Xwendinek bo Beyannameya Helbesta Pêşrew a Kurdî (dakar)

Xwendinek bo Beyannameya Helbesta Pêşrew a Kurdî (dakar)

ÎBRAHÎM ÊHMEDÎ NIYA – JI SORANÎ: DÎNDAR MISTEFA ZÊBARÎ*

destpêka babetî

Ji destpêka sala 1990î a zaynî da cure rawestan û mandîbûnekê pêşiya helbesta rojhelatê Kurdistanê girtibû, ji bizavê lkar ket bû, piraniya ew helbestvanên berniyas li jêr sêber û karîgerî û bandora edebê berhengarî a helbestvanên herdu aliyên rewt û bizava edebî ya “Riwange” û “Grûpa Kerkukê” kifrîda bûn, her ji ber wê yekê jî byavê nuykirinê û dahênanê û derbasbûnê di vî kawdanî da gelekî berteng bû, ji bo derbasbûnê jvê rawestana neliv, dalyê guherîn û gorankariyên bingehînên byavê helbestê da, paşan nêzî du salan çend şa’rekan xebat û têkuşîna wan hebû, ewan beyannameya projê helbesta pêşrew a kurdî ya brenyas bi “Dakar”hazir kir û belav kir. “Dakar” xaleka bingehîn û werçerxanê bû di helbesta rojhelatê da û her ew jî bo dema helbest kiriye xwedî pênasa taybet bi xwe û ji mendibûnê û paşkuyatyê (paşvemayn)ê azad kiriye. Dakar bangewazyek diyar bû ji bo derbasbûnê li vê sêberê, her çi qasî be tanî niha ew sêber bi kêmî yan zorî be her a mayî. Amaderkin û nivîsîna beyannameya “Dakar” ji aliyê her yek ji Azad Rustemî, Bîhzad Kurdistanî, Îbrahîm Ehmedî Niya ve cihê xwe girt û li dawiyê her çende kesên din weke heval û hugir û rawêjkar beşdarî rewtê yan vê bizavê bûn. Helbesta “Dakar” li dû gurîn û xwandina serdemî û mîtud û tîwrên edebî, bizavkirin ku dîskursê zal û xiraba babsalarî û têk da bişkênît û grîngiyeka zortir bi pêkhata zimanê helbestê bidet. Li dû zanistê nîşannasyê (semiologiy)ê Ferdinand de Saussure, helbesteka amajepêkrî îna berhem, ko amajepêkrî di nuy cuda bûn. Pitir giringî bi xwazeyên nuy dida ji aliyê form û ciwankariyê ve. Her dîsan curekê din a çîroka kurt bi navê (çirkane) pênase û pêşniyar kir, ko li ser binçîneya helbesta folklora kurdî xwedî hinek xasyet û taybetmendî bû. Ev projê henê ê ş’rî dema ko xweya bûy sê semtên nuy di qada edebê cîhanî da hebûn: pêkhatxwazî, bnemaşikandin, şîrovekirina têksitî (hêrmênotîka).

Peyvên sereke: Dakar, çirkane, Sware Îlxanîzade, helbesta beringarî, noxazî.

Rêka xwandinê

Di vê gotarê da bizav têkrin behsa wî bagrawendê civakî û edebî bihête xweyakirin ko projê “Dakar” di nav da ji dayik bûy, dîsan paşî çewanya hecim girtin û nivîsîn û belavbûna beyannama “Dakar” dê were şîrovekirin û bi dirêjî wê têkista beyannama “Dakar” bi deyne ber destê xwendevanan. Paşî emê behsa wî curê kurte helbestê bikin ewa bi navê (çirkane) ko ji aliyê “Dakar”ê ve hatî pêşniyarkirin, bo vê mebestê jî babebetek ko di van salan da bi navê: çirkane, mesafeyeka spî di nav (bêdengî û duwan)ê da hatibû belavkirin, dîsa cardin emê di vê rêda belav bikin.

Berahîk

Bo behiskirina helbesta pêşîn a kurdî (Dakar) em neçar in bi kurtî awirekê bideyne wî barûdox û rewş û etmusfêrê ko li despêka 1990da helbesta rojhelata Kurdistana tê da derbas bûye, dibe ku di çend byav (mecal) û kujyên cuda cuda da ev duxa henê ko proja turê pêşrewa kurdî (Dakar)ê tê da hatîye hebûnê şîrove bikin, lewma ji ber ko mecal kêm heye li vir, ezê bizavê bikem bi kurt û kurmancî serebabetan desnîşan bikim.

Kawdan û bareduxê serhildana Dakarê

Ji riwangeha aliyê siyasî –civakî û bûyerên gring û hestiyar ve: dehka 1370 (1992)ê a hetava zemenî derketina hindek rûydan û pêşhat û alûzî û alûgirya bi awayekê rasterast û ne rasterast bandora xwe hebûye li ser tore û çanda hunerî bi giştî û prosêsa berhem anîna edebî – hunerî kelturî. Zêdebûn û diyarbûna nûyatiyên modernizmî û di hindurê civakê me yê û guhartina pêkhata hizrî û kelturya civaka kurdî, ber bi pêşçûna teknolojî û medyayî û ragehandinê bi awayek giştî û hebûna weşanê, bilindibûna astê mirovan, pirsgirîkên mezin yên ko di şerê 8 salyê di navbera herdû welatên Îran û ‘Êraqê da weke pirsgirîkên aborî û bêkariyê û serhildana bizava reformxwazeyî li Îranê, zêdebûna hejmara zanîngeh û şagirdan, zêdebûn û mezinbûna bê hisaba jimara runiştvanên bajêran ya bê bername û plan, gurankariyên navçeyî û dirustibûna giyanekê bi navê herêma Kurdistanê û piştra arîşeya hebûna şerê navxweyî û parçebûna Yekêtiya Sovyetan bi dawî hatina şerê sar û rûxan û jinavbirina dîwarê Berlînê dirustbûna çend welat û dewletên xweser û taze, serhi ldan yan xweyabûna hez û xwestek û asoyên nû di jiyana civakî û takekesî yên xelkî û şadbûna bi têgehên nû û taze weke: mafê mirovî, takayetîybûn, humanîzm, lîbralîzm, ploralîzm, nasname, maf û azadiya takekesya dest bi serda girtî.

Di rastî da em dikarin bêjin ko li dawiya çerxê bîstan û despêka çerxê aniha li dûryana cudabûna cîhana analog -menelogî û dunyaya dîcîtal- diyaloga hemereng û herwesan ser ji nû darêtna nexşeya rojhelata navîn bi dîzayna welatên zaldest û zilhêz, herdîsan ber bi pêşveçûyina têgehê rêjeyî û xwevekêşana kevneşopî û metafîzîkî li hemberî modernîzmeka leng û lawaz da, ko bi tenêhindek derbasî nava civaka mehat kirin ko beşa herî zor hêş negehiştiye rojhelata navîn yan sînorê rojhelata navîn derbas nekiriye.

Li durra edebiyatê berî hebûn yan serheldana bizava Dakarê: cihê amajebokirinê ye ko helbestvanên rojhelat li ser dû beryan hatibûn parvekirin:

Helbestvanên nîv klasîk û alîgirên rêbaza klasîk weke: mamusta Hêmin û Hejar û Heqîqî û Awat û … Çend kesên din ko şagirdên wan bûn û hebûna xwe hebû di nav wan da, her çende hinek ji wan di jiyan da nemayne, welê helbesta wan karîgerî û kartêkirina xwe hebûye.
Bereya helbestvanên nûxwaz: eger di vî warî da Sware Îlxanîzade weke endazyar û şarezayek di prosêsa nûxwaziya helbesta kurdî em wêne bikeyn, ji ber egerê mêrserya wî hîlak bûna wî ko hemî jyê xwe di xizmeta dahênana helbestê da terxankir, û ji ber egera rewş û baredûxên wê demê yên welatê Îranê ko heta demekê dirêj helbestên wî nehatin belavkirin û çapkirin. Ji bilî vê yekê ko hejmara helbestên wî bi zimanê kurdî gelekê kêm bûn. Her ji ber hindê jî piştî Swarey ço kes tunnebû bibe şagrid û alîgirê rêbaz û şêwazê wî. Cihê daxê ye nivşê piştî Swarey ko ji helbestvan: Helo (Mueydzade) û Çawe (Fatîh Şîxelîslamî) û Hawar (‘Elî Hesenyanî) berhemekê diyar û aşkira û ji hejî pêşkêşî qada helbesta nû ya kurdî nekir, li demekê ko ev bizava nû gelekî pêdivî bi vê çendê bû, her êk ji wan ber bi avarekê xweser çûn û helbest bo karê paşîn yê wan piştî kar u bizavên dî yên wan dihat. Piştî wan jî çend kesan berhemên xwe di govara Sirwe û piştra li govara Awêne û yek dû belavkên ku heynyê carekê belav dibin kêm kêm navê wan dihat dîtin. Ev bereye zêdetir li jêrkarîgerya helbestvanên başûr da bûn bi tayetetî helbestvan: Şêrku Bêkes, ‘Ebdulla peşêw, Letîf Helmet, û ta astekê kêm Refîq Sabîr û Enwer Mihemed. Zaldestya gotara edebê berhengarî a başurê Kurdistanê li ser vê rewtê hebû bi zurî di nav helbesta wan da xweya dibû û kemêtir karîgerya helbesta farsî û biyanî û cîhanî li ser wan hebû. Di van helbesta da helbestvan weke zanayekî giştî û pir axiftin û bi tenê û babekê Descarts peyama xwe digehand xwendevanî û ew pişkdarî prosêsa xwendinê nedibû, mebesta wî jî tunebû ji bo ravekirin û şîrovekirin û pişkdarbûna çalaka xwendevanî, çenku têgeh bi asanî didane destê xwendevanî, xwendevanek ko her ji salên pêşyê biser rahatbû kesên weke Şukrulay Baban bi saz u muzîka derûnî, helbestê bixwînin hemû alên ciwantkarî û estetîkî û huneryên wê yek alî biket.

Nebûn yan kêmya dezgehên çap û weşanê bixwe egerekê din bû ji egerên dirustibûna cure prisgirîk (qeyran) û kêmya berhemên wek hev. Govara Sirwe dmaweyekê zurê jiyana xwe da (ne hemyê) tuşî diyardeya deverdarî û kesukî bû, biwar bû pênûsa lawên nûxwaz nehîla ko berhemên xwe bilav bikin. Hinek caran sernivîserê govarî bi tenê çar berhemên xwe di ên jimare da belav dikirin weke: çîrok, helbest, rexne, wergêran, li demekê ko ew bixwe ne helbestvan bû ne jî çîroknivês. Li başurê piştî şerê Kendavê û karesatên enfal û kêmya baranê û koça û dirustibûna herêma Kurdistanê û piştre şerê brakujiyê keş û hewayekê tjî reşbînî û bê hîvî bûnê cihê xwe girtibû. ‘Ebdula Peşêw ew çend sal bû çend gezên erdî û alayek kirbûne dilupeka hêvî û utopyayê, di wan rojand nivîsî bû:

Çemî umêd bû be awerro Alay şkawem bû be dû perَo?

Gelek helbestvan koçberî dervey welatî bibûn. Ew dazad nebûn û vederkirina helbestvanên vê derê û hemî egerên turey û civakî û siyasî, cure rawestyanek li hemberî helbesta desêka dehkên sala70ê a hetavî (1992) da dirustkiribû.

Serheldana Dakarê û nivêsandina manîfêstêyawê:

Em weke çend hevalek bi hestkirina vî kawdanî û piştra şadbûna me bi hizirmend û rexnegirên weke Bakhtîn û Lukacs û Barthes û Saussure û Ricour û kesên din yên farsên wê demê, me hest bi wê yekê kir ko lazim e em jî li gurey gurankaryên serdemê niha gurînekê helbestê da bikeyn dibyavê form û naverok û pêkhateyên helbestê bi taybet ji aliyê zimanî ve. Li despêka sala 1997 da bi rengekê cidî me dest bi kumbûn û axiftinê kir li ser hemî babetan û projeyek me pênasekir bi navê projê tureyê pêşrewê kurdî Dakar.

Di 17/11/ 1997 da me beyanameya despêkîya Dakarê nivîsand û me çar kesan îmze kir: Azad Rostemî, Îbrahîm Ehmedî Niya, Bêhzad Kurdistanî, Perwêz Ehmedko piştî çend mehekan vegerya bo bajêrê Silêmanyê. Şeş mehan piştî vê yekê beyanameya Dakarê hat nivêsîn -qerar bû di byavê çîrok û şanuyêda lîjneyek ji şarezayên vî byavî bihête pêk anîn û beyanameyeka taybet bi çîrok û şanuya Dakarê amade biken û belav biken, welê ji ber çend egerekan ev yek çênebû.

Di meha Cuzirdana 1998an da beyanameya Dakarê di heftî nameya sîrwanda bi navê 9 kesan hat belavkirin ko vê yekê jî serpêhatiya xwe heye, hem ji aliyê belavkirina lezgîn û nebûna hemahengyê beyannamê û hem jî ji aliyê zêdebûna navên endamên wê ji sê kesa bo neh kesan.

pêkhat û peregrafên beyannameya Dakarê

Beyannameya Dakarê weke hemî beyanameyên din yên wêjeyî û edebî heta astekê ya giştî bû. Li despêkî weke pêşekî behsa erk û berpirsyariya xwe diket bo piştevanîkirina bizava nûwazên turey û di vî warî da di çend peregrafekên cuda cuda de wan bzav û kesan dide xuyakirin ko dikevin nava vê bazneyê da. Di beşa duwan a vê beyannamê da binema û bingehên hizryên Dakarê di çend pergrafekand hatîne nivîsandin ko bi rengekê giştî sê babetên sereke li xwe digre: gurîn û gurankarî di pêkhata hizirya helbestvanî û mahyeta helbest çi ye, bikaranîna zimanî bi awayekê cuda ji zimanê berbelavê axiftina edebya serdem, gurîna form û kêşa helbestê.

Her yek ji van 10 peregrafan di giştî û xwedî teuykirnekê ne ku mirov dikare bi durûdrêjî behsa wan biket li duyf xwandinên serdemyane û ji aliyê metodên cuda cuda yên turey û rexney şîrove bike, bo dîmenê wê pergrafa dibêje: di wê semta nîşan û hêmayîn zimanê dirkandin û derbirînê da, vedîtenka din heye ko helbesta Dakarê divêt destê xwe bi ser dabgre, li vir dikarîn li ser hêmayên ziman yan her têgehekê zmanê ş’rê bîrbûçûnên hizirmend û feylesuf û rexnegrên weke Saussure, Heideger, Wittgenstein, Gadamer û zor kesên din bihête ravekirin û bi encaman bigehît. Dîsan hevdijya dijwar û bzehet di gel jiyanê cîhanê û vedernebûn yan derketin li kêşa birgeyî û gehiştin bi muzîka derûnî ya hevukî gelek rave û teorîzekirin jêra lazim e.

Piştî belavbûna beyanameya Dakarê hinek kesan ew rexne digirt ko êk ji kêşe yan aluzyên vê beyannamê ew bo ko berî têksit bihête hebûnê beyanname hat derkirinê, ev yek jî sînor û çarçovekê bo helbestvanî drust dike. Her ji ber hindê wan kesan dipirsî erê baştir nedibû li berahyê têksitê ciyawaz û orjînal bihête hebûnê ewca cardin bihête teorîzekirin? Di rastî da çend têkistek berayya belavbûna beyanamê çend têkistek weke çap bûn di belavokan û xwandinan wan di kurru semînarên edebî da hatibûne belavkirin, welê wê li wî demî weke pirtûk çi berhem nebûn, gelek beyannameyên din jî ev yek bi ser da hatîye, ev prisgirîkek mezin nebû; çenku me hinek pêşniyaz êxiste hemberî cemawerî û helbestvanan ji bo ko qeyranê derbaz bin ewa me li demê xweda hest pêkrî, eve ji bilî wê yekê ko ji ber çend egereka beyanname zûtir li ji vanê xwe hat belavkirinê.

Weke dyar her beyanamek xwedî pênas û prensîp û çarçovê taybete bi xweve, eger ne wê berev neman û helweşandinê biçe, giştî bûn û ravebxûvegirtina birgeyan wî byavî bo helbestvanî dide ko bikare bi tefsîra taybet a xwe ji hindek çarçov astengan rizgar bibe yan derbikeve.

Beyanameya Dakar li berîya hejmara çarê ya heftî nameya Sîrwan li berwarê Cuzirdana 1998a da belavbû, paşî li hejmara 4-5 govara Zrêbar, havîna 1999da cardin dûbare hat weşandin, li ser axiftin û ravekirina kurr û ruyiniştin û smînarên edebî. Li vir ji ber haydarbûna xwendevanê hêja têksit(deq)ê beyanama Dakar wê weke xwe bihête belavkirin.

Beyannameya helbesta pêşrew a kurdî ‘Dakar’

Dakar erkê ser milê xwe dizane ko piştevaniya wan bizavên edebî bike ko bo gehiştina dunyayeka taze di warê form û naverَokê da xwedî serborî û desthelat in.

ew kesên ku dîtineka ”felsefî, hunerî” ya aniha wan heye bo merovê hevçerx û dixwazin ko berhemên wan xudîka mezna gelê wan be.
ew kesên dixwazin ko berpirsayetyê pêxne ser milê cemawerî bo şirîn û xweşkirina jiyarê.
ew kesên danpêdanê bi rewşa derûnya însanê hevçerixda diken û niyet û xwastekên derûnî yên wan dibyavê aburî û ramyarî û civakî û felsefî da tên naskirin.
ewên dixwazin ji tureyê bergiriyê derbazbin wtureyekê xuser pêkbînin.
ewên dixwazin hebûna û kyanê xwe yê neteweyî brêka çewanya derbirîna zimanî xwe diyar bikin.
ewên ko guckê xwe bu hestê nehişyaryê nerm diken bi huyrî ew dixwazin ko medlulên zihnî nasbikin û hevdem digel şîrovekirina wana, û kawdanên li pişta van şîrovekirinan bideyne ber lêkolîn û rexnê.
ewên ko dixwazin bawerya wan hebe bixwe. Pişt bi hizra dahênanê û awreka lezgîn li dema burî biden, hevdem bi lezgîn jî vegerin dema niha û pêşe rojê li dû gavên edeba cîhanî bi rê kevin.
ewên ku bi çavekê rexnegirtnê berê xwe didene dema aniha ya gelê xwe û bizavê diken bo dirustkirina keş û hewayekê ji boy însanê “kurd” têda jidayik bibe.
ewên ku divêt ji dîtina aniha pêwendiyên sade û sakarên di navbera tiştan da bi helweşînin û pêwendiyeka nû di navbera wanda ser ji nû avabiken

Binemayên hiziryên Dakarê:

Dakar mektebeka edebî ya taybet niye bi serdemekê ve, welê bizaveka giştî ye bo hemî serdemekê.
helbesta Dakarê rexnegirtine ji dema burî, rexnegirtine ji dema niha û pêşerojê.
helbesta Dakarî derbaz bûne jketwarê tiştan bo gehiştin bi hezaran aliyên din yên nediyarên tiştan.
Di warê hêma û sîmbolên zimanê derbirînê da, vedîtneka din heye ko helbesta Dakarê dixwaze destê xwe li ser deyne.
helbesta Dakarê teqandineka ne asayî ye di zihnê cemawerîda rû didet.
helbesta Dakarê ji aliyê zimanî ve ya cudaye ji zimanê axiftina rojaneya xelkî û zimanê nebaşê tureyê serdem.
helbesta Dakarê vekirina tazetirîn dîtine bo wan dîmenên di endêşeya mirovî da.
helbesta Dakarê zêmareka behîndarî ye li dema xweşiyê û xweşî û şadiyeka bêsînore li dema behîndariyê da.
helbesta Dakarê hevirkyeka dijwar û bi zehmet e digel jiyanê û cîhanê da ne varîbûn waknicîbûn di asayiş û aramiyê û rîzgirtinê da.
helbesta Dakarê pireke bo derbazbûnê li kêşa birgeyî bo gehiştina muzîka derûnî ya hevukê.
helbesta Dakarê helbesteka bizvênere bi hirekeye (xweî bizav), li peyvekê bo peyveka din, li dîmenekê bo dîmenekê din, heta digehe formekê temam.

Fereydûn Erşedî, Îbrahîm Ehmedî Niya, Bêhzad Kurdistanî, Azad Rostemî, ‘Etay Nehayî, Muhemed Salleh Suzenî, ‘Elî Desmalî, Ûmêd Werzende, Peruyz Ehmed.*

*(avir: di rastî da beyannameya Dakarê ji aliyê sê kesan hat amadekirin û nivêsandin ji wan: Azad Rostemî, Îbrahîm Ehmedî Niya û Bêhzad Kurdistanî. Belê kêm ta zor ji aliyê çend kesên ku me li serî navê wan diyarkirî mi behsa wî karî kiribû, kak Perwêz Ehmed di nivîsîna beyanama despêkî da hevalê me bû, welî ew vegerya bo bajêrê Slêmanyê, hinek ji wan heta dema çap bûna vê beyannamê bi hîç awayekê haydarî vê beyanamê nebûn, bo mînak rêzdar kak ‘Etay Nehayî di yadaştnameyekê da ko di heftî nameya Sîrwanda belav kir, bê haydarbûna xwe li rewta nivêsîna beyanameya Dakarê xweyakir. Çapa lezgîn a beyanamê û zêdebûna navê şeş kesya babetekê din e û li vir mecal tuneye ko behsa wan bikin).

Çirkane

Ji bilî bizavên ciddî bo gurankaryên bingehîn li ser form û naveroka helbesta kurdî, yeke ji destvehatyên projeya Dakarê û naskirin û pênasekirina curekê kurte helbesta kurdî ye bi navê “çirkane”ko xwedî hinek saxet û taybetmendî ye, ji berhindê bver dibînim ew naskirina ko li demê xweda li govara Zrêbar da hatiye belavkirin ko çend çirkanên çar helbestvan li xwe girtibûn, bo xwendevanan bidem pêşya çavên xwendevanî.

“Çirkane” mesafeyeka spî ye di navbera (bêdengiyê) û (axiftin)ê da.

Her çi qasî ko jiyana mirovî ya tijî ye ji rûydan wnehametên bê me’na ko li (zemen)î da cihê xwe girtiye û giyanê wî têkhelî bizavên (chî) diket, belê hind caran gyanê yaxî û takekesî li “dumahî»ê bê rehmane ji astenga havîbûnê û tnê bûnê wî perjan diken û ko derfet jêra tunebe û şîrovekirin û ravekirin û teqîmkirin lê dihêne zeftikrin. Di vê dema taybet da tinê tiştek ko dikare aramyê bidetê û ji “tunebûnê” azad bibe, teqandineka ji nişkekê ve ye ko bi lezgîn û di kurtirîn ko hêş nehatiye xweyakirin, teqandinek bi hêz û mezin ko berev kuyratya gerdûnê bibe û ji gumanê berev heyqetê û rastiyê biçe û xweya bike. Zihniyeta helbestvanî dwê sata taybet da bi rûntir nihênyan dibîne û hest bi gelek”mahyet”û “wcudhebûn“na xweser dike û bê ku ew bixwaze wî palde ko bi ‘ecibandin ewa dibîne hest pê diket û li jêr lêvîn xwe cardin dûbare dikeve, lewma ruhê wî têkhelî ruydan yan jî wê wesaîla zîndî dibe ko bi vî rengî “dilvît»û dibîte giyanekê “bizvêner».

“Çirkane” ew trîska helbestî ye ko di nav xelkî da ji bê agahiyeka temam li giyanê helbestvanî dihête deranîn û çipkandin. Ji aliyê qalbî ve gaveka din û ezmuneka tazye dibyavê helbestê da ko ji aliyê Dakarê ve dihête pêşniyarkirin. Ev çarçovê helbestî ku reh û rîşalên wê di nav xweya folklora kurdî da serhildaye, sîtemekê anihayê pêdaçûna mirovê serdem û hevçerxe bi tunêlîn taryên mahyeta civakî, siyasî û abûrî û felsefî û dîrokî da. Ditneka bilez lezgîn e, bruskeka tund û tîje ko hetanî dumahîk reh û rîşalên kuyrên jiyana hevçerx diçe û pêgehandineka kuyirddete destê me. Li dû wan bîr û hizrên slal “çirkan”ê ji aliyê qalbê helbestê ve ev taybetmendiyên jêrî hene:

“çirkane” brêtî ye ji du “liqta” an “benda “ ko di kuka xweda hevdijî yek in yan xweser in ko di kûratî û binaxê de û di xalekê da li hev digehin û ketwarê helbestkiyê xwe pê xweya dikin.
gyanê xweser ê “peyvê”û “terkîb – lêkdan”ê û “hevuk”kan dibe egerê duyr bûnê ji “birgê”û nêzîk bûne ji “muzîka derûnî” ko ev yek jî pirek û ezmuneke bo derbazbûn li “kêşa birgeyî”û dabînkirina helbesta evroya kurdî ye bi taybetmendiyên xuweve.
“çirkane” li demekê ko xwedî “gutin”e di heman dem da “kiryara gutin”ê ye jî.
“dîmen”yan “têwîr”ê kuyrê helbestvanî di her yek ji “bend”ên wî da rastyeyeka temam û negure.

“Çirkane” dikare ko heman ew taybetmendiyên ji bo helbesta “Dakarê” hatîn deynandin wê jî hebin. Mînakê vî şêwazê helbestê dibe ku di tek dêrên helbesta folklorî da -belê bi sîstemê birgeyî û di çarçoveyê helbesta klasîk daher dîsan di hinek gotinên mezinan da dihêne xweya kirin û dîtin, niha jî ji bo mînak evan çend “çirkane”yên xwarê ko ên çwar helbestvanê dê pêxîne ber destê xwendevanê hîja:

Bêhzad Kurdistanî Îbrahîm Ehmedî Niya

Hetaw
Pajney pêllawî kçêkî ladê Katêk “apolo»
‹eqllî daymey sefere!

Çya
Xoy le krasî befr û guman pêçawe Bllêy kotayî ew rêga sûre
Negate çeqellêkî zamdar?!

Daykim
Cantay seferî Hezar salle.
Maf
Keştîyekî bê derya!

Êstaman nadyar û
Ayinde nuqmî çarşêwî gumane Dargiwêzekan eyanewê bibne tabût Yan kursîyekî qutabxane?

3
Çrakan
Xew be çîyewe ebînin? Kerwêşk
Rastîyekan heşar edat!

3
Mang-meşxellî xorrayî-
Be ser çawane newtekanewe desûtê Ba erbaban dolar hellgozn
Bo sazdanî tfeng û
bordmanî roh!

Rûnakî
Poşakî beçêjî daristan Şewgar
Le çpey min û gllop Herasan!
***

Çwale çroy kird û Taray şkofey kirde ber Bhêlln asman
Nuqllî terze dabarênê! ***

Azad Rostemî ‹Ezîz Nasrî

Roçney zemen daegîrsê Dîwarî tarîkî!

Mnallîm wergre Bestellek
Pirrmetrisî trîn şwêne bo pepûle

2
Tabûtî roj
le rohim da
eçênrê
Heqîqet
Le yexanî bêdengî da ronîştû!

2
Sefer be xêr
Ey juwanî hergîzm pê negeyiştû Byabanî katjimêr
nabrrêtewe

3
Gullî guman
be pjallî hewada hell krawe Dîwar
dîwar
dîwar!
***

3
Le perawêzî dilltda Wçanêk bo peyvîn bkerewe Sewzellanî
sersame
Be dem rakirdnî beharewe

4
Çon bgeme sllawêk Pepûle payîzekan
Nabê wedro bkewnewe!

Encam

Bi awayekê giştî dikarim bêjim projê Dakarê ew bizav û xebat û mandîbûna ko hatî kirinê, helbesta rojhelatî ber bi aqarekê din da hajut û birr, bi rengekê resmî (fermî) û bo êkem car manefêsteka helbestî belavkir û hêvênê tazekrinê û gurankaryeka ber belav îna qada hebûnê. Di her rewt bzaveka nuyixwazda ko piştî Dakarê hatîkirin weke: nûxaztir û helbesta post modernîzm û helbesta şêt û bereya çwaran û… Bê şik e ku berê xwedan û serincdana Dakarê hebûye. Dîsan Dakar karî bû helbesta vê parçeya cografî binase û li jêr karîgerî û paşkûbûna helbesta başûr azad bike. Têksitên xaretî şemame û medarî zuqim ûle baran û berhemên çend heval û hugrên din û çirkane û gelek berhemên piştî van bê şik cudahî heye digel helbesta li wî demî hey, helbet divê ko rexnegir û şarezayên edeba berawirkarî van cudahiyan tevlî hebken û rave û şîrove biken ko cihê daxê ye nebûn yan kêmbûna rexnegirên profesyonel û bêlayen ji zerer û ziyaniyên meziniyên qada edeb yan wêjeya kurdî ne. Weke xesaret nasya evê bizava helbestî em dikarîn du xalên sereke bideyn xweya kirin ko zere zi yan gehandîye projeya Dakarê û nehêlat weke pêdivî senga û gringiya xwe bide naskirin.

-jêk veqetyana desteka damezrênerên wê piştî belavbûna beyanamê û neman û çûyina dû kesan, Azad Rostemî, Bêhzad Kurdistanî bo dervey welatî.
-şîrove û teorîze nekirina wê beyanama belavkirî ji aliyê rexnegiran û desteka damezrandiyên wêve, çenku beyaname weke zorya beyanamên din ya giştî û ‘amî bû li ser birge û binemayên şîrovekarî xwendinên hûr bihatba encamdayîn.

*Dîndar Mistefa Zêbarî mamosteyê Beşa Ziman û Edebiyata Kurdî ya Zanîngeha Dihokê ye. Werger bi devoka bahdinî hatiye kirin. Bo baştir têgihiştina xwînerên bakurî rastnivîsa hin peyvan hatine guhertin. (ed.)

–Kalîskeyek le Baran, azad rostemî, 1999.

–Medarî Zuqim, Îbrahîm Ehmedî Nya, çapa Tîşk û Merîwan, 2001.

–Xaretî Şemame, Bêhzad Kurdistanî, çapa Brûske, 2001.

-Guvara Zrêbar, Jimare 4-5, paîza 1378.

–Heftî nameya Sîrwan, pêşî jimareya çwaran, Huzeyrana 1377.

–Heftî nameya sîrwan, pêşî jmareya heştan, Puşpera 1377.

Xwendinek bo Beyannameya Helbesta Pêşrew a Kurdî (dakar)

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Xwendinek bo Beyannameya Helbesta Pêşrew a Kurdî (dakar)

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply