Helbesta Nûjen a Rojhelata Kurdistanê: Peywendî bi Poetîka û Rexneya Edebî ya Modern

Helbesta Nûjen a Rojhelata Kurdistanê: Peywendî bi Poetîka û Rexneya Edebî ya Modern

EHMED ÇAK – JI SORANÎ: REBÎ’ ÎSMA’ÎL ZÊBARÎ

Puxte: Puxte: Em dema behsa poetîkayê dikin meram jê şêwaz û pêkhate tuneye. Ji ber ku şewaz pir ji poetîkayê tevtir e û pekhateş peywendî bi tev berhem ê edebî ve heye. Bêtir meram jê eşkerekirina wan zagon û yasa û teknîkan e, ku ji teksta edebî de hene weke pilanekê berhemê edebî ji me re rûn dike. Poetîka naskirina teksta edebî ye berhem dihîne û namoyî (xerîbî) ji rûxsarê teksta xerîb jê dibe. Wê demê nivîskarekî taybet ji dikare wî tekstî ji aliyê teoriyeke rexneyî ve şirove bike û bigihêne destê xwendevanan. Ev peywendî jî demê çêdibe ku xwîner teksta meramek jê hey bixwîne û ta radeyekê di gel poetîkayê aşîna be. Ev jî bi tenê bi rêya xwendina tekstê meyser dibe.

Peyvên sereke: Poetîka, helbesta modern, helbesta şêt, xwendina pêkhate-xwaz, xwendina rexneya nûjen

Destpêk

Dema behsa rexnegiriyê dihêt kirin, divê yekem pirs ev be ku rolê rexneyê çi ye? Pêwîst e rexnegir çi bike? Di bersiva vê pirsê de pêwîst e bibêjin ku rexneya edebî de di yekem pêngava xwe de egerê guherîn û saxkirine veya edebiyata bi vî awayî ye. Ku rexne ji şîrovekirina berhemên mezin de teknîkeke nûjen û hindek pîver û amûrên nûjen diyar dike û weke diyarî dide dest ji xwendevanê xwe û xwendevan jî egerê xwendinê wan şîrovekirina ewên ji bal rexnegirî hatine encamdan û bo xwendevanî diyar dibe. Ku şîrovekirinên rexnegirî ji bo berhemê edebî tiştek baş û heja ye anku bi watayeke din dibe eger ku berhemê baş cihbigir, kewate rexnegirê edebî bi şîrovekirina berhemê edebî bizavê dike. Ku wata û ramanên berhemê edebî ji bo xwendevanî rûn dike ev bi awayekî û bi awayekî din rexnegir bizavê dike wan yasa û zagonan diyar bike ewên bûyîne egerê berzkirina berhemekê edebî yê taybet û bo xwendevan pênase dike. Ji bo vê yekê Michael Foucault dibêje “Karê rexneyê eşkerekirina peywendiya di navbera berhema edebî û nivîskar de tuneye û karê rexneyê girêdayî wê yekê tuneye ku bi rêya tekstên edebî xeyal û serboreke nûjen ava bikin. Belkî dixwaze berhema edebî ji aliyê rûxsar û naverokê ve rûn bike.1 Ji bo vê yekê divê em pirs bikin eger karê rexneyê bi vî awayê jor be, rexneya edebiyata kurdî dikare vî karî bi rêvebibe yan ne?

Bi nerîna min çiqas kêmasî ji vê pirsê derdikeve holê ku yekem kêmasî ji bal min ew e ku têgeha poetîkayê di rexneya kurdî de pir giringî pê nehatiye dayin. Anku bi watayeke din me kêmtir bizav kiriye poetîkaya tekstê destnîşan bike. Her wek tê zanîn poetîkaya helbesta klasîk poetîkayek eşkere ye. Lê belê ji bal rexnegirên kurd ve bi başî poetîka nehatiye rûnkirin ku ev pirsgirêkeke mezin dirust nake, çunku bi her awayekî be ev diyardeyeke di helbesta klasîk de ne pir xerîb e, lê belê ev pirsgirêk e di wê demê de çêdibe ku ji hember teksteke cûda ji şêwaza klasîkê bisekine, anku bi watayeke din ji aliyê pêkhate û şêwazî ve ji bal me ya xerîb be yan bo me ya rûn nebe, wê demê de pirsgirêk çêdibe.

Bi awayekî giştî têgeha poetîkayê li ser sê xalan tên polênkirin:

1- Poetîka behsa wan nivîskar û helbestvanan e, ewên bikarin zimanekî pir hunerî di berhemê edebî de bi kar bîne wek poetîkaya Nalî, poetîkaya Goran, poetîkaya Bextiyar Elî ….hwd.

2- Bi ramana wan yasa û destûr û binemayên qotabxaneyekê yan rêbazeka edebî yan şêwazeke edebî dihêt weke poetîkaya Klasîsmê, poetîkaya Riwangeyê, …..hwd.

3- Poetîkaya bi ramana (teoriya edebî) ji cûrê (poetîkaya rexnaya nûjen), (poetîkaya pêkhatexwazî)….2

Lê belê merama me ji poetîkayê ji ramana yekem daye, yan baştir bêjin poetîkaya teksteke taybet e weke filan helbesta amajepêkirî weke “Derbendî Pepûle”ya Şêrko Bêkes yan helbesta “Şarezû” ya Nalî ….hwd. Todorov derbareyê poetîkayê dû nerînên cûda tîne ber destê xwendevanan:

1-Poetîka weke mijareke nasandinê xwe nîşan dide.

2-Hizra her teksteke taybet û diyarkirî weke mînakek ji derveyî hestê mirovê dihête arastekirin.3

Todorov digel nerîna duyem e, lê belê bi nerîna me ji bo ku bigehîne nerîna duyem pêwîst e teksta edebî bi hûrî bê xwendin. Her di vir da Todorov wisa dibîne, ku nerîna yekem şîrovekirin û dubarekirina peyv bi peyv a teksta edebî dike û bi vî awayî ramana teksta edebî bi temamî bi dest nakeve.

Eger wisa be divêt ku xwendevanê rexneya edebî zanyariyên başyên poetîkayê li ser teksta rexneyê jê hatiye girtin hebe. Piştre ew zanyarî dibin amrazek ku xwendevan baştir ji teksta rexnegirî fêm bike. Di vê beşê de em dikarin behsa zaraveyekî (rexneya nûjen) bikin bi navê (Dij kirdewey ber le rexne). Ev zaraveyê rexneyê wesa diyar dike, ku her xwendevanekî edebî xwedan eqil û zewq e û dikare teksta edebî bixwîne û tamê jê werbigire. Piraniya wan wisa dibîne ku rexneya modern hizira xwendevên aloz dike û nikare tamê ji teksta edebî werbigire. Heta ev kesê wisa dibîne rexnegir di kiryara rexneyê de divêt bêlayenî hilbijêre û pêş ku dest bi karê rexneyê bike. Pêdivî ye çend caran teksta edebî bixwîne. Piştre dest bi karê rexneyê bike û biryarê bide.

Her weke dihête zanîn di edebê kurdî de du cûrên tekstên serekî hene. Ew jî evên jêr in:

1-Teksta eşkere: Behsa wan tekstan e, ewên nejad û nasîna mirovê kurd û jiyana wan di nav tekstê de rengvedan. Dikarin bêjin ramana van teksta ta radeyekê baş eşkereyî heye û eger ramana van tekstan eşkera jî nebe, lê belê bi awayekî sanahî dikarin ramana wan aşkera bike. Ew rexneyên li ser van tekstan tê nivîsîn pir pirsgirêk nabe, çunku xwendevan dikarî pêş rexnegirî jî van tekstan bixwîne û ramana wan şîrove bike.

2-Teksta ne-eşkere: Behsa wan tekstan e di edebê kurdî de taze ne û ramana wan ji bo xwendevên ne rûn û eşkere ne. Xwendevanê kurd di warê nejad û mêtolocî de zanyariyên baş tuneye. Lewra divê rexnegir bizavê bike ta radeyekê poetîkaya van cûre tekstan ji bo xwendevên bên rûnkirin.4

Di rexneya edeba kurdî de pir tekstên baş li ser cûreyekî arastekirine lê belê ji bo baştir rûnkirina mijara me, em ê behsa pirtûka (Heme Saley Sûzenî) bikin. Her weke berî niha me behsa wê çendê kir ku poetîkaya helbesta klasîk ji bo xwendevên poetîkayek eşkere ye û pir pirsgirêk ji bo rexnegirî tuneye û dikare yekser biçe ser tekstan û ji aliyê rexneya modern ve şîrove bike. Pirtûka Heme Saley Sûzenî ya bi navê Nalî û Vexandineka Nûjen ya Serdemî, her weke tê zanîn Nalî yek ji helbestvanên klasîsma kurdî ye. Anku bi watayeke din Nalî li ser rêbaza klasîsma kurdî diçû. Lewra Kake Heme Sale bê hîç pirsgirêkek rexneya modern li ser van tekista pratîk kir.

Ew gotarên rexneyî ji vê pirtûkê de evên li jêr in:

1-Finominolocî (Diyardenasî):

A-Finmonolocîya helbestê.

B-Anarşîzma wergirtin yan ravekerê nûjen.

2-Nalî û estetîka Kant.

3-Wittgenstein û yarya zimanê Nalî.

4-Binemaxwazî û xwendina tekstê

Şîrovekirina ramana helbesta Nalî, eger xwendevan ramana peyvê bizanibe û heta radeyekê digel zagon û destûrên helbesta klasîzmê şarezayî hebe, wê demê şîrovekirina helbesta klasîk heta radeyêkê digel xwezayê zimanê rojane nêzik dibe û piştre bo xwendevan xwendina rexneyî nabe pirsgirêkeke zehmet.

Lê belê tekstên cûreyê dûyem behsa wan tekstan e ku heta radeyekê tekstên nûjen in û xwendevanî şarezayeke baş li ser tuneye. Evca ji bo şîrovekirin û fêmkirina tekstê pêwîst e rexnegir bihête meydanê û poetîkaya van cûre tekstan eşkere bike û mînaka van helbestan dibe, ku di helbestên (Heme Saley Sûzenî, Yonisê Rezayî hwd) da bên destnîşankirin. Evca pêwîst e ji bo helbestan rexnegir bê meydanê û poetîkaya wan ji bo xwendevanan eşkere bike.

Şîrîntirîn Betal navê yekem komeleya helbestên Yonis Rezayî, ku di sala 1380yî de ji bal dezgehê Abid li Tehran çap kir. Her ji wê demê vê komeleya helbestê ji bo xwendevanan pirsgirêk hebû. Mejî her li wî demê de pirsgirêkeke bi vî awayî hebû. Heta gotareke Rehber Mehmûdzade bi navê Endazyarîya Peyîve di helbesta dîn de, ku di Kovara Sirwe de dît. Ev helbesta heta astekê baş dikarî poetîkaya helbesta şêt bo me rûn bike û heta astekê me dikarî mifay ji bo xweşî gotarê li ser binivîsim.

Nivîskar di beşa yekê de ji gotarê behsa bingeha helbesta şêt di nav edeba kurdî de dike, lê belê di beşa yekem de nivîskar vê pirsê bi awayekî vekirî dihêle û dû re di beşa dawiya gotarê de careke din bersiva vê pirsê dide. Beşa duyem de nivîskar behsa têgeha şêt dike û diyar dike erê çima navê van helbestan bûye ‘Helbesta şêt (dîn)’? Çawaniya ramana helbesta şêt dike? Her dîsan di beşa sêyem de behsa têgeha ramanê dike û ev zarave ji bal Emil Benvesniste tê rûnkirin. Piştre diyar dike erê çawan ramana helbestên şêt fêm dike? Di beşa çarem de behsa xwendinên cûda dike û sê şêwazên xwendinên cûda diyar dike. Di dawiya vê beşê de nivîskar wisa dibîne, ku di helbesta dîn de her sê şêwaz tên xwendin. Di beşa pêncê de hemû binema û rêgezên helbestê diparêze, meram ewe pêkhateya helbestê diparêze. Di beşa şeşê de behsa naveroka tekstê dike û fire ramaniya tekstê dike û lêkolînê li ser ramana tekstê dike. Beşa heftê de behsa rê û rêbazên helbesta şêt dike, beşa heştê beşa taybetmendiyên naveroka helbesta şêt dike. Di beşa nehan de nivîskar careke din behsa pirsa yekem û bingeha helbesta şêt di edeba kurdî de diyar dike. Di beşa dawiyê û dehan de diyar dike ku nivîskarî bi awayekî baş gotara xwe nivîsiye û gihîştiye encamekê.

Heta li vir me dît ku ev gotar dikare heta astekê poetîkaya helbesta şêt bo me rûn bike. Lê belê kak Rehber Memûdzade gotareke din li ser komeleya helbesta Yonis Rezayî bi navê Ez im Helbesta Jinên Çaverêkirî nivîsiye. Dikarin bêjin heman awayê gotara pêş xwe bû û navê wê gotarê Peyîv Helgirî Resaletî Tirfe bû.5 Pirsgirêka sereke ya vê gotarê pirsgirêka fêmkirinê ye di helbesta şêt de, her dîsan nivîskar di gotareke din de bi navê Awirdaneweyek le Şebengî Rave le Helbestî Şêt de nivîskêr di gotara pêşîn de bizav kir poetîkaya helbesta şêt bo me rûnbike û cihekî bo wê diyar bike. Lê belê nivîskar di vê gotarê de ev pirsgirêk çareser kiriye û heta astekê baş xwendevan dikare di poetîkaya helbesta şêt de agahdar bike, lewma êdî çi asteng ji bo xwendevên neman û yekser diçe helbesta şêt bixwîne û şîrove bike.

Di beşa yekem ê gotarê de behsa ramanê tê kirin. Raman di her demekê de bi awayekî ye, paşê behsa şêwazê fêmkirinê dike û diyar dike ku fêmkirina hunerî pêwîst e ji têgihîştina şîkar û eqlane derbas be, piştre behsa wêneyê sînordar di helbesta şêt dike. Rehber Mehmûdzade “Xwazey kilîl” tîne di nav diyalogê de, ku di helbesta şêt de xwendevan dikare peyveke sereke bike rêyek bo fêmkirina tev tekstê. Her dîsan di beşa duyem a gotarê de mijar ji ramanê veguhest ser wêne û behs ji wê yekê tê kirin, ku hizirkirin di helbestê de xwedanê menteqeka îmajîstî ye, wêne bi ser çar cûreyan di edeba kurdî de dabeş kiriye. Her weke bi vê awayê jêrîn: 1- Wêneyê realîstî, 2- Wêneyê xeyalî, 3- Wêneyê nehest, 4- Wêneyê livok.

Li dirêjahiya lêkolînê de diyar bû ku wêneyên helbesta şêt bi awayê cûrê çarem gotar bi dawî dihêt. Merama min ji înana van her dû gotarên kekê Rehber Mehmûd ew bû ku diyar bikim dekirê karê rexne weke pirosesekê çav lê bikire. Destpêkê dibe poetîkaya teksta cûda eşkere û rûn bike û dûre karê rexnegirane û şîkarane li ser encam bide. Her çend ev her du gotar digel merama me hev nagirin, wisa dibînim ku mînakên baş in ku teksteke aloz di edeba kurdî de bo xwendevanan pênase bikin û şîrove bikin .

ÇAVKANÎ

1 Henesey peyîv le şe’rî şêda, K. Raman, J.124

2 Neqid edebî, sîrwis şimîsa, întîşarat fîrdewis, Ç. Sum, Tehran 1381, R.25.

3 Butîqay saxtargira Tzvetan Todorov, Tercime muhemed nibewî, sitrage, Ç. Dûwem bihar 1382, r.11.

4 Heman çavkanî, r.15.

5 Merama me ji zaraveyê êkê ew tekst in, ku xwendevan bi awayekî sanahî jî derbas dibe û tameke lez û bez jê derdikeve. Lê belê merama me ji zaraveyê dûyê ew tekst in, ku tam wergirtin ji wan zû bi zû bi dest nakeve û pêwîst e xwendevan pir bizavê bike heta jê fêm bike.

6 Minim şa’rê çawerwankirin, Yonis Rezayî, Ç. Araz, 2007

Helbesta Nûjen a Rojhelata Kurdistanê: Peywendî bi Poetîka û Rexneya Edebî ya Modern

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Helbesta Nûjen a Rojhelata Kurdistanê: Peywendî bi Poetîka û Rexneya Edebî ya Modern

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply