinê de ne di sohbet û referansên lehengan de derbas nabe û ev mijar qet nayê qalkirin jî nabe xema kesekî jî. A din, digel ku leheng endamên rêxistina gelekî mêtinkirî ne, berhemên li ser mêtingeriyê an ên dijmêtinger jî qet di nav xwendin û referansên wan de cih nagrin. Ji lîsteya nivîskar û ramyarên navdar û berhemên wan jî tê famkirin ku tecrubeyê gelên ku ji mêtingehbûnê rizgar bûne, him ji aliyê pratîkê him ji aliyê teorîk ve, bala rêxistineke kurd nekişandiye. Qey ji ber vê ye, em ji xwendin û ji axaftinên ser berheman ku kêm zêde li ser naveroka fikr û ramanên wan delîlan dide me, wizyon an armancên cuda di wan de nabînin. Em fam nakin ku berhemên wek Sosyalizmin Temel İlkeleri an Lümpen Proleterya ve Küçük Burjuwazî ji bo kurdan çi îfade dikin, eleqeya wan a bi Kurdistanê re çi ye, bersiveke çawa didin pirsgirêkên kurdan. An ev pirs dikare bê lêzedekirin: Ger armanc xwendinên çep be û bi tirkî be jî çima lîteratura çep a li ser pirsgirêka netewî, wek Ulusal Soruna[22] Lenîn nayê xwendin? Em li vir heke bêjin rêxistineke ku navê Kurdistanê tê de ye çarçoveya siyaseta xwe diyar nekiriye an xwe û êdinê xwe baş pênase nekiriye, wê ne şîroveyek bêhed be bawerim.

Em ji sohbetên wan fam dikin ku leheng ji dîroka antîk a Misrê û Yewnanistanê agahdar in lê carekê be jî behsa dîroka Kurdistanê nakeve rojeva wan. Di nav xwendinên sereke yên berendamê rêxistineke kurd çawa, çima pirtûkek li ser dijmêtingeriyê, derbarê Kurdistanê bixwe an bi kurdî tunebe? Sedema yekem ziman e. Tê famkirin ku hin ji wan ya qet bi kurdî nizanin an bizanibin jî di warê kurdî de

ummî ne. Di bernameya rêxistinê de jî riyeke bo çareserkirina vê pirsgirêkê tuneye. Wek ku li jor hate qalkirin, ev di nav xortan de jî nabe pirsgirêk. Eşkere ye ku ji van kesên ku bi van pirtûkan polîtîze dibin piştre di nav siyaseta legal de jî cî digrin. Gelo dibe ku ev yek ji sedemên jihevdûrbûna ‘siyaseta kurd’ û kurdan bixwe be? An ev dikare derheqê sedem an nîşaneyên dubendiya di nav siyasetê de jî bibin delîl? Ji ber ku zehmet e mirov hişmendiyeke ku havênê xwe ji vê lîteraturê girtibe an bi wê kemilî be û kurdayetiyê bîne ba hevdu.

Elbet di meseleya xwendinan de sedem ji ziman (kurdî) jî dibihure. Îhtimala herî baş, bi tirkî be jî dikaribûn xwendinên bikêrtir kiribana. Ew xwendinên ku xwe dispêrin rabêjeke dijmêtinger û argumentên bo afirandina siyaseteke xweser û xwemalî dide xwediyê xwe, dikaribûn hişmendiyeke cudatir ava bikirana. Di vê îhtimala herî qenc de jî kurdînezanî an kurdînexwendin bi serê xwe divê bê problematîzekirin. Ev xortên ku sibê êvarê berhemên biyanî dixwînin, referansên xwe tenê ji wir digrin wê hêza xwedîlêderketina dîrok, çand û zimanê xwe çawa peyda bikin? Ew ê çawa li ber çavê wan bi qedr û qîmet bin? Mirov meseleyeke derheqê wê de ne xwedî agahî be, ta’ma wê hilneanîbe pir zehmet e karibe xwedî lê derkeve an bikaribe bibe xwedî wîzyonekê; çi qas xwedî lê derkeve jî, di binê wê de her tim valahiyek hebe û ew valahî elbet wê bi awayên ji civaka xwe gelekî dûr bên tijîkirin.

Di encamê de ev cure polîtîzasyon nerîneke ji civakê dûr, jornerîneke biyanî ku her tim li kêmasiyan digere/dibîne û civakê wek darekî ku divê bê xeritandin dibîne, derdixîne holê. Lehenga MM Rûkenê piştî demekê ji Stenbolê derdikeve, tevlî qadroyên çiyê dibe. Beriya ku here çiyê li Kurdistanê rawestgeha wê Erzirom û gundekî wê ye. Axaftineke di navbera wê û xwediyê malê Kerem de derbas dibe, wê dûrayî û biyanîtiya navbera civakekê û şoreşgerên wê xweş îzeh dike:

-Hiç gelininiz, genç kızlarınız yok mu?

….

-Var… İki bacım, eşim, yeğenlerim ve yengelerim var. Ama ben burada olduğum için gelmezler.

-Sen burdasın diye niçin gelmiyorlar. Küs müsünüz?

Kerem “bu çağda, bu cahillik” der gibi baktı. […] “Hayır, ne munasebet? Balığ olmuş erkeklerin yanına, ergen olmuş kadınlar varamaz. […] Bizde terbiye, edep, adet böyle icap eder.

Rûken bu sözler karşısında şaşkınlığını gizleyemedi. Gerici örf ve adetlerin burada hüküm sürdüğünü biliyordu, ama bu kadar ilkel bir zihniyeti beklemiyordu.[23] (r. 208-209) (îtalîk aidî min in.)

Lewma ye ku Rûken dema di nav bajêr re derbas dibe, bi çavên Stenboliyekê li dora xwe dinêre û wêneyekî gelek neyênî, tijî hejarî, feqîrî û paşverûtî ku dişibe wan qartpostalên çepgirên tirkan di salên 80yî û 90î de belav dikirin, li ber çavên wê xuya dike. Heta sedema şerê ku Rûkenê di nav de ye wek şerê modernîzasyona civakê û aliyê din ê vî şerê jî, ‘êdin’ê wê wek civaka paşverû derdikeve pêş.

Encam

Di encama xwendina van berheman de xuya dibe ku gelek caran ziman tixûbên naverokê diyar dike lê ew tixûbên ku berhem wê tê de cî bigre jî diyar dike. Ev berhemên tirkî ji niha de wek bin-cureyekê bi navê ‘müebbet edebiyat’ di nav “wêjeya tirkiyeyê” de hatiye bicîkirin.[24] Ew êdî bo wêjeya tirkî cureyeke nû pêk anîne û wêje û zimanê tirkî dewlemendtir kirine. Lê mixabin wan li ziman û wêjeya kurdî tiştek zêde nekirine û wê di nav wêjeya kurdî de ku tixûbên wê bi zimanê kurdî hatiye xêzkirin, cî negrin. Mirov pê dilgiran dibe ku kevne-gêrîlayên hemû jiyana xwe bi têkoşînê derbas kiribin/dikin û jiyana xwe terxan kiribin, berhemên wan ji bo wêjeya tirkî wek dewlemendiyekê bê hesibandin, li ser milkê ziman û wêjeya tirkî bibe zêdebûnek. Ji bilî vê dilgiraniyê, ev berhem bi bandora zimanê tirkî ji ber nerîna wan a biyanî, ji derve, ji rastî û çanda civakê dûr, bi xwendevan re hestên dijkolonyal şiyar nakin, ligel çand û zimanê wan î bêqîmetkirî nêzikatiyekê çênake an hezkirina wan zêde nake. Lewma zehmet e ku bi xwendevanên xwe yên kurd re fikr û raman an texeyula netewî xurt bikin û li ser axan bibin amrazên hegemoniya beranber an bikaribin midaxeleyî dinyaya ku wan li hemberî wê serî hildane. Her wiha, siyaseteke ku wizyoneke wê ya çandî tunebe zehmet e li ser civakê hegemoniya xwe ava bike, rizaya wê bistîne, çi qas şerekî giran û dijwar bê kirin jî.

Li vir divê şerhek bê danîn, nayê wê wateyê ku her berhemên kurdî ruhekî netewî, dijmêtinger an kurdewar di xwe de dihewîne û li ser xwendevanên xwe bandoreke bi vî awayî çêdikin. Îhtimal heye ku ruhê mêtinger derbasî hin nivîskaran bûbe û dikare bi kurdî jî xwendevanê xwe ji rastiya xwe dûr bixe, dikare bi kurdî lê bi çavekî biyanî li dora xwe binêre û heta dikare bi zimanê xwe bo serdestên xwe binivîse jî. Lê ji mînakên heta vêga hatine tecrubekirin ew qen’eta ku berhemên tirkî her bi çi niyetê bên nivîsandin jî wê her tim di xwe de dûrbûnek, biyanîbûnek û neliheviyekê bihewîne, xurtir dibe.

[1] Antonio Gramsci, Hapishane Defterleri-I, ed. Joseph A. Buttingieg, wer. Ekrem Ekici, 2011, Stenbol: Kalkedon.

[2] Loomba, Jusdanis, Gregory, Gecikmiş Modernlik ve Estetik Kültür, wer. Tuncay Birkan, 1998, Stenbol: Metis, r.27.

[3] Çûkên Baskmermer.

[4] Risteyên Milyaketê.

[5] Zêmara Hêsirên Min Bû Bendewariya Te.

[6] Paş Çiyê.

[7] Em nivîskaran wek şexs ji nêz ve nas nakin û ji ber rewşa wan derfet nîne ku em bi riya hevpeyvînan hwd. derheqê wan de xwedî agahiyên zêdetir bin. Ji ber sedema ku ew di girtîgehê de ne an ji ber jiyana wan a beriya girtîgehê, em nivîsandina wan a bi tirkî wek ne tercîh lê wek mecbûriyetek be dipejirînin.

[8] Doğu aksanı: Devoka rojhilatî. Ev navlêkirineke tirkan a bo awayê tirkîaxaftina kurdan e.

[9] Stranên bi kurdî dida xuyakirin ku li vir kurd pir in.

[10] Mala hevalê şehîd Yaşar e.

[11] …di nav vê teq û reqê de…

[12] Helbestvanê kurdan.

[13] Erêniya balqanîbûnê, ku dema tixûb ber bi tirkan ve diçe wek paravanekê tê bikaranîn, carekê jî derheqê keçekê de derdikeve pêş me. (r. 104) Zên dema biraziyê xwe Aya bi keçeke zerî re dibîne kêfa wê tê. Kêfa wê ji zerîbûna wê re tê û wê dişibîne keçeke balqanî an hêvî dike ku ew balqanî be. Ev fanteziya gelên mêtinkirî ya li hember gelên serdest û biçûkdîtina xwe tîne bîra me. Balqanîbûna keçikê jî pûç nake ji ber ku li Tirkiyeyê gelek kes hene ku ji Balqan an Qefqasan koçber bûne lê balqanîbûn carna tenê ciyê ku jê hatine îfa dike ya na nasnameyeke cuda îfade nake û jixwe koçberên ji derveyî sînorên Tirkiyeyê hatine bi giştî ber bi neteweperestiya tirkî meyl dikin. Yanî balqanîbûn bi serê xwe ne taybetiyeke erênî ye. Le ji ber ku nivîskar naxwaze bi eşkereyî ber bi tirkan ve tixûbê xwe fireh bike, vê bi riya balqanîbûnê dike.

[14] Qayideyên Bingehîn ên Sosyalizmê

[15] Rola Kotekiyê

[16] Helwesta Şoreşgerî Bo Pirsgirêka Dînî

[17] Proleteryaya Lumpen û Burjûwaziya Biçûk.

[18] Sêdar û Çanda Leşkergehê.

[19] Li ser Rêxistîbûnê.

[20] Rapora Kongreya 3. a Polîtîk.

[21] Analîzên Nîsana 1990î.

[22] Pirsgirêka Neteweyî

[23] Qet keç û bûkên we tunene qey?/Heye… du xwehên min, jina min, xwarziyên min û jinbirayên min hene. Lê ji ber ku ez li vir im, ew nayên vê derê./Çima ji bo tu li vir î nayên. Qey hûn ji hev xweyidîne?/ Kerem wek ku bêje “ev çi nezanî ye di vî wextî de!” lê nêrî. […] Na, ew çi gotin e? Jinên kamilbûyî nikarin herin ba zilamên kamilbûyî. […] Li ba me terbiye, edeb û adet wisa ne./Rûken li hember van gotinan ecêbmayî ma. Dizanibû li vir orf û adetên paşverû hukim diajon, lê hişmendiyeke ew qas jî hov hêvî nedikir.

[24] http://www.yordamdergisi.com/?p=315 http://www.korkatip.com/haricten-gazel/muebbet-edebiyatina-giris-aysegul-tozeren.html. (ketina malpêran, 8.11.2014).

Berhemên ku Bûne Mijara vê Nivîsê

Baran, Mahmut, Meleğin Mısraları, 2013, Stenbol: Weşanên Aram.

Baran, Mahmut, êdî Navê Min Bêrîvane, 2013, Stenbol: Weşanên Aram.

Biçen, İsmail, Dağın Ardı, 2014, Stenbol: Weşanên Aram.

Bilge, Ahmet, Tu li ku yî?, 2014, Stenbol: Weşanên Lîs.

Ekinci, Hayrettin, Li Çiyayê Qerejdaxê Şopa Gerîla, 2012, Stenbol: Weşanên Aram. Menaf Osman, Girê Şêran, 2003, Stenbol: Weşanên Aram.

Perişan, Rojbin, Gözyaşımın Ağıdıydı seni Beklemek, 2013, Stenbol: Weşanên Aram. Ronak, Mizgîn, Em Bûn Baran, 2011, Stenbol: Weşanên Aram.

Yamalak, Mahmut, Mermer Kanatlı Kuşlar, 2013, Stenbol: Weşanên Aram. Yamalak, Mahmut, Tarîderya, 2013, Stenbol: Weşanên Aram.

Bagok, Mahir, Dewsa Ramûsanên Birûskan, 2014, Stenbol: Weşanên Lîs.

Zimanê Malê, Hegemoniya Li Malê

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Zimanê Malê, Hegemoniya Li Malê

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply