Xwendineke Binemayî ji Zargotina Kurdistanê Lêkolîna Rendom* li Ser Beyta ‘Seydewan’

Xwendineke Binemayî ji Zargotina Kurdistanê – Lêkolîna Rendom* li Ser Beyta ‘Seydewan’

XOSRO SINA – JI FARISÎ: MÊHDÎ JAFARZADEH

Puxte: Analîza binemaya berhemên zargotinê û venêrîna hêmanên wan yên navmetnî û herwisa kişfkirina nimûneyên li gor wan, dibe sedema têgihîştineke baştir ji zatê edebiyatê û dikare alîkariya geşedana nimûneyên analîzê, ji bo cûreyên din yên edebî jî bike. Di vê lêkolînê de beytên Seydewan weke nimûneyeke taybet ji çîrokên kurdî yên folklor li gor nimûneya binemayê tê tehlîlkirin. Hedefa vê lêkolînê nasandina zargotina Kurdistanê û venêrîn û tehlîla çarçoweya berhemê li gor nasyartirîn nimûneyên binemayê ne. Rêbaza lêkolînê pirtûkxaneyî û tehlîlî ye û nîşan dide ku bi riya lêkolîna binemaya berhemê em dikarin dinyaya wateyî ya metnê têbigihêjin.

Peyvên sereke: Edebiyata kurdî, zargotina kurdî, tehlîla binemayî, Seydewan

Destpêk

Pirsa herî girîng di xwendina berhemekê de kalîteya têgihîştina wê ye, lewra ku mirov weke heybereke şîroveker şêwazên cihêreng û hin caran jî dualî ji bo fêhmkirina berhemekê hildibijêre, loma di tehlîla berhemekê de aliyên binemayê[1] û tefsîrên cihêreng dibin zerûreteke neînkarbar. Kişfa binema û pêwendiyên navmetnî weke amûrekê ji bo ronîgerî û têgihîştina zerafetên binemaya berhemê û tefsîrê dibe cureyek ji rêwîtiya maceraperest ji bo nêzîktirbûna bi asoya metnê. Di vê lênêrînê de şîroveker ji pêşfêhmên xwe ji berhemê, dikeve nava dinyaya hundirîn ya metnê û bi şîrove û ravekên subjektîv ji berhemê delaletên wê jî fêhm dike. Ev heman xwendin e ku Paul Ricoeur weke “Hermeneutic circle”1 bi kar tîne, ango hedefa dawî ya her tefsîrê pêvajoya fêhmkirina bêhtir ji berhemekê ye.

Helbet nabê bê jibîrkirin ku di pêvajoya tefsîrê da cihêrengbûna xwendinê esleke eşkere ye. Loma tu tefsîr nînin ku pêwîstiya wan bi venêrînê nebe û koşîna ji bo adaptekirina bêhtir ya mijarê jê re pêwîst nebe. Ev nêrîn ji aliyê Barthes ve weke wateya mirina nivîskar bi zelalî hatiye destnîşankirin.

Ji destpêka sedeya bîstem de û di nêrînên hevçerx yên rexneya edebî de, venêrîna binemaya metnê bi qesda kişfkirina nepeniyên ciwanînasane2 yên berhemê hatiye rojevê û hedefa wan ya dawîn ji vê nêrînê, kişfkirina nimûne û pergaleke hevgirtî ji bo ezmûnandina avahiya berhemê çi bi şikla venêrîna berhemekê yan jî komek ji berheman bû. Di vê xwendinê de têgihîştina giştî ya berhemê girêdayî kişfkirina pêwendiya di navbera hêmanên teşeyî yên berhemê de ye. Binemaxwazên wekî Vladimir Propp, Claude Levi-Strauss, Greimas û Bremond hemû li pey kişfkirina pergala binyadî û erfên edebî û rêbazên pêkhatina berhemê bûn. Ji aliyê binemaxwazekê de, ne girîng e ku wateya diyardeyekê çi ye, lê belê ew li pey vê ye ku têbigihêje ew wate çawa çêbûye. Edebiyat weke pergaleke serbixwe ye ku ne bi riya vegerîna dinyaya derve, lê belê bi riya pêwendî û delaletên xwe yên hundirî, watedar dibe. Her berhemek, beşek ji tora danûstandina navmetnî ye û tenê bi riya îşaretkirin û vegera ser metnên din, pêwendiya xwe bi pergala wateyî re çêdike. Di encamê de metn tenê wateyeke hevrist peyda dike ku ew jî bi tehlîlkirina binemayê, tê kişfkirin. Û rehendên din yên nepenî, veşartî û hisî ji edebiyatê tên standin.

Lê belê Tzvetan Todorov gavek pêşdatir avêtiye û di teoriya xwe ya “vegêrannasiyê” de, metnên ku di nava wan da bikerek (agent) vegêranê3 vedibêje, metnên vegêrî tên hesibandin û bi vî şiklî çêkirina hêmanên vegêranê û rêbazên teşegirtina plot û nuqteya dîtina vegêr û muxateb têdikoşe ku wateyeka berfirehtir ji metnê zelaltir bike.

Ji aliyekî din ve sembolnasên wekî Ferdinand de Saussure, Charles Sanders Peirce û Roland Barthes û yên din hene ku ji nêrînên binemaxwaziyê ji bo xwendina “pergalên sembolê” sûdê werdigirin û zimên wekî girîngtirîn û binyadîtirîn hêman di pergala xwe ya sembolîk de nîşan didin. Bi nêrîna wan nîşaneyeke zimannasî, pêkhatiya hevgirtina “significant” û “signifie” ye. Lê belê sembolnasî “significant”ê bi wateyeke berfirehtir ku hemû mijaran bi riya sehekê têdigihêje tê pêşdarazandin. Di vê xebatê de hatiye koşîn4 ku bi ronîkirina hin xwendinan, rêyeke berfirehtir ji bo tehlîlkirina metnan ve bibe da ku imkana tefsîrên giştîtir û werar (kamil) ji pergala xwendina berheman hebe. Sûdwergirtina ji teknîkên cihêreng lê belê hevsû (hevaraste), ji bo têgihîştina kûrtir ya metnê dibe weke kilîdekê û di encamê de jî dinyaya veşartî ya di hundirê metnê de eşkere dike.

Li kêleka dîroka madî ya her neteweyekê ku hertim li pey bûyeran û kişfkirina sedemên wê ne, gelek rastî jî hene ku kalîteya wan a zatî û kesayeta wî miletî di nava baweriyên mezhebî û di nava edebiyata wê wate milk û malê wan yê manewî reng vedide û diyar dibe. Û ev heman dîroka zihnî yan manewî ya wî miletî ye. Ev du rastiyên hanê di guhertina miletekî de bi şikleke paralel geş dibin; û heryek ji wan ji bo çavdêrekî ku bixwaze têgihîştineke zelal ji mijara xwendina xwe bi dest bixe gelekî binirx in; menzûmeyên5 devkî ji vê çeşîtê ne.

Dergehek ji bo edebiyata devkî û beyta Seydewan:

Menzûmeyên devkî yên kurdî du cure ne: yên ku destanî (îcrayî) û yên nedestanî. Hemû çîrok, efsane û destanên ku li gor bûyerên dîrokî yên deverê, berxwedanên milî û mezhebî, rûdana şer û qetliama xwemalî, li gel pevstrana xeyal û agahiyên dîrekt û nedîrekt, hatine dubarekirin û hedîsa evînên serneketî û dildariyên bişor û bikelecan yên xwe û yên din, di cureya yekem de cihê xwe digire. Ev menzûme ku hejmara wan ji cureyên din zêdetir e bi giştî weke “Beyt” tên nasîn.

Menzûmeyên din ku weke destanê nînin û hêmanên dramatîk in ji helbestên dirêj yên evînî, awazên mezhebî û milî û wesfa bedewiya welat û dilketiyên cewan, bûne û navên wan yên cuda hene: Heyran, Azîze, Payîze, Balore, Goranî û … Ji ber ku berhemên devkî, sîng bi sîng hatine veguhestin û tenê di bîra bêjeran de hatine dagirtin, loma jî rastî hin guhertinan hatine wisan e ku carinan mirov ji menzûmeyekê vegêranên cihêreng dibîne. Seydewan yek ji binavûdengtirîn beytên kurdî ye ku bi sûdwergiritna ji wateyên “mîtî-ayînî” çîroka jiyana mîrekî kurdan ji devera Dasniyê vedigêre. Beyt bi xewndîtina Ebdulezîz (leheng – vegêr) dest pê dike û bi karesata mirina kurên Ebdulezîz û xwekujiya wî bi dawî dibe. Ji bo zelalbûna bêhtir, kurteyek ji çîrokê tê gotin. Hêjayî gotinê ye ku tiştê li jêrê hatiye nivîsîn encama adabtekirina çendîn vegêranên cihêreng ji vê beytê ji zimanê çend beytbêjan e, ku xalên hevbeş hatine dubarekirin û ferqên biçûk nehatine berçavgirtin.

Çîrok

Ebdulezîz di xewê da dibîne ku rojeke dawiya demsala biharê ji bo anîna êm û giyayê diçe çiyayekî bilind, lê dema ku digihe lûtkeya çiyê, hawirdora xwe vala dibîne û bêhêvî vedigere gundî. Spêdê zûka radibe diçe cem mela û kesên ku tebîra xewnan dizanin, ta ku tebîra xewna xwe têbigihêje. Mela tebîra xewna wî wisa dizanin ku dê bexta wî reş be û çarenûseke bêyom li benda wî be, qedera xwedê ye û mirov nikare jê bireve; lê Ebdulezîz biryareke din dide û dixwaze wê tebîrê betal bike loma jî radibe şahiyeka mezin li dar dixe û di heman rojê de hersê kurên xwe dizewicîne. Mirovên wî diçin û hemû xelkê ji bo şahiyê vedixwînin û mûzîkjen lêdixin û ciwan jî dikevine govendê.

Di wê demê de xebera mirina lawê wî yê mezin ku ji bo nêçîrê çûbû çiyê didinê. Mezin û rîspî diçine cem Ebdulezîz û jê dixwazin ku ew şahiyê rawestîne û şîna lawê xwe danî lê Ebdulezîz li wan guhdarî nake û dibêje derbareyê vê mijarê tiştekê bi xelkê re nebêjin û bila dawet berdewam be û keç û xort dilşikestî nebin. Lîstik û govend germtir dibe û dîsa xebera mirina lawê Ebdulezîz ê duyem li paş periyê (odeya bûkê), didinê. Vê carê jî ew guhê xwe nade ser şîretan û dibêje divê ku dawet û şahî bê berdewamkirin.

Bi xwe jî xemgîn û dilşikestî diçe çiyê ta ku ji bo rahetkirina dilê xwe hinekî nêçîrê bike, ji nişkê va çav li bizineka qelew û rengsor dikeve (Ebdulezîz rihê bizinê û kumê Seydewan ji ser hev ferq nake). Tifengê xwe diçikîne û diçe ser nêçîra xwe dibîne ku lawê xwe kuştiye û ew di nava xwîna xwe da digevize wî bi destê xwe ew kuştiye. Xemgîn û dilşikestî li ber cenazeya kurê xwe rûdine û sond dixwe ku êdî Dasniyan bi cih bihêle û here welatekî din. (di vegêraneke din da wisa hatiye ku Ebdulezîz piştî wê serboriyê, êdî naxwaze bêyî kurên xwe bijî û xwe dikuje).

Lehengê trajîk

Beyta Seydewan çîroka trajîk a komek mirov e ku ji dilê ayîn û mîtê hatiye der û bi awayekî metaforîk endîşeyên kurdan yên mîtîk derdibire. Çîrok û mît li hawirdora ayînan tên afirandin ta ku wan rave bikin yan jî weke armanc û îdeal nîşan bidin.

Ev mît hertim di nava çîrokan da rengê xwe diguherin, geh dibin nûnerê hêzeke sersiruştî ku bi riya ayînan tên pîrozkirin yan eşîret hewl dide bi riya îcrakirina ayînê wê têxe bin bandora xwe. Beşdar û birêvebirên ayînê rola karekterên mîtîk yan hêzên sersiruştî dilîzin û ev rollîstina nîşan yan destpêka peydabûna sehneyeke dramatîk e. (Brockett, 1362, 1984) Seydewan çîrokeke trajîk e lehengê wê jî trajîk e -Em dizanin ku peyva trajedî ji peyva yewnanî “tragodiya” bi wateya dengê bizinê, hatiye girtin û delîlê wê navlêkirinê jî vedigere merasîmeke mezhebî ya yewnaniyan ku di cejna bîranîna “Dionysus” de, ku di vê merasîmê de ji bo xwedayê zayînbariyê (Demeter) bizinek qurbanî dikirin. Piştre ji dilê van merasîman trajediyên yewnanî çêbûne. Xala balkêş di van herdu şibihînan de çarenûsa leheng û bizinê ye ku di vê merasîmê de tên qurbanîkirin û serencama herduyan jî qurbanîbûn bû -lewre hemû lehengê vê çîrokê ji çîna civaka serdest bûn û bi gotineke din xwedayên di qalibê mirovan de bûn.

“Ezîzê Kor” wekî serokeşîr û xwedawendê xwedîvîn ê êl, xwedî cihekî taybet e û lawên wî jî mîratdarê wî bûn. Şêwaza beyankirina çîrokê û dawiya wê ya diltezîn ku ji ber şaşitiyeke (hamartia) trajîk û mirina leheng diqewime, çarenûsa vî karekterî bi çarenûsa lehengên trajedî, di çîrokê de girê dide. Weke nimûne di edebiyata farisî de çîroka “Rostem û Suhrab”, “Nûşzad û Enûşîrwan”, “Guştasp û Enûşîrwan” (Qubadî, 1385, 20076)

Venêrîna li gor nimûneyên binemayî

Lehengê çîroka “Ezîzê Kor” bi xwe wekî vegêr serpêhatiyekê vedibêje ku bi xwe destpêkerê wê bûye û ji zimanê şexsê yekem çîrokê vedibêje. Ji aliyekî ve jî wekî vegêr ji hemû rexên veşartî û fikr û ramanên çîrokê agahdar e. Ev haydarbûn ji ber vê yekê ye ku Ebdulezîz (vegêr) çîrokê di demekê de tê vegêrandin (riwayetkirin) ku sê bihar ji destpêka yekemîn serboriyê (xewdîtinê) derbas bûne.

Bûyera sê biharan li pey hev hatiye ravekirin:

Bihara yekem: Ebdulezîz xewnekê dibîne û dixwaze tebîr bike. (nuqteya destpêkê)
Bihara duyem: dawet û encama wê (naveke sereke ya vegêranê)
Bihara sêyem: Ebdulezîz (vegêrê çîrokê) çîrokê vedigêre û biryara xwe ya dawîn derbareyê çarenûsa xwe (xwekujî) dide (dawî – çareserbûn)

Vegêrê çîrokê bi xwe lehengê çîrokê ye û di rastiyê de serboriya qewimî ji zimanê lehengê sereke (Ebdulezîz-Protagonist) tê bihîstin. Ev şêwaza çîrokbêjiyê, vegêranê dike nava janra hemasî û hêza xeyala bihîzer zêde dike. Ji aliyekê ve (vegêr-leheng) jî di bi encamgihandina metnê û bûyeran, tecrubeyên xwe yên şexsî û venêrîna layenên cihêreng vedigêre.

Di çîrokê de sê karekterên sereke (Ebdulezîz û sê kurên wî) sê karakterên pileya dudiyan, sê keçik (sê bûk) û hin karekterên nesereke (mirov di fonksiyonên cihêreng de) hene. Karekterên sereke di rastiyê de weke bûyerçêkerên sereke yên vegêranê tevdigerin û hemû bûyerên sereke yên çîrokê li derdora bazneya van çar karekteran digere û karekterên nesereke weke katalîzor nuqteyên nesereke yên çîrokê diafirînin û bazneya sereke û planên çîrokê ne. Bi riya hebûna van desteyan, zewicîn û li pey jî mirina lehengî diqewime. Tevî ku hebûna van karekteran di çîrokê de neçarî ye jî lê belê vegêr, tevî çîrokê îşareteke bingehîn bi wan nake û bi awayekî qels û kêmreng li ser wan disekine.

Di dawiyê de karekterên nesereke hene û em dikarin karîgeriyên li jêr ji wan re rêz bikin:

Xelk weke şahidên serboriyê
2. Xelk weke dadger û tebîrker
3. Xelk weke endamên eşîretê
4. Xelk weke biker û warisên (mîratdar) serboriyê

Helbet tevî çîrokê hebûna du hêmanên gelekî girîng (dem û derasa) jî karîgeriyeke xwe ya taybet hene. Dem bi du karîgeriyên (dema miqedes û dema dîrokî) û derasayî weke destpêka bûyeran. Mircea Eliade derbareyê van du deman dibêje: rewşa desthilatdar ya mirov di civakên kevn de ev bû ku dem weke riyeke bazneyî didîtin û wisan ew dixapandin. Hebûna mirovên seretayî ji bo vê yekê bû ku tevgera arkîtîp dubare bikin û bi vî awayî her tim di haleteke sabit de bimînin, dema dîrokî, kişfkirina mirovê îroyîn e ku ji asoyên tevgera arkîtîpîk cuda bûne û nikarin ji wehşeta dîrokê rizgar bin meger ku bi riya alîkarîgirtina ji xwedê û bi riya mezhebê ya ku mirov dixe nava dîrokê lê bedelê vê yekê soza jiyaneke baştir li dinyayeke din “Bihişt” e (Eliade, 1365, 1987: ). Di hemû çîrokê de hebûna karektera metafîzîkî her tim tê hîskirin û di rastiyê de jî hemû bûyer mehsûla usyanekê ye ku leheng li hemberî ferman û çarenûsa xwedê dike û vîna takane, baştir û bihêztir ji cebr û çarenûsê dibîne.

Xaleke din ku di behsa binemaya çîrokê de pêwîst e, venêrîna bûyeran e; di vê vegêranê de bûyer bi rêz û prensîbeke taybet çêdibin, bihîzer yan bi awayekî giştî mixateb dema ku rastî bûyerên çîrokê tên ku çîrok qediyaye û em ji dawiyê digihêjin dergehê (pêşî).

Berê me îşaret kir ku Seydewan çîrokeke trajîk derbareyê çarenûsa lehengê ku bi vîna xwe dixwaze li hemberî çarenûsa xwe bisekine, Ezîzê Kor xewnekê dibîne û weke xebera bûyereke bêyom digihêje wî ku ji aliyê xwedê ve jê re hatiye û riya çarenûsa wî tê diyarkirin, lê belê bi zanîn û agahî li pey çareseriyê ye heta ku bi tedbîra xwe riyekê ji bo revîna ji vê çarenûsa bêyom re bibîne. Loma jî ji bo rûbirûbûna bi bêbextiyên xwe re biryara lidarxistina şahiyeke bêhempa dide. Ev serborî ku weke temaya sereke ya çîrokê gehgah dubare dibe çendîn caran bi zimanê vegêrî (Ebdulezîz) tên vegotin.

Ji bo destnîşankirina nimûneyên pêwendiya navbera dema fîzîkî û dema vegêranê ji rêbaza jêr ku min (nivîskar) bi xwe afirandiye hatiye sûdwergirtin. Vegêrana Seydewan di nava van çeşîtan da dikeve nav formula 6an:

Çîrok di demeke fîzîkî de dest pê dike û di heman demê de jî bi dawî dibe.
Çîrok berî dema fîzîkî ya vegêranê dest pê dike lêbelê di heman demê de bi dawî dibe.
Çîrok bi vegêranê dest pê dike û wisan didome.
Çîrok ji dema dahatû ber bi dema niha ve vedigere (zanistî-xeyalî).
Çîrok di dema niha de dest pê dike û ber bi dema borî ve vedigere.
Çîrok ji berê ve dest pê kiriye û tevî ku dema fîzîkî ya vegêranê bi dawî bûye jî ew wisan didome.

Temaya dijberî li hemberî çarenûsê teqrîben di nava hemû netewe û miletan û di her demekê de li dirêjahiya dîroka mirov tekrarbar bûye. Kesek zanebûn ji bo sekinîna li hemberî çarenûsa ku pêştêr jê re li qelemê ketiye û mirov nikare jê bireve û xwe rizgar bike.

-Vegêr: nizanîbû ku çarenûsa xwedê tedbîra mirovî betal dike.

Di çîrokên binavûdeng weke trajediyên Yûnana kevn (Sîzîf, Promtê, Odîp Şehriyar, Alktra û…) û herwisa hemaseyên Îranî weke Şahnameya Firdewsî de em rastî serboriyên wisa tên lê belê di nava wan da çarenûsa lehengê me pir dişibe çarenûsa Oedipus Şehriyar.

Oedipus şah dizane ku rojekê neçar dimîne bavê xwe bikuje û li gel diya xwe razê û ev çarenûsa jî ji aliyê “xwedayan” ve, jê re hatiye dîtin û leheng nikare xwe jê rizgar bike. Lê Oedipus bi zanebûn li hemberî çarenûsê serî hildide û ji bo vê yekê jî diçe diyarekî din lê belê di encamê de piştî ku li hemberî bavê xwe bi ser dikeve wî dikuje ji guzergeheke teng û biçûk û bersivdana nepeniya Sphinx (heybereke mîtîk bi laşê şêr û serê mirov “Ebulhol” ku ji bo jinavbirina wî diviya bersiva nepeniya wî ya binavûdeng bidana) vegeriya û bi diya xwe re raza û bi wê re zina kir. Di rastiyê de şikesta wî ya trajîk di wê pêvajoyê de bi kişfkirina van rastiyan tê xuyakirin. Çarenûsa Oedipus ku wekî mezintirîn lehengê serhildêr li beramberî çarenûsê tê naskirin bi çarenûsa Ebdulezîz ve tê adabtekirin.

Xala îşaretbar di adaptasyona van du çîrokan da (Seydewan û Oedipus Şehriyar) serhildana bi zanebûn li hemberî çarenûsê ye û di vî şerê newekhev de şikest û serkeftin ne girîng e. Ji ber ku ew, wî şerî ji bo isbatkirina xwe dikin û zorlêdaneke heqîrane nîne. Werhasil em dikarin behsa xwe bi du peyvên “çarenûs” û “dijberiya çarenûsê” kurt bikin ku em wan weke temayên sereke yên çîrokê dinasin.

Leheng (Ebdulezîz) di vê vegêranê de tev li gelek pevçûnan dibe; ji bo kurtgotinê em wisan li jêr rêz dikin:

Pevçûna bi xwe re: pevçûnên hîsî û derûnî yên lehng – vegêr.
Pevçûna bi sersiruştê re: cewhera sereke ya vegêranê, “temaya sereke ya vegêranê”.
Pevçûna bi takekesekî re: dijberî û pevçûna li gel Seydewan ji bo bawerandina vîna xwe bi wî re.
Pevçûna bi civakê re: dijberiya wî li hemberî rîspiyan ku jê xwestin ew şahiyê veguhêze şînê û çarenûsa xwedê bipejirîne (tebîra xewnê).
Pevçûna bi xwezayê re: şerê Ebdulezîz ji bo vejandina xwezayê. “Serboriya naveroka vegêranê esasen ji bo nîşandana vê karîgeriyê ye.”
Pevçûna civak bi civakê re: şerê pergala piderşahî li hemberî pergala maderşahiyê.

Nêrîneke têgehî7

Her nepeniyek ji rih û laşekî pêk tê û her xewnek jî xwedî rastiyekê ye (Eliade, 1374, 1996: ). Mirov hîn bûye ku derbareyê cihan û rastiyan bifikire, lê cîhana ku ew tê de dijî bi heman awayî ku hîs dike û jê hêzê digire û wêneya wê li ser pela rihê wî reng vedide, têdigihêje. Lê belê di vê navberê de nepeniya kaniyeke kelok e ku li ser rastiyên berdest yên têgihîştineke kûrtir ji dijwariyên derûnî ya tiştan û pêwendiya hundirê wan dide mirov. Bi vê pêşgotinê em dikoşin gavekê li dinyaya tijî raz û nepeniya vegêrana Seydewan dayînin:

Vegêrana Seydewan bi îşarekirina bi xewna ku Ezîzê Kor dîtibû dest pê dike û di rastiyê de ev xewna bi awayekî sembolîk ravekerê hemû bûyeran e ku li ser riya leheng in. Hemû tiştên ku Ezîzê Kor di xewê de dibîne weke sembolan in ku koka wan di binhişê wî de ne, ji ber ku hiş herdem teşeya arkîtîpîk weke sembolan fêhm dike (Aeplli, 1371, 1993: ), yanê arkîtîpa di nava civakê de wêneyên giştî ne ku di nava hemû etnîkan de hevpar in û di kûrahiya hemû derûnan de dikele û eşkere ye. Loma her wext arkîtîpek di nava civakê de eşkere dibe, mirov xwe di nava haleteka ecêb de hîs dike:

îro ez serêş im û dilê Ebdulezîzê Korê Dasniyê perîşan, min xewnek dîtiye û difikirim ku bihara dawiya temenê min e. Li çol û çiyayan li pey giya (elefê) digeriyam lê mixabin ku min tiştek bi dest nexist. Xwedênasino ji bo xatirê xwedê, tebîra xewna min ji min re bibêjin; ku ez ji encameke bêyom ditirsim…

Di pirtûka Tebîra Xewnan ya Freud de derbareyê vê sembolê wisa hatiye: hilkişiyana çiyan: berzxwazî û sepandina vîna xwe li ser yên din e/ lûtkeya çiyayan: berztirîn qonaxa nêzîkbûna mirov bi xwedê û meqseda pêgihîştinê ye/ giyah dirûn: sûdgirtin ji hemû tiştên ber destê mirov yan jî seadet û serkeftina wan e. (Bettelheim, 1368, 1990: )

Li gor van tebîran em digihêjin vê encamê ku Ebdulezîz di xewê da rastiyeke ku zûka tê serê wî bi şikleke sembolîk dibîne. Ew li pey berzxwaziyê weke “Totem” û ji bo dijberiya bi çarenûsa xwedayî û xwesteka xelkê eşîretê ku dixwestin ew çarenûsê qebûl bike, wisan tevdigere ku di arasteya dijî çarenûsê de ye lê belê encam biserneketin û şikesta wî û serkeftina çarenûsê li ser vîna wî ya takane ye.

Ji ber ku xewna Ebdulezîz ji bo vejîna heyatê û hesiyana erdê û şiyarbûna hêzên derûnî ye, baştirîn şêwaza tebîra wê sûdwergirtin ji rêbaza pêşniyazî ya Jung ji bo tebîra wê ya sembolîk e. Jung hemû wateyên efsanewî û cihanbîniya etnîkên seretayî û têgehên mezhebî ya neteweyên cihêreng ji bo ronîkirina nimûneyên giştî ya reftara mirov dizane û wan jî weke angaştên (pindar) seretayî dihesibîne û wisan bawer dike ku ev wêne û angaştên sembolîk û wênesaziyên zihnî ne ku gerîna şev û rojan weke pevçûna mirov li gel ejdhayê disêwirînin. Bi giştî ev hêz, çêkerên efsane û hemasyên mirovî ne.

Çinku rûbirûbûna derûn bi sembolên binhişê re dibe sedema rabûna hin astengiyên ku riya hêzên derûnî girtine û piştî eşkerebûna wateya kolektîv ya sembolê, perde ji wateya takane û ferdî jî, ve dibe û eşkere dibe (Aeppli, 1371, 1993: ). Dilgiraniya Ebdulezîz ji ber nêrîneke mîtîk e, tirsîna ji vê yekê ku hêzên sûdmend ku ew (weke serokeşîr) dane nav xwe, bi dawî bibin, ditirse ku roj di şoreşa xwe ya zivistanî de xeva bibe û dema ku giya qediyan êdî hêv hilneyê.

Hêz, li hemberî her eşkerebûnê dilgiran û perîşan e û bi xwe re dibêje ku ew hêz û qawet nepayedar8 e û tirsa vê yekê heye ku ew biqede û ev dilgiranî bi taybetî di eşkerebûna binobet “weke mînak, şînbûna dubare ya giyayan” ku xwedî wezn û ahengekê û li gel mirinê ne “mînak, mirina erdê li zivistanê” gelekî xembar û biêş e.

Divê ev xal neyê jibîrkirin ku Ebdulezîz di demsala biharê de xewna xwe dibîne. Ditirse ku giya û nebatê bi dest nexe, loma riya wî ya giştî koşîna ji bo çêkirina hevsengiyeke hertimî ya xwezayê di zayîn û dubarebûnê de ye. Divê bê bîra me ku di dirêjahiya dîrokê û têgihîştina seretayî ya mirovên neşaristanî de kilîda zayîna dubare ya xwezayê, hediyekirina qurbaniyê bû. Weke nimûne mîta “Osiris” li Misirê û herwiha di cejnên Dionysusî ya yewnaniyan de ku li gel şahiyê û merasîmên sirûdxwendina “Ditramp” reqsê bû. Di rastiyê de şahiya ku Ebdulezîz tevî merasîma daweta kurên xwe diafirîne, bi şikleke nepenî merasîma qurbanîkirin û lawên ku yek li pey yekî din diçin hemêza mirinê, qurbaniyên reben yên pêvajoya zayînbariyê ne. Wateya vê qurbaniyên mirovî divê di nava teoriya kevn ya vejîna binobet yê hêzên pîroz bê kolandin.

Mîta afirandina gerdûnê taybet ya mirina ayînî “mirina bitundîqetil” “direndeya seretayî” ku ji pêkera wî cihan peyda bû û giya şîn bûn bi taybetî peydabûna nebat û dexilan ku pêwendiya wan bi qurbanîkirinên wisa re hebû. Giya, genim û mû û … ji xwîn û goşta giyandareke mîtîk ku li gor ayînê di ezelê de hatiye qurbanîkirin, zîl dide û şîn dibe. Di rastiyê de qurbanîkirina heybereke mirovî ji ber vejandina heyatê di dema dirûnê de eşkere dibe û weke dubarebûna karê afirandinê ye ku berê jiyan û heyat bexşandibû tov û deneyan û pêkera parçeparçebûyî ya mirov li gel pêkera heybera mîtîk ya seretayî (ku li pey parçeparçebûna ayînê, tov û dene hatine afirandin) hevdem e. (Eliade, 1372, 1994: ).

Di vê navberê de em dikarin pêwendiya sembolîk a vejîna dubare ya xwezayê (xewna Ebdulezîz) û zewicîna kurên wî destnîşan bikin. “Erd” û “jin” weke du hêzên zayende û sembolên zayînbariyê ji aliyekî ve û du hêmanên “giya” û “lawik” weke du sedemên zayînbarkirinê tevdigerin: Erda ku jê giya şîn nabe = lawikên ku nazewicin. Bi vê qiyasê em dikarin pêwendeke din jî di navbera qurbanîbûna kuran ji bo vejîna dubare ya erdê û şînbûna giyayan bibînin.

Dema ku Ebdulezîz bi qesda nêçîrê diçe nêçîrgehê, kurê xwe weke “bizin”ekê dibîne û di vê tetbîqa xeyalî de rîşiyên kumê Seydewan di bedelê riha bizinê de dibîne û bi derba gulleyekê wî dikuje. Hebûna sembolîk a heywaneka weke “bizina kovî” di vê vegêranê de du karîgeriyên xwe yên taybet hene:

Destnîşankirina çarenûsa Seydewan ku wekî lehengê trajîk -îşarekirina bi wa- teya peyva tragodiya (dengê bizinê) û serencama hemû lehengên trajedîk ku mirin e, dibe qurbaniyê hêviyên xwe.
Destnîşankirina pêwendiya sembolîk a bizinê li gel merasîma qurbaniyê ku dikare weke îhtimala deynkirina çandî ji ramanên yewnanî bê hesibandin.

Loma jî destnîşankirina wêneyê ku Ebdulezîz ji kurê xwe weke bizina kovî dibîne nikare şibihîneke sade û normal be, ew jî dema ku di serboriyê de merasîma dawet û şahiyê weke atmosfera serdest hatiye afirandin. Piraniya merasîm û cejnên kurdan li gel reqs û govendê bûne û hîn jî wisa ne. Mîna cejna destpêka sala nû “Newroz” û yan cejnên çandinê û dirûnê. Di vê vegêranê de reqs û şahiya xort û keçan bi hev re dikare metaforek ji terkîba rêkûpêk ya erênî “nêr -mêr” û nerênî “mê-jin” be ku di ramana “Taistên Japon û Çînê” da hene. Em dizanin ku kurd tevlihev û teqrîben jin û mêr di nav hev de û bi şikla dayereyî (bazneyî) dilîzin ku dikare weke sembola gerîna xweza û demsalan û rojan be. Herwisa tirsa sembolîk a Ebdulezîz dikare ji lihevketina vê merasîmê bi şiklê tirs û wehşeta ji perîşaniya xwezayê di zayîna dubare de bê tefsîrkirin.

Vegêr piştî vegêrana diltezîn ya Seydewan bi destê bavê, derbareyê guhertinên ku di xwezayê da çêdibin diaxive û bi herikîna dubare ya avê ji çiyayan, şînbûna dubare ya xwezayê û zîldana gulên sor îşaret dike. Di mîtên îranî de jî şibihînên wisa hene, wek mînak merasîma “Siyaveşan” ku di Îrana kevn de û li Buxarayê îcra dibû teqrîben dişibiya Dionysusê yewnanî ku di bîranîna Siyaveş, lehengê mîtîk yê îranî ku bi neheqî hatiye kuştin, tê lidarxistin. (Rehîmî, 1370, 1992: ) dibe ku ev merasîma hanê jî vegere yewnaniyan û desthilata wan a 200 salî li Îranê. Ji xwîna sor ya Siyaveş giyayek şîn dibe ku weke “Mêhrgiya” yan giyaya jiyanê tê nasîn. Hacî Fîrozê îroyîn ku di rojên destpêka salê û demsala biharê de sembola merasîma şîna Siyaveş e ku rûyê xwe reş dike (sembola erdê) kirasekî sor li xwe dike (sembola xwîna Siyaveş) û li defê dixe û stranan dibêje û direqise (sembolek e ji kurteya merasîma sereke).

Mîta zarokkujiyê û venêrîna cihê wê di beyta Seydewan de

– Oedipus ji bo rezamendiya xwe ya cinsî (li gor tehlîla Freud) û bidestxistina diya xwe qesd dike bavê xwe têk bibe û ew ku weke rêwiyekî nenas xuya dibe tê kuştin (bavkujî).

– Habîl ji bo bidestxistina xwenga xwe, birayê xwe Qabîl dikuje (birakujî) û …

Bi kurtenêrînekê li mît û efsaneyên cihêreng ji birakujî, bavkujî û … em dikarin têbigihêjin, bêşik mîteke weke “Mîta birakujî”yê, kêmtir tê dîtin. Mînaka zelal ji vê pevçûnê di edebiyata hemasî ya Îranê û Şahnameya Firdewsî de tê dîtin (kuştina Suhrab bi destê Rostem). Rostem di şerekî newekhev de bi nezanî kurê xwe (Suhrab) dikuje û dema ku pê dihese êdî dem derbas bûye û li dermanê û îlacê digerin lê dereng dibe. Tiştê ku bi cih dimîne poşmanî ye. Di mînakeke din de ji ber ku Nûşzad ayînekê li dijî bavê xwe Enûşîrewan dibijêre, bi destê bavê xwe tê kuştin û di mînaka dawîn de Sfendiyar bi destê Guştasp ji ber dijayetiya kurê der heq bavê ku di mînakan de hate qalkirin tê kuştin, ev bûyer ji bo Seydewan jî dubare bûye û şerekî neberaber (destvala li hemberî çekê) di navbera bav û law de rû dide ku dibe sedema mirina lawî.

Bêşik mîta zarokkujiyê yek ji dramatîktirîn û xembartirîna mîtan e. Em bînin bîra xwe qetila zarokên Medea9 bi destê wê ku dixwaze bi vî awayî tola xwe ji bêwefayiya mêrê xwe (Jeyson) hilde û dixwaze tiştên di navbera wan de ku wan li hev girê didin (zarok) ji nav bibe û wisan heqbûna xwe jî biselimîne.

Mirina Suhrab bi destê Rostem jî ji bo bergiriya ji herêm û asta pehlewaniyê û di rastiyê de îsbata heqdariya xwe ye û bêşik motîvasyona Ebdulezîz jî di kuştina kurê xwe de bicihanîna heqê û israr ji bo armancên xwe yên takane bûye; lêbelê qesda me ji “armancên takane” yên Ebdulezîz çi ye? Ebdulezîz ji bo kurê xwe yê mezin jinekê dixwaze lê belê ji ber ku ew tê kuştin û nagihêje miraza xwe, jinê li kurê duyem mehr dikin. Lêbelê ew jî di şeva dawetê de dimire û dema ku dora Seydewan tê, ew li hemberî vê tiştê li ber xwe dide û fermanê bi cih nayîne û encama vê serkêşiyê û nefermaniyê mirin e. Piştre Ebdulezîz weke (bav-totem) hişyarane û ji bo îcrakirina destûra civakî ya eşîretê (dijminî li hemberî totemê yanê mirinê) tê kuştin.

Seydewan taboyan dişkêne û li hemberî vîna eşîretê mehkûmî tunebûnê dibe. Belkî yek ji sedemên ku ev beyt weke Seydewan hatiye binavkirin ew serkêşiya hişyarane ya Seydewan li hemberî fermana bavê ye ku li vir weke hêzeke pêşîgir “Antagonist” xwe nîşan daye û serborî weke pevçûneke eşkere di navbera bav û kur de ye. Ji bo analîza giştî ya vegêranê û kişfkirina şiyanên vegêranê em ji teknîka Greimas sûdê werdigirin. (Proop, 1371, 1993: )

Pêwendiya ku di navbera Ebdulezîz û endamên eşîretê ve heye pêwendiyeke bi taybetiyên hêzdariyê (Totalitar) ye. Dema ku yên din ji wî dixwazin ku ji ya xwe bê xwarê û wî ji xetera mezin agahdar dikin lê ew guh nade û vîna xwe bi ser vîna eşîretê re dibîne, bi vîna xwe kurên xwe dizewicîne. Vêca pêwendiya wî bi zarokên wî û civaka bindest re pêwendiyeke piderşahane ye.

Sedemên din ji bo îsbata pêwendiyeke hêzdarane û piderşahiyê (nuqteya hemberî maderşahiyê) wisan e:

Piraniya karekteran mêr in.
2. Hêmaneke weke dayîkê di çîrokê de nîne û bi wê nehatiye îşaretkirin.
3. Vîna serdest ya Ebdulezîz weke (bav-totem) di hemû civakê de serdest

Em dikarin di analîzê de motîvasyona jinxwestina Ebdulezîz ji bo kurên wî jî weke taybetiyeke pergala piderşahiyê destnîşan bikin, wisan ku ew vîna û iradeya xwe ji bo zewicandinê disepîne di rastiyê de ji bo rezamendiya kompleksên xwe yên “animus” û bi sûdwergirtin ji mekanîzma cihêgiriyê ew weke “totem” dikoşe kompleksên xwe yên derûnî kontrol bike.

Ebdulezîz bi zewicandina kurên xwe çargoşeyeke “Mandala” yî çêdike ku bi xwe di navenda wê de cih digire, lê belê bi vê yekê jî kompleksa wî ya cinsî (animus) têr nabe û sedema wê jî bakire vegerîna keçikan e.

“Leheng-vegêr” ji bo danasîna xwe leqeba “kor” bijartiye û wisan jî xwe bawer dike. Îşaretkirina vegêr bi lawazbûna xwe (korbûn) ji du hêlan ve tê tehlîlkirin:

1.Hêla metaforî: korbûna Ebdulezîz metaforek e ji girtina çavên rastbîn li ser rastiyan. Ji ber ku Ebdulezîz baş dizane ku nikare li hemberî çarenûsê bisekine lê belê tevî vê yekê jî riya şerkirinê hildibijêre û bêyî nasînê wê riyê dibijêre û bêşik ji bilî şikestê encameke din jê re nîne.

Yan bi gotineke din ji korbûna xwe weke hîleyeke rizgarker sûdê werdigire da ku ji barê xwe yê poşmaniyê kêm bike. Poşmanî ji karê xwe, ji kuştina zarokên xwe û ji hemûyan girîngtir kuştina hişyarane ya Seydewan ku bi gulleyê li “çavê” wî xistibû. Ebdulezîz di rastiyê de çavên xwe yên rastbîn li ser rastiyên civakê digire û weke zindanvanekê ku ji bo ragirtina zindaniyên xwe, mecbûr e xwe jî zindanî bike, tev digere.

Bi bawariya Baruch Spinoza mirov dema ku di nava xelkê de ye azadane tev digere, ji ber ku qanûnê dipejirîne, di halekî de ku di tenêtiya xwe de xwe dispêre destê xwestekên xwe (Ehmedî, 1370, 1992: ) niha Ebdulezîz weke “Hakim-qanûnçêker” xwestekên xwe yên takane li ser vîna komê re dibîne. Civak wî weke “tabo–bav” dibîne û aramiya civakê jî di qanûnên wî de weke serokeşîrê dibînin; mîna zarokekê ku hewcetiya wî bi bavê heye û di pîvaneke mezintir de, hewcetiya civakê bi xwedê û ji hêla tirsa wan ya sembolîk derasa wisan e. Û ev di halekî de ye ku Ebdulezîz hişyarane diçe şerê li hemberî derasayê û çavên xwe li ser hewcetiya civakê bi xwedê jî digire.

Teoriya lêkolîna derûnî (derûnkolane): bi nêrîna Freud û alîgirên ekola derûnkolaniya rast ayînên însan ji bo geşedana cismî û derûnî hewce ye qonaxên cihêreng derbas bikin, tiştê teqez ew e ku sekna şexsekî di qonaxeke geşbûna derûnî cismî -Frued wê li ser du qonaxên sereke (evîndariya li gel xwe û evîndariya bi kesekî din re) dabeş dike -dibe sedema çêbûna têkçûnên derûnî û çêbûna “Noros”ê. Sedema ku gehgah Ebdulezîz xwe kor dide nasîn jî ev tişt e, berteka Ebdulezîz li hemberî vê newrozê jî sedemeke guhestinî ye -îşaretkirina Ebdulezîz bi korbûna xwe jî weke alternatîvekê ji bo telafîkirina wê kêmasiya rihî ye, di halekê de ku em dizanin Ebdulezîz qet kor nîne lê belê ji bo rastderxistina xeletiya xwe di kuştina zarokê xwe de bi awayekî metaforîk çavên xwe li ser hemû rastiyan dadipoşe. Ku di wê têkçûna derûnî ya mirov de bi şikla seqetbûna cismî (weke, korî, kerrî û lalî) xwe nîşan dide.

Binemaya mîtîk li gor arkîtîpa rêwîtiya leheng “Joseph Campell”

Leheng yek ji kevntirîn arkîtîpîkan e ku hertim dikeve nava mijarên mîtîk û arkîtîpên din weke Pîrê Zana, Birêker, Sî û … di pêwendiya xwe bi lehengî re tên biwatekirin. Loma nasîna vê arkîtîpê dikare bibe rênimandineke minasib ji bo tehlîla “teoriya monomît” ya Campbell.

Leheng mêr yan jinek e ku şiyana wî/ê ya biserketina li hemberî astengiyên takane û xwemalî hebe û bi şikleke sûdmend bigihêje mirovatiyê. Leheng weke mirovekî modern dimire lê belê weke mirovekî kamil û mensûbê hemû cîhanê, dîsa ji dayîk dibe. Duyemîn wezîfeya wî ya girîng, vegera ber bi me ye, bi teşeyeke nû û perwerdehiyên ku di heyateke din de hîn bûye (Campbell, 1385, 2007:).

“Peyhevbûna tevgera leheng ji nimûneyeke sabit û diyar peyrewî dike ku di hemû çîrokên dinyayê de di demên curbicur de şopînbar in. Belkî em bikarin bibêjin lehengekî mîtîk ya arkîtîpîk heye ku jiyana wî di diyarên cihêreng de ji aliyê gelek grûban ve hatiye kopîkirin. Lehengê efsanewî hertim damezrînerê tiştekî ye (sedemeke nû, dînekî nû, bajarekî nû û yan şêwazeke nû ji bo jiyanê) ku ji bo bidestxistinê divê saha xwe ya berê bi cih bihêle û lêgerînekê dest pê bike” (Campbell, 1380, 2002:). Campbell piştre pêvajoya guhêrê û rêwîtiya monomîta leheng li ser sê beşan dabeş dike ku wisa ne: veqetîn, pêgihîştin û veger; û wê weke naveka mîta yekane bi nav dike û wisa rave dike:

“Lehengek ji jiyana xwe ya rojane dest dikişîne û rêwîtiya xwe ya pirxeter ber bi nepeniyên derasayî dest pê dike: rastî hêzên dersiruştî tê û bi ser dikeve. Dema vegera ji vê rêwîtiya tijî raz û remz, hêza leheng heye ku bereket û destkeftiyên xwe pêşkêşî heval û dostên xwe bike” (Wugler, 1387, 2009: )

Qonaxa yekem: dinyaya asayî = bihar e lêbelê welat bêhasil e.

Qonaxa duyem: dewetkirina ber bi serboriyê = Ezîzxan xewna hişkesaliyê dibîne.

Qonaxa sêyem: mulaqata li gel tebîrkeran= tebîrker tefsîra xewna Ezîzxan jê re dibêjin.

Qonaxa çarem: redkirina dewetê= biryara lidarxistina şahiyeke mezin û pêşkêşkirina qurbaniyê li dijî destûra tebîrkeran.

Qonaxa pêncem: derbasbûna asta ewel=merasîma zewacê

Qonaxa şeşem: azmûn. Piştgir. Dijmin= biryara domandina merasîma dawetê li dijî nêrîna mezinan piştî mirina “Welkewan” mehrkirina bûkê li “Nêçîrwan”

Qonaxa heftem: nêrîna bi şikefta hundirîn = mirina “Nêçîrwan” û biryara mehrkirina bûkê li “Seydewan” û dijminiya hişyarane ya “Seydewan” qebûlnekirina zewicînê tevî ku bavê wî jê xwestibû jî.

Qonaxa heştem: azmûna dijwar= bêhêvîbûna bavê ji kurê xwe û “Ezîzxan” biryara kuştina wî “Seydewan”.

Qonaxa nehem: guherîna çarenûsê= qurbanî (bûk) piştî du mirinan û dijminiya “Seydewan”, ji zewca xwe bakire vedigere malê.

Qonaxa dehem: vejîna heyatê= bihar dihê û xweza vedijê, zayînbartir ji hertim.

Qonaxa yazdehem: vegera li gel xelatê=vegera dubare ya “Ezîzxan” û qesda dûrxistina çekê ji xwe û terkkirina nêçîrê heta hetayê.

Adaptekirina vegêranan

Pêwîst e em di vê navberê de hin ferq û cudahiyan destnîşan bikin ku di vegêranên cihêreng ji beytekê de hene. Ji ber ku hemû beyt sîng bi sîng û ji deverekê bi devereke din ve hatine veguhestin loma jî hebûna ciyawaziyên wisa tiştekî normal e, ji ber ku çîrok xwe bi şert û mercên mekan û zeman re adabte dikin û bi roj dibin heta ku bikarin sînorên cografyayî, millî û mezhebî jî derbas bikin.

Di beyta Seydewan de vegêranên wê yên cihêreng hene û hin cudahiyên biçûk û mezin jî di wan de hene; parek ji wan ferqan vedigere teknîka takane ya beytbêj ku em dikarin çîrokên din jî guhdarî bikin û em têbigihêjin ka hevokên zêde çawa ne û teknîka vegêranê aliyekî wê ya takane heye. Pareke din ji ferqan jî ji ber hafize û bîra beytbêj, çêdibin ku bi derbasbûna demê re beşek ji çîrokê kêm dibe û hin tişt lê zêde dibin. Para din ji ferq û cudahiyan vedigere mekan û zemanê ku beytbêj li wir dest bi beytbêjiyê dike û li gor rewşê hin tiştan ji xwe (ji bo adabtekirina bi rewşê re) li beytê kêm û zêde dike.

Niha em çend ferq û cudahiyan yên giştî ji beyta Seydewan destnîşan dikin: 1. Derbareyê mirina “Nêçîrwan” du vegêran hene:
Sedema mirina wî ketina ji zinarê di dema nêçîrê de ye.
Ew jî weke Seydewan bi destê Ebdulezîz hatiye kuştin.

Derbareyê keçikên ku Ebdulezîz ji lawên xwe re dixwaze jî du vegêran hene:

Ebdulezîz ji bo kurê xwe yê mezin re jinekê dixwaze lê belê piştî mirina kurê wî, jina wî digihêje kurê duyem û piştre jî kurê sêyem.

Ebdulezîz hevdem ji bo hersê kurên xwe re sê jinan dixwaze.
3. Derbareyê çarenûsa Ebdulezîz jî du vegêran hene:
Ebdulezîz biryar dide ku êdî bi eşîreta Dasnî re tev negere û biçe diyarekî din. Ebdulezîz xwe dikuje.

Encam

Edebiyata her miletekî awêneyeke tam ji nêrîna xelkê li cîhanê û derveyî cîhanê ye. Çandên cihêreng di bin siya van ferqan de li cîhanê teşe digirin û etnîk huviyeta xwe ji lokalîzekirina van mijaran werdigirin. Venêrîna adaptasyonî ya edebiyata miletan perde ji şibihîn û ferqên wan hiltîne û diyar dike ku binyada wan ji çandekê ye. Di vê xebatê de hate koşîn ta bi sûdwergirtin ji teknîkên berbelav yên rexneya edebî bi taybetî jî “tehlîla binemayî”, dinyaya veşartî ya di bin metna yek ji meşhûrtirîn mîratên edebiyata devkî ya Kurdistanê de, Seydewan eşkere bibe û herwisa venêrîna ciwanînasane ya berhemê îmkana xwendina hêsantir ya vegêranê ji bo muxateb îcad bike. Tehlîla binemayî ya metnê ev îmkan çêkir ku parek ji şert û mercên xwendin û lêkolîna adaptasyonî jî îcad bibe û rêkarên kişfkirina nimûneyên hevbeş di navbera çandan de bi dest keve. Wisan ku peydakirina şibihînan li hemberî hindik ferqan teoriya “pêwendiya navçandî” di warê edebiyatê de nîşan dide wate tiştê ku teşeya aniha ya vegêranê ji hev ciyawaz dike, baweriyên mezhebî û nimûneyên fikrî yên neteweyekê ne ku tefsîra wan ji cîhanê û dîskorsa wan a serdest bi şiklê edebiyatê xwe nîşan dide. Ev xebata nîşan dide ku em dikarin di xwendina tehlîlek ji edebiyata devkî de bi heman şêwazên zanistî yên berbelav li dinyayê di warê berhemên nivîskî de, tevbigerin.

* Rendom: rastgele (wer.)

1 Binema: structure (wer.)

2 Ciwanînasî: aesthetics (wer.)

3 Vegêran: narration (wer.)

4 Koşîn: hewldan (wer.)

5 Menzûm: komhelbest (wer.)

6 1385: ev li gor teqwîma şemsî an îranî ye ku di deqa resen de ye, dîroka mîladî me lê zêde kir (wer.)

7 Nêrîna têgehî: conceptual approach (wer.)

8 Nepayedar: unstable (wer.)

9 Medea: berhema mayinde ya Euripides

ÇAVKANÎ

Aeplli, Ernest. (1371). Roya û tebîr Roya. Tercumê Dilara Qehreman. Têhran: Mecîd.

Ehmedî Babek. (1370). Saxtar û tevîl Metin. Têhran: Merkez.

Eliade, Mircea. (1365). Ustûrê bazgeşti Cavidanê. Tercumê Behmen Serkaratî. Tebrîz: Nîma. —————-. (1374). Ustûrê, Roya, Raz. Tercumê Roya Munecim. Têhran: Fikrê Rûz. —————-. (1372). Risalê der tarîxê Edyan. Tercumê Celal Setarî. Têhran: Surûş.

Brocket, O. Gross. (1363). Tarîxê Tiatrê Cihan. Tercumê Hûşeng Azadîver. Têhran: Nuqrê. Bettelheim, Brouno. (1368). Karburdhayê Efsûn der Efsanêhayê cin ve perî. Tercumê Kazim Şîva. Têhran.

Proob Veladmîr. (1371). Rîşêhayê tarîxî qisêhayê periyan. Tercumê Fêrydûn Bedrêyî, Têhran: Tûs.

—-. (1368). Rîxtşinasî qisêhayê periyan. Tercumê Fêrydûn Bedrêyî. Têhran: Tûs. Pûrnamdariyan, Teqî. (1383).

Remz ve dastanhayê remzî der edebê farsî. Ilmî ferhengî, Têhran. Delachaux, M. Loeffler. (1366). Zeban Remzî qishayê perîvar. Tercumê Celal Setarî. Têhran: Tûs. De Beaucorps, Monique. (1373). Remzhayê Zindê can. Tercumê Celal Setarî. Têhran: Merkez. Rehîmî, Mustefa; Sidîqî, Elîriza. (1385). Muqayêsê saxtarî xîşavendkuşî ve xîşavendazarî der şahnamê ve mihabhart. Pejûhiş edebî, şumarê 11.

Cassier, Ernest. (1366). Zeban ve ustûrê. Tercumê Muhsin Selasî. Têhran: Nuqrê.

Campbell, Joseph. (1385). Qudretê Ustûrê; goftogû ba Bîll Muyrz. Tercumê Ebas Muxbir, Têhran: Merkez.

Morgan, Lee. (1370). Rahnemayê Rûykerdhayê Neqdê edebî. Girdaverî Zehra Mîhenxah. Têhran: Itilaat.

Wogler, Christopher. (1387). Sefer Nivîsendê. Tercumê Muhemed Guzerabadî, Mînûy Xired, Têhran.

Xwendineke Binemayî ji Zargotina Kurdistanê Lêkolîna Rendom* li Ser Beyta ‘Seydewan’

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Xwendineke Binemayî ji Zargotina Kurdistanê Lêkolîna Rendom* li Ser Beyta ‘Seydewan’

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply