Xwekujiya Jinan û Raza Hilbijartina Êgir

Xwekujiya Jinan û Raza

Hilbijartina Êgir

ETA NEHAYÎ – JI SORANÎ: EYIP SUBAŞI

Sê sal berî niha, wan rojên ku min yekem rûpela Balindekanî Demba dinivîsî, min bi du tiştan nedizanî. Yekem: Min nedizanî ew rûpel, yan ew du rûpelên ku paşê bûn beşa destpêka vê romanê, vegotina xewneke aloz a zilamekî ne ku gelek şevan dubare dibe û di encamê de bi rastiya jiyana jina vê çîrokê ve tête girêdan. Ez ê veneşêrim min bi xwe jî çend caran ew xewna aloz dîtibû. Her ku hişyar dibûm min ji xwe dipirsî: Ez li ku me dema ku ew jina bê nav û nîşan a vê xewna aloz dibe gilole-alavek û min ji xwe dipirsî çima min tu helwestek beramber vê xwesotinê nîne? Ev pirsiyar û gelek pirsiyarên din ên bi vî rengî hesta tawanbariyê bi min re diazirand. Reng e yek ji sedemên berdewamkirina min ji vegotin û nivîsîna wê romanê heta dawiya wê xwerizgarkirina ji wê hesta tal ku di encama teralî û bêhelwestiya min a beramber vê xwesotinê de serî hildida.

Duyem: Min ew jî nedizanî ku nêzîkî salekê piştî nivîsîn û weşandina wê romanê, li bajarê me yê biçûk û li çend bajarên din çend nimûneyên xwesotina jinan, yek li pey yekê, rûdidan ku tu weşanek nûçeyên wan belav nake û tu nivîskarek li ser wan nanivîse. Helbet edeb û edeba dastanî di civaka me de ew rol û bandora wê nîne ku -ez zen nakim ku tenê kesekê ji wan jinên ku xwe sotine agahdarî wan romanan bûbin û ew xwendibin- bi şêweyekê rola wan di wan xwekujî û xwesotinên yek li pey yekê de hebe.

Xwekujî bi taybetî xwesotina jinan li gelek der û di civaka me de jî paşxaneyeke wê ya dûr û dirêj heye di van çend nimûneyên taze de. Xwekujî û bi taybetî xwesotin; bi her sedemekê û di encama her hokareke şexsî, civakî û hetta siyasî û îdîolojîk jî de be, ew wek cureyeke zeq û bizdîner a şîdeta mirov a der heq xwe de ye, ligel wê bêzarî û nerizamendiya giştî û yekcar zêde mirov rûbirûyê dibe. Rast e ev bêzarî û nerizamendiya giştî, gelek caran ligel hin hestên ciyawaz ên wek gunehpêhatin, xwetawanbarzanîn û hetta bo wan nimûneyên ku hokarên wan ên siyasî û îdîolojîk hene, pesndana cesaret û azayetiya kesê/a jî têkelê dibe; lê ew hestên ciyawaz û dijîhev jî bi qasî ku pêwendiya wan bi kesa/ê xwekuj û merc û hokarên serekî yên xwekuj ve heye, ewçend jî bo hestyariya xwediyê vê hestê û hişmendiya civakî û çandî û asta têgihîştina li kêşeyên civakî û çandî heye; her wiha sedemên vê bûyerê vedigere bo bîr û boçûnên beramber bi têgihên felsefî yên wek man û neman, jiyan û mirinê..

Di her rewşê de û digel hemû van hestên ciyawaz, ku zêdetir hestên takekesî ne, heta niha jî raya serekî û giştî ya civakê bo reftara xwekujî û kesên xwekuj, heman bêzarî û nerizamendî ye. Ev bêzarî û nerizamendî, di şert û mercên niha yên civaka me de, bi şêweyên bêeleqedarî û bêhelwestiya giştî û hewl bo veşartin û feramoşkirina wê, derdikevin. Bêdengiya medya û rojnameyan di asta ragihandinê de, û nebûna tu raport, şîrove û xwendineke meydanî…

Hemû ev tişt ji ber du sedemên serekî ne ku ji wan yekem bêhêziya nivîskar û rojnamegeran e bo xwendina reftara xwekujî û xwesotinê, ya duyem xwevedizîn e ji wan kêşe û serêşên civakî ku tûşî nivîskar û rojnameger yan rojname û weşanan dibe. Di her halî de ranegihandin, nexwendin û xwelinedîtinêdanîn li diyardeya xwekujî û xwesotina jinan tenê yek encam jê derdikeve ku ew jî israr e li ser wan nerastiyan. Xwekujî û xwesotina jinan di civaka me de, rûdana mirinekê ye wek hemû mirinên din; mirineke siruştî û asayî bêyî tu taybetmendî û bêyî tu peyam û wateyekê.

Xwekujî bi wateya devberdan û piştbadan ji hebûn û jiyanê, helwest û dawî-reftara mirov e li hember jiyana xwe ya takekesî. Biryara xwekuştinê bi her sedem û hokarekê, encama pilan û fikirîneke dûr û dirêj be, yan hilçûn û hêrsbûneke kêlîkî, biryara hilbijartina mirinê ye wek hilbijartineke takekesî li beramber derfeta jiyanê ku piraniya nirx û wateya xwe ji gişt û civakê werdigire. Helbet ev yek nayê wê wateyê ku ji aliyê kesa/ê xwekuj ve hokarên hilbijartina mirinê, em tenê wek hokarên takekesî bizanin. Bê guman li pişt her biryareke xwekuştinê, hin sedemên takekekesî tên bercestekirin; lê înkar jî li wê rastiyê nahête kirin ku piraniya hokarên xwekuştinê, hetta hokarên psîkolojiya kesa/ê xwekuj jî, rasterast yan nerasterast çavkaniyê ji jiyan û civakê werdigirin. Hilbijartina mirinê, bo kesa/ê xwekuj, tenê hilbijartina mirinê nîne, hilbijartina alternatîva jiyanê ye. Tu keseke/î xwekuj, tenê li pênaw[1] mirinê (ku bûyer û mijareke takekesî ye) xwe nakuje; ew xwe dikuje çiku hez nake bijî (ev jî bûyer û mijareke civakî ye). Nexwe bo xwendin û şîroveya mijareke wek xwekujî bi giştî û xwesotina jinan bi taybetî, em naçar in awirekî cidî li civak û wê qada siyasî, aborî, fikrî û çandî vedin ku jiyana civakî di wan qadan de şêwe û wateyê werdigire. Hetta ji bo xwendin û lêhûrbûna li vê mijarê, divê di her yek ji van qadan de nêrîneke me ya dîrokî hebe.

Ez nizanim, mixabin min hay jê nîne bê tu lêkolîneke mêjûyî li ser xwekujiyê hatiye kirin. Tenê ewçend dizanim ku beramber vê reftarê, ji serdemekê bo serdemeke din a zanyarî û têgihîştina mirov beramber bi xwe û cîhana dorhêla xwe, her wiha di serdemeke dîrokî de jî, ji çandekê bo çandeke din, ciyawaziya bîr û boçûnên giştî heye, ku çavkaniyê ji ciyawaziyên boçûn û têgihîştin li hin têgihên wek bûn û nebûn, jiyan û mirinê werdigire.

Li gorî civaka kurdî, ku çavkaniya xwe di çanda ayînî û nexasim jî di îslamê de ye, mirin heq e; lê ev heqbûna mirina mirov, nayê wateya xwekuştinê li hember wê naheqiya jiyanê ku beramber bi wê tête kirin. Bi vê têgihîştinê, mirina mirov, qonaxa derbasbûnê ye ji cure û şêwazeke jiyanê bo cure û şêwazeke dîtir.

Mirov dimire, ango ji jiyan û hebûna nav vê dinyaya madî radibore bo jiyan û hebûna cîhaneke nemadî û me’newî. Mirin, cihê dawî yê jiyaneke sînordar û yekem cihê jiyaneke sermedî ye. Bi vê boçûnê, wexta mirinê, wexta cihêbûna giyan e ji lêş. Nexwe mirin, guherîna şêwe û şêwaza jiyanê ye. Jiyana mirov li ser erdê, dawî pê tê û li asimanan dest pê dike. Di vê çandê de heqbûna mirinê, bi wateya çak yan xirab, pîroz yan kirêtbûna wê nîne. Ew tiştê çak yan xirab, pîroz yan kirêt, jiyana berî mirinê û çawaniya rûbirûbûn û hilbijartina mirinê ye.

Mirin, digel xulyaya qedîm a mirov bo nemirî û hebûna hetahetayî, piraniya xwendinên ciyawaz bo mirinê, li ser qerax û bunyada wan xewn û xulya û daxwazan hatine kirin, qedereke neguher û rastiyeke înkarhilnegir[2] e. Heta niha tu derfetek bo xwevedizîneke yekcarî ji mirinê nebûye û di vê dinyayê de berdewamiya jiyanê nîne. Li gorî rastiyên jiyana mirov, ligel vê qederê, du cureyên serekî yên rûbirûbûnê hene. Ji wan yekem, mirinek ku xwe bi ser me de ferz dike bêyî ku tu dewr (rol)eke me di hilbijartina dem û şûn û şêwaza wê de hebe; ev, cureya asayî ya mirinê ye. Lê mirin cureyeke din a neasayî jî heye ku mirov bi her radeyekê, kêm û zêde dewra xwe di hilbijartina dem û şûn û şêwaza wê de heye; ev mirina neasayî, di çanda civaka me de du cureyan li xwe digire wek mirina pîroz û mirina kirêt.

Mirina pîroz, pir bi kurtî, di qonaxa duyem a jiyana xwe de hilbijartina mirinê ye li pênaw rizgariya mirov ku jiyan li wê cîhana dîtir e. Rizgariya mirov, mizgînî û qencî ye ku ayîn wê dike qerebûya bercestekirin û belavkirina nirxên di nav civakê de. Bi vê boçûnê, rizgariya mirov, girêdayî ye bi rizgariya civakê ve. Mirina pîroz, ji riwangeha ayîn, hetta ji riwangeha îdîolîjiyên zemînî ve jî, xwe qurbanîkirina mirov e li pênaw wan nirxan ku nirxên giştî û civakî ne. Şehadet, berztirîn nimûneya hilbijartina mirina pîroz e û gewretirîn nirxek e ku di civakê de heye; bi eksa vê berztirîn nimûneya hilbijartina mirina kirêt di civaka me de, xwekujî ye. Di van cure hilbijartinan de mirin, yekrast li dijî jiyanê radiweste.

Mirina xwekuj, mirin e li pênaw mirinê; ne li pênaw ayîn û nirxên ayînî û civakî. Di xwekujiyê de mirin û jiyan, pêkve hatine girêdan. Di vê reftarê de tu hêviyek bo jiyana civakî û vejîna dubare ya kesa/ê xwekuj nîne. Xwekujî, bi taybetî di civaka me û di nav wê çandê de, lûtkeya bêhêvîtiyê ye bo her cure jiyan û vejînekê. Tiştekî din ku wek xala ciyawaz a di navbera van du cureyan de pêwîst e amajê pê bête kirin, dewra şayesandin û texeyula dahatûyê ye. Di hilbijartina mirina pîroz de, texeyul, rola serekî dibîne. Mirov, ji niha û ji rastiya jiyanê nayê qutkirin û piştê bi dahatû û şayes û texeyula dahatûyê ve girê dide. Rizgarî çi wek qenciya dînî û çi wek mizgîniya îdîolojiyên zemînî û partiyên siyasî, şayesa dahatûya jiyana mirov û civakê ye. Di xwekujiyê de (helbet ji bilî wan xwekujiyên ku hokarên wan ên siyasî û îdîolojîk hene û diçine xaneya mirina pîroz) dahatû û şayes û texeyula jiyanê di dahatûyê de, roleke wê ya bi vî rengî nîne.

Niha reng e dema wê hatibe ku hinekî jî ji hokarên serekî yên kirêtiya xwekujiyê di civaka me de û hemû ew civakên ku çanda îslamî û ayînî tê de çanda zal e, xeber bidin. Serekîtirîn sedema kirêtiya xwekujiyê di van cure civakan de vedigere bo bunyada zanyarî û têgihîştina ayînî û îslamî li hebûna mirov. Li gorî vê têgihîştinê mirov ji du beşan, wek ceste û giyan yan qalib û cewher, pêk hatiye. Cesteyê mirov ji madeyê ye û giyanê mirov wek tiştekî giyanî, emanetek e ku xwedê dibexşe cesteyê mirov û dîsan bi xwe jî mafê jêstandin û vegerandinê bo cem xwe heye. Di vê çandê de mirov ji ber ku xwediya/ê giyanê xwe nîne, mafê tu cure muamelekirineke mirov li wan her du rewşên bûn û nebûna wî giyanê di ceste de nîne; ji bilî wê çendê ku ev muamelekirin, li pênaw daxwazên xwediyê serekî be. Dirêjeya vê mijarê dîsan di arasteya qurbanîdan û şehîdbûnê re derbas dibe û xwekujî, her wekî hate gotin, di vê arasteyê re naçe. Xwekujî, ji riwangeha ayînê ve derxistina giyan e ji ceste bêyî daxwaza xwediyê giyan. Diyar e ev jî helwesteke nerewa ye li wê çarenûsa ku li derveyî mirov tête diyarkirin. Giyan nîmetek e ji nîmetên serekî û xwekujî, kifrana nîmet e û kesa/ê xwekuj bi temamê wateyê kafir e. Giyanê tawanbariyê, ku biryara newext û nebicî ya bicîhiştina ceste dide, diçe dojehê û laşê xwekuj bi bêzariyeke zêde çênabe di goristana misilmanan de bête naştin.

Bê guman ev, tekane sedema kirêtiya xwekujiyê di çanda ayînî û îslamî de nîne. Di vê çandê de hebûn û jiyana mirov li vê cîhanê, hebûn û jiyan e di taqîgehekê[3] de. Jiyana kurt û têper a mirov li vê cîhanê, bo mebesta ceribandina wê/î ye da ku li wê cîhana dîtir cihekî şayanî wan bête dayîn. Beşek ji wan peywiran ku li stûyê mirov e, berzkirina hin nirxên exlaqî û ayînî ye ku girîngtirînên wan spasdarî û mildan e li cure û şêwazên ceribandinan. Yek ji serekîtirîn peywira mirov, bi taybet li hember dahênerê xwe, îtaet û îbadet û spasdarî ye. Çanda ayîniyê dehan nimûneyên nîşaneyên berceste hene bo xweragiriyê li dijî dijwartirîn ceribandinan. Bi boçûna vê çandê, xwekujî, revîn û xwevedizîn e ji van ceribandinan.

Reng e ev sedem bes bin bo kirêtiya xwekujiyê di civakeke ayînî û îslamî de. Lê digel van jî çend sedemên din ên çandî bo kirêtiya vê reftarê di civakê de hene. Rast e xwekujî wek hemû cureyên din ên qetl û mirovkujiyê şîdeteke yekcar mezin e; lê ew jî ne rast e ku em kirêtiya vê reftarê di van cure civakan de wek sedema kirêtiya şîdetê bizanin. Çiku heta niha stûna serekî ya piraniya pêwendiyên civakî yên van civakan, şîdet e. Hemû sîstemên îdareya siyasî, aborî, çandî û civakî li ser bunyada şîdetê ne; hemû sazî, li ser wê bunyadê kar dikin û dezgehên fikrî û çandî jî bi sedan şêweyî teorîzeya pêwîst a şîdetê dikin. Teorîzeya vê fikrê bêyî şîdetê, ji biçûktirîn yekeya jiyana binemaleyê heta yekeyên gewretir, bêyî şîdet ji hev hildiweşin. Di van civakan de esasa desthilatê, wek pêwîstiyeke civakî li gel jiyana lihevborînê nagunce.

Şîdet, di du astên ciyawaz re derbas dibe û du çavkaniyên wê yên ciyawaz hene. Xwekujî, berevajî cureyên dî yên mirovkujiyê, hetta berevajî xwequrbanîkirinê jî (wek xwekujiya bunyadgerên ayînî û siyasî) ne ji desthilatiyê ne ji desthilatbûnê û ne li pênaw berjewendiyên şexsî yan giştî û civakî çavkaniyê werdigire, berevajî vê ji bêdesthilatî û radestbûna xwekuj li bêdesthilatiya xwe û dûrî tu berjewendiyeke diyar û aşkira, çavkaniyê werdigire.

Helbet ev boçûn, wek encamgîriya nêrîneke serpilki[4], hemû rastiyan li xwe nagire. Ev mijar, çi li pêwendî ligel meseleya desthilat û çi li pêwendî ligel mijara berjewendiya kesa/ê xwekuj, hûrbînî û kûrbûneke zêdetir dixwaze. Ji bo vê mebestê jî, serê pêşîn pêwîst e em sûke-awirekî[5] li mijara hêvî û bêhêvîtiyê vedin û rûpeleke din jî ji ciyawaziyên mabeyna xwekujî û cureyên din ên şîdeta mirov beramber bi xwe, vekin. Her wek hate gotin xwekuj, tenê nimûneya şîdeta mirov beramber bi xwe nîne. Ewê ku hemû cureyên şîdeta mirov beramber bi xwe di du desteyên serekî de kom dike, şîdeta ku ji hêvîdariyê çavkaniyê werdigire û şîdetek e ji ber bêhêvîtî û bêçaretiyê.

Hêvî tenê li pêwendî ligel dahatû û texeyul û şayesa dahatûyê, wateyê werdigire. Bi gotineke din hêvî, çaverêyî û daxwaza mirov e bo jiyanê di siberojê de; dixwazî jiyan çi li vê cîhana madî be çi li wê cîhana wadedar û sermedî be. Xwekujî wek hilbijartina mirina kirêt li civaka me û di xeleka çanda ayînî de, qutbûneke yekcar gewre ye; ne wek her ji zemana niha, belku[6] di texeyul û şayesa siberojê de jî. Qutbûneke yekcar gewre ye ji hemû demên mirov, bêhêvîtî ye bo jiyanê bi her şêwe û şêwazekê. Helwest e li dijî desthilata jiyanê bi giştî. Desthilata jiyanê, li her civakekê di çarçoveya sîstemên civakî, aborî, siyasî, fikrî û çandî de û nirxên xwe yên çespaw[7] û wergirtî de, xwe derdixe. Bi rastî di hemû civakan de hin kes hene ku li dijî wan şêwe derketinên desthilata jiyanê ne; ango li dijî wan sîstem û nirxan in. Ciyawaziya wan kesan û kesa/ê xwekuj di wê de ye ku ew di her asteke têgihîştin û helwestderbirînê de di nav xelekê bi xwe de, wan hewla guhertin yan temenniya guhertinê û hewla guhertina şêwaza desthilat, sîstem û nirxan heye. Lê kesa/ê xwekuj ji ber bêhêvîtiya bo guherîn yan bo guhertina wan sîstem û nirxan, piştê li jiyanê bi xwe (bi her şêwe û şêwaz û xweziyan ve) badide. Kesa/ê xwekuj hewla paqijkirina hemû desthilata jiyanê dide û kesên din tenê bi hêviya guherandina şêwaza desthilatferzkeran in. Kesa/ê xwekuj li derveyî hebûn û xeleka mirinê li pey alternatîvekê bo desthilata jiyanê, digerin û kesên din jî di nav xeleka hebûn û jiyanê bi xwe de li wê digerin. Nexwe gotina vê qiseyê ku di xwekujiyê de çu hêvî û desthilat û berjewendiyek bo kesa/ê xwekuj ne mewcûd e, rastiyek e li gorî mentiqa jiyanê. Li gorî wê mentiqê em di xwekujiyê de encama bêhêvîtî û bêhelwestî û rûbadan ji berjewendiyan, dibînin. Em bo şîroveya van çemk (têgih) û mijaran, me bivê nevê, dikevine meydana berawirdkariyê; bêhêvîtiya kesa/ê xwekuj bi berawird ligel hêvîdariya kesên din, bêhelwestî û rûbadana wê li berjewendiyan bi berawird ligel helwest û berjewendiyên kesên din. Ji bilî wê çendê ku xwekujî wek hilbijartina alternatîvekê bo desthilata jiyanê li derveyî hebûnê, ketin bi nav mentiqekê ye ku cihê ye ji mentiqa hebûnê. Kesa/ê xwekuj berjewendiyên xwe di nebûn û mirina xwe de dibîne û bi hilbijartina mirinê jî li dijî hemû desthilata jiyanê radiweste. Nexwe mirin tenê di xwekujiyê de bi wateya xwe ya rasteqîn mewcûd e. Tenê kesa/ê xwekuj e ku bi rastî dimire. Xwekujî, rastîtirîn tecrebeya mirinê ye. Xwekujî, dibe ku nîsbet bi vejînê, helwesteke naçarane binimîne; lê nîsbet bi mirinê karîgertirîn helwest e. Biryara xwekujiyê, cesûranetirîn biryar e, çiku biryarek e li derveyî hemû wateyên jiyanê; li derveyî wan hemû nirxan e ku nirxên jiyanê ne û wateya xwe ji jiyanê werdigirin. Ev biryar, her çend encama cure zanyarî û têgihîştinekê ye ku ji vejînê çavkaniyê werdigire; lê çu cure zanyarî û têgihîştinekê bo jiyanê naafirîne. Pûçî yan nehîlîzm li ewpera[8] asta xwe ye.

Reng e niha û bi baldan li van rastiyan em ê bikarin perdeyê rakin ji ser beşek ji hokarên bêdengiya civakê, bi taybetî civaka kurdî beramber bi xwekujiyê, wek diyardeyeke zêdetir taybet bi mirovên hevçerx ku ciyawaz e ji cureyên dî yên şîdeta mirov. Berî wê, pêwîst e em sûke-amajeyekê[9] bi peyama serekî ya vê reftarê bikin. Bi raya min peyamên serekî yên vê reftarê ji van pêk tên; yek: Derhatina mirov wek takekes. Du: derhatina zanyarî û têgihîştina ciyawaz ji zanyarî û têgihîştina giştî beramber bi çemk û nirxên fikrî, çandî û civakî. Sê: Helwest e li dijî wê sîstema çandî û civakî ku wan nirxan diçespîne. Çar: Rexnegiriya desthilata jiyanê ye bêyî ku wateyeke taze ji jiyan û desthilata jiyanê, hilberîne.

Bê guman ev peyam û çend peyamên aşkira û veşartî yên din ên xwekujiya mirova/ê hevçerx, hemû ew peyam dij-civakî yan li dijî nirxên civakî yên wergirtî ne; lê aya ev peyam dikarin hincet bin bo bêdengiya civakê û xwelinedîtinêdanîna kesayetiyên fikrî û çandî, û dezgehên çandî û civakî?

Bêdengiya civakê di asta vê diyardeyê de, ne tenê nîşaneya sehtî û teraliyê ye li beramber reftar û helwestên dij-civakî; nîşaneya sehtî û teraliyê ye bo xwendin û têgihîştin li wate û peyamên vê reftarê. Her wiha sehtî û teralî ye bo guhertina wê sîstema fikrî û çanda civakî. Rewşeke wiha ku takekes naçar nebin li derveyî xeleka hebûn û jiyanê, li pey alternatîva wê sîstemê bigerin.

Bi rastî her xwekujiyek û xwekujiya her kesekê/î, wekhev û di yek ast û radeyeke aşkira de, hilgira wan peyaman û hetta beşek ji wan peyaman nînin. Rast e her xwekujiyek, yan her biryareke xwekuştinê di encama têgihîştineke ciyawaz ji têgihîştina giştî bo jiyanê de ye; lê ast û arasteya têgihîştin û çawaniya ciyawaziya wê ji têgihîştina giştî li nik hemû wan kesên ku xwe dikujin ne wek hev in, belku pir caran asman û rîsman[10] e.[11] Di vir de bêyî ku em biçine nav meydana şîroveya ciyawaziyên ast û arasteya têgihîştina ku ji kesekê/î bo keseke/î din û ji civakekê bo civakeke din diguherin; bi vê pirsiyarê em ê awirekî, dubare, li mebesta serekî ya vê nivîsarê, ku xwesotina jinan e, vedin. Xwesotina jinan di civaka me de ta çend û di çi astekê de hilgira wan peyamên serekî ye ku bo xwekujiya mirovên hevçerx hatin behskirin?

Axaftin ji rewş û pile û payeya jinê di civaka me de, wê pêwîstî bi gelek lêkolînên pir-alî û têr û tesel ên meydanî hene. Jin wek nîvê civakê, mirova nav du kêşeyên serekî ye ku ji du cure zilm û bêdadiya hevterîb û hemwext, çavkaniyê werdigire. Ji wan a yekem, zilm û bêdadiyeke giştî ye ku ji bo hemû mirovên bindest û bêdesthilatiya civakê rewa tête dîtin û piraniya cemawerê, bi jin û zilam û pîr û zarokan ve li xwe digire. Ji wan a duyem, zilm û bêdadiyek e ku ji ber jinbûna wan bi ser wan de disepe. Wek zayenda bindest û netemam, ne wek hesabê mirova derece dudu belku hesabê mirova derece sifirê jî bo wan nahête kirin. Ev bêdadiya qedîm û mêjûyî ya çespaw, heta wê demê ku ji aliyê jinan bi xwe ve bîr pê nehête birin tu kêşeyeke cidî dirust nake. Kêşeya jinan, çi wek kêşeyeke takekesî û çi wek kêşeyeke giştî û civakî, wê demê serî hildide ku jin bîr dibe bi hebûna xwe, hêza xwe û mafên xwe yên ku jê hatine zeftkirin. Kêşeya jinan di civakê de, wek hemû kêşeyên dî, korpeya dayka têgihîştin û zanyariyê ye; asta kêşeyê jî di her du rehendên takekesî û civakî de bi qeder asta vê têgihîştinê ye.

Kêşeya jinan, berî her tiştî, kêşeyek e ku çavkaniya xwe ji neliheviya mabeyna têgihîştineke taze ya şexsî, ji hebûna xwe, ji şiyan û erk û berpirsiyariyên xwe, ji cihê xwe yê di nav civakê de û ji têgihîştineke giştî û wergirtî ya civakê, werdigire. Nexwe ev kêşe, berî her tiştî, kêşeya nasnameyê ye. “Ez niha ne ew kes im ku berî niha bûm; ez keseke/î dîtir im.” Berê vê gotinê li kê be, ji aliyê civakê ve –ku hebûn û nasnameya wê li ser esasa têgihîştina mêjûyî û cî bi cî bûyenahête wergirtin. Wergirtina vê hebûna taze ji aliyê civakê ve, tenê wergirtina nasnameya taze ya jinan e; û hetta jineke taybet nîne belku redkirina hemû nasnameyên mêjûyî, çandî û civakî ye; lewma kêşeya jinan, hetta wek kêşeyeke takekesî jî, ne tenê kêşeya jinekê ye ligel zilam, bira, bav yan hemû binemala wê; kêşeya takekes e ligel hemû nasnameyên giştî yên civakê. Ev kêşeya takekesî di her astekê de, ji ber cewhera civakîbûnî û ji ber wê gefa tirsnak, ku gefê li hemû nasnameyên civakê dixwe, bi şîdettirîn şêwe ne tenê ji aliyê kes yan binemaleyekê ve belku ji aliyê civak û hemû dezgehan ve ew rû bi rûyê dibin. Nexwe jin di civakê de (nemaze di wan civakan de ku mecala derketina wek kêşeyeke giştî û civakî li ser zemîneyekî eqlanî, ji bo wê derfet pêk nahê) tenê kêşe ligel zilaman yan desthilata zilaman nîne, belku kêşe digel jiyanekê ye ku hemû desthilata wê li dijî wê hebûn û nasnameya nû ye.

Ji xwe ve nîne ku ev hebûn û nasname, gelek caran û di gelek haletan de, hebûn û nasnameyeke dîtir e û tenha û xemok û bêhêvî ye. Ev têgihîştina nû, gelek caran di civakeke wek civaka me de, dizîvire rewşeke wisa ku karesateke wek qutbûneke yekcarî ji jiyanê ku xwekujî û xwesotin jê derdikeve. Wexta ku kêşeya takekesa jin, wê tu mecalek bo kêşeya civakîbûnê, ango derketina wê ji qewareyeke giştî û sazkirina bizaveke giştî û civakî -her wiha ku îro li gelek deran û nexasim li welatên pêşkeftî û yên berev pêşkeftinê, bizaveke wiha ya jinan li dar epêk nahê. Wexta ku di vê civakê de ku civakeke girtî û paşdemayî bi encama şîdetê ligel hemû cure têgihîştineke nû jin rû bi rûyê dibin, hemû derfet û dergeh li ser geşedana vê têgihîştinê û nêzîkî û hevgirtina jinan û serhildana bizaveke jinane têne girtin; û ji wateyê jî girîngtir, bizavên civakî, çandî û siyasî yên din ên civakê tu nirxeke pêwîst bi vê têgihîştin û hebûn û nasnameya taze ya jinan nadin û digel diruşm û ragihandina wan hewl bo pûçkirin û bi paşkokirin û têkbirina wê didin. Seyr nîne ku jin tûşî bêhêvîtî û dilsarî û xemokiyeke wiha kujinde bibin. Bêhêvîtiyek ku her çend ji ber encama cure têgihîştina taze ya eqlanî serî hildide lê ji ber rewşa piştbadan li wê têgihîştina eqlanî, têk dişikê.

Xwekujî, her wek hate gotin, reftareke dij-eqlanî û wêrankar e ku tu cure eqliyet û wateyeke taze hilnaberîne; tu avadaniyek jê dernakeve. Di vir de pirsiyarek tête holê. Aya xwesotin jî, nexasim xwesotina jinan jî ew haleta bê wateyî ye? Aya xwesotina jinan tenê cureyek e ji cureyên xwekujiyê?

Bi baweriya min xwesotin wek cureyeke taybet û hetta ciyawaz ji cureyên dî yên xwekujiyê, wê xwendineke taybet û heta radeyekê jî ciyawaz divê. Lêkolîn li sedema hilbijartina êgir bo xwekuştinê, nexasim ji aliyê jinan ve, bi her bone û hincetekê û di encama her hokareke diyar û aşkira de perdeyê ji ser çend sedem û hokarên şexsî û civakî yên veşartî hildide, ku bêyî nasîn û xwendina wan sedem û hokarên şexsî û civakî çu hengavek ji bo nasîna hokarên serekî yên xwesotinê û hewl bo nehiştina zemînên serhildana vê cureya şîdeta jinan beramber bi xwe û beramber bi soz û hestên civakî, hengaveke serkeftî nabe.

Hilbijartin û bikaranîna êgir bo xwekuştinê berevajî hilbijartin û bikaranîna hemû cure kereste û amrazekî din ê wek werîs bo xwedarxistinê, jehr û gaz û madeyên bêhişker û hetta mangirtin ji xwarin û vexwarinê jî, ku ev hemû jî hilbijartina asantirîn û rehet û bêazartirîn cureyên xwekuştinê û rizgarbûna mirov in ji çenga hebûn û jiyanê. Xeyala mirova/ê xwekuj ji hilbijartina cureyên din ên xwekujiyê, ji bilî xwesotin, xeyala piştbadanê ye ji jiyanê. Di van cure xwekujiyan de, ew tiştê ku nefret jê tête kirin û hewl bo destjêberdana wê tête dayîn, giyan e. Ji xulya û texeyula wê/î kesê/î ku bi vê şêweyê xwe dikuje kêmtir cestebûna wê heye; lê berevajî vê nefreta mirova/ê xwesoj, her çend ku xweziya rizgarbûnê be ji giyan, lê nefret e jî ji ceste.

Xweziya mirovên xwesoj, her çend xweziya rizgarbûnê ye ji giyan, lê xweziya rizgarbûnê ye jî ji ceste. Di xulya û texeyula mirovên xwesoj de bo wexta xwekujiyê, amadehiyeke diyar a ceste heye. Ji xwe ve nîne ku xwekujiya jinan di civaka me de piranî xwesotin e. Wexta em bînine bîra xwe kêşeya jinan di civakê de, piranî kêşeyek e ku ji ceste çavkaniya xwe werdigire. Ceste di van civakan de diyartirîn nîşaneya jinbûna jinan e û jinaneyiyê dinimîne. Hemû ew tawanên ku beramber wê tên kirin ji ber cesteyê wê ye; hemû ew tawanên ku pê rewa têne dîtin û pê ve tên zeliqandin zêdetir ji netemamiya hizrî û hestî, netemamiya cesteyê wê ye. Netemamiyên hizrî û hestî jî bi netemamiya ceste ve tên zeliqandin. Wexta ku jin difikire, wergirtin û wernegirtina wê ji aliyê civakê ve, nexasim ji aliyê zayendê beramberê wê ve, wergirtin û wernegirtin e ji ber ceste; hingê em zêdetir serwextî sedema hilbijartina êgir bo xwekujî û nefretkirina wê ji ceste û nehezkirin ji cesteyê xwe, dibin. Hilbijartina êgir bo xwekujiyê, yan xwesotina jinan her wek hate gotin, bi şêweyekê, biryara nefretkirinê ye ji ceste wek pîsbûn. Ceste bo jinan rêgireke serekî ye li ber mirovbûnê yan wergirtina wê nasnameya nû ya ku di encama têgihîştina wê ya taze de derdikeve. Di van cure civakan ên wek civaka me de, mirov berî mirovbûna xwe, yan jin e yan jî zilam e. Bi gotineke din jinbûn yan zilambûna mirov e ku di civakê de hêza cih û ast û radeya mirovbûna wê/î diyar dike. Jin yan zilambûn wek serekîtirîn hokara nasnameyê bo wergirtin û bo diyarkirina cihê wê yê civakî ye; têgihîştinek e li ser bunyada nêrîneke şênber û eynî. (Qonaxa yekem nasîn, qonaxa şênber) Nexwe ew tişt tenê ceste ye ku zayendê û di asteke din de jî hebûnê dinimîne.

Hilbijartina êgir bo xwekujiya jinan ji bilî wateyê jî hilgira çend peyamên taybet e ku pêwendiya wê bi hilbijartiyê bi xwe ve heye, ango agir û taybetmendiyên diyar û aşkira û rola (agir) di jiyana şênber û razber a mirov de, bi giştî wê pêwendî ligel wan hemû wateyan heye ku agir di derûn û cewherê xwe de ew hilgirtine. Hilbijartina êgir bo xwekuştinê çiqas ku wê pêwendî bi rol û pile û payeya civakî û psîkanalîza kesa xwekuj yan xwesoj ve heye, ewqas jî wê pêwendî bi psîkanalîza êgir bi xwe ve heye. Gaston Bachelard reng e yekem kes be ku berevajî kesên wek Freud ku li psîkanalîza mirovan difikirin û dikolin, li psîkanalîza tiştan (çar tiştên serekî, av-ba-xak û agir) bi taybetî li êgir dikole û di kitêbeke xwe de bi navê “Psîkanalîza Êgir” raveyeke têr û tesel li ser vê mijarê pêşkêş dike. Ev edîb û feylesofê frensî, di destpêka beşa yekem a kitêbê de bi vî awayî êgir rave dike:

Agir, diyardeyeke awarte ye ku wî hêz bo şîrove û vegotina hemû tiştan heye. Her çend jiyan nimayîşî wan hemû tiştan dike ku bi lez û bez diguherin, lê ew agir e ku dişêt guherana lez û bez a wan tiştan vebêje. Agir wek bûneke yekcar giyandar û yekcar zindî, ji aliyekî ve şexsî û xweyî û derûnî ye, ji aliyekî dî ve jî giştî ye; di dilê me de dijî û li asimanan dijî. Ji nava cewher ve ser hildide û bi şêweya eşqê derdikeve. Agir wek nefret û kîn dikeve derûnê tiştan. Di nav hemû diyardeyan de, agir tenê diyardeyek e û dişêt pir bi aşkira du cureyên î’tîbarî û dijhev wergire; ango hem nimayîşî xêrê dike hem şerr. Li buhuştê dibiriqe û li dojehê disoje…[12]

Bi vê boçûnê, rûbirûbûna mirov ligel êgir, ji destpêka hebûna mirov heta niha, rûbirûbûneke sext e û hesta mirov beramber bi êgir hesteke dijwar e. Agir ji aliyekî ve tîn û germa û ronahiyê belav dike û nîşaneya pakkirin û jinavbirina hemû pîsiyan e; meyla cinsî, sêks, sozê dilebitîne (Çiku agir, bi taybetî li nik jinan, berevajî avê nêr e). Ji aliyekî dî ve disoje (lêş dişewitîne ku pîsiya wî giyan e). Mirov ji aliyekî ve hez jê dike û berev pîrbûnê ve diçe, ji aliyekî dî ve jê ditirse û jê dûr dikeve. Ev her du nirxên dijwar ên êgir li nik mirov, ji wan a yekem çavkaniya wê di zanyariya zêhnî û takekesî de ye û ji wan a duyem ji zanyarî û têgihîştina eynî û tecrebeya civakî çavkaniyê werdigire. Êgir, rol û cih û pêgeheke wiha di jiyana civak û hişyar û nehişyar a mirov de heye ku raveya wê ya têr û tesel di taqeta vê nivîsarê de nîne. Ewê ku li vir pêwîst e em awirekî lê vedin du girîft in ji çar girîftan ku Bachelard yekrasttir me dibe bo ser “Empedokles”. Girîfta Prometheus û Empedokles, zemîneya civakî ya xwesotinê ye.

Agir bi gotina nûserê “Psîkanalîza Êgir”, bêtir ku hebûneke siruştî be, hebûneke civakî ye. Tirs ji êgir, tirseke cewherî û siruştî nîne, berevajî vê, tirsek e ji civakê digihîje mirov. Yekemîn nasîna mirov ligel êgir, ji nehiştin û bergiriya bav bo nêzîkbûna li êgir dest pê dike. “Bive” gefeke tirsnak î serdema zarokatî û çarpêçûnê ye ku yekemîn sînorî li dora mirov dikişîne. Biveya agir, biveya nehiştina nêzîkbûna li hemû wan tiştan ku mirov hez ji lênêzîkbûna wan dike. Lewma yekemîn meyla nefermanî û piştkirin li sînorên diyarkirî yên bav, meyla nêzîkbûnê ye li biveya agir. Bêîtaetiyeke zîrekane, bi encama nasîn û têgihîştina şexsî li agir, hildiweşe. Nasînek e ku heval e ligel êş û azarê. Êş û azara sotinê û di heman demê de jî temêkirina bav. Bachelard meyla bo vê bêîtaetiyê, ku meyla nasîn û zanyarîya biazar e, wek girîfta Prometheus bi nav dike. Guhnedana zarok li fermana nêzîkbûna li agir, dişibîne dizîna agir ji bav. Bi vê boçûnê, xwesotina jinan yan hilbijartina êgir bo xwekuştinê ne tenê binpêkirina ferman û daxwaza bavk e, belku dizîna agir e ji xwediyê wî ku xwediyê ocaxê (agirdan) malê ye. Hilbijartina êgir bo xwekuştinê li nik jinan, binpêkirina dawî ye li ferman û daxwazên bavk, bira, mêr yan bi giştî zilamên civakê û yên wê sîstema fikrî û çandî û civakî ku sîstemeke baviksalar e û desthilata jinan ku desthileteke mêrane ye. Bachelard vê yekê, bi yekem binpêkirinê ve girê dide. Lewma xwesotina jinan ku encama piştbadana bêhêvîtiyê ye li rastiya jiyanê, di rastiyê de vegerîna wê ye bo serdema zarokatiya xwe û kirina yekem karê nekirî ku bê fermana bavk yan xwediyê ocaxê malê. Jina xwesoj di vê vegeranê û pêdeçûna bi destpêka jiyana xwe de, Zîos-asa êgir ji xwediyê wî didize û bi her wateyekê xwe dike xwediyê “wî”. Bi vê şêweyê xwesotina jinan, berevajî cureyên wê yên din ên xwekujiyê ku piştbadaneke mutleq e li desthilata jiyanê û radestbûna yekcarî ye li mirinê; wiha ku di xeleka jiyanê de hilberînera tu wateyekê nebe. Lîstikek e di nav desthilata jiyanê de û wateyek jê derdikeve ku hilweşandina bunyada desthilata jiyanê ye. Peyama xwesotinê li pişt wê bêhêvîtî û radestbûnê jî, dizîna êgir û xwe kirin bi xwediya her du layenên sojer û jiyanbexş, azarder û şadîbexşiya wê ye. Zilaman, bi dirêjahiya dîrokê hewl daye ku xwe bikin xwediyê layena xêr a êgir; jina xwesoj dibe xwediya layenên xêr û şer ên êgir. Reng e têgihîştina vê rastiyê ji bo me dijwar be, çima em li pişt “şer”ê xwesotina jinan ji bilî bêhêvîtî û radestbûn û şîdeta beramber bi wan û hest û soza civakê, tu “xêr”ekê nabînin. Xêrek ku ji hişyarbûna jinan beramber bi xwe û dinyaya dorhêla xwe û ji helwesta rexnegirane ya li dijî desthilata baviksalar a jiyanê çavkaniyê werdigire.

Girîfteke din ku Bachelard di kitêba xwe de amajeyê pê dide -girîfta Ampdoklês- ji vê sifeta du layenî û dijhev a êgir serî hildide. Mirov bûnewerek e ku hem xewnê dibîne û hem jî xeyal dike. Xewn û xeyalên mirov, du mijarên girîng î lêkolîna derûnnasî û psîkanalîzê ne. Xeyal berevajî xewnê, ku aloz û bê navend e, bêhtir li ser tiştekî yan li ser mijarekê kom dibe. Xeyalkirina mirov li tenişt agir û hûrbûn li semaya pêt û alavan, xweştirîn û di heman demê de navendîtirîn cureya xeyalkirinê ye. Xeyalkirina êgir, her dem û di her haletekî de heval e ligel asûdeyî û hêwirîn û bêhnvedanê. Reng e kes nebe ku berevajî vê bifikire; çiku kes nîne ku çêj ji xeyalkirina agir û agirdan nedîtibe. Xeyalkirina agirdan, bi gotina Bachelard, wê çend tewereyên felsefî jî hene. “Agir, nimayîşkerê geşt û tevgera lez a zeman û mayindeyiya cîhanê ye û her wiha derbasbûn e ji fenayê bo beqayê.” Nexwe xeyalkirina êgir, girîftê saz dike ku xoşewîstiya êgir û tirs ji êgir, xerîzeya jiyan û xerîzeya mirinê têkel dike. Di wexta xeyalkirina agirdan û hûrbûn li êgir “eşq û mirin û agir dibine yek. Agir dişewitîne û dimirîne, mirineke temam û kemal, bêyî ku li xwe, li ceste, bihêle. Ev mirin, dibe destebera çûna mirov bo cîhanekê ku li wê cîhanê mirin, ne mewcûd e.” Dîsan bi gotina Bachelard di mirina bi agir de mirov, her têk dibe ji bo ku her tiştî bi dest bixe. Ev yek, ew hîkmet e ku agir fêrî mirov dike: Piştî ku di her rêyeke nerm û aşiqane, yan tund û tîj û aloz de ew her tiştekî bi dest dixe, dikare wan hemûyan ji dest bide û vegere bo qonaxa nebûnê.

Helbet divê ew yek jî bête gotin, ev girîft ku ji aliyekî ve li ser bunyada xeyal û ji aliyekî dî ve, bi aşkira, xeyala nemirî û jiyana hetahetayî pê ve diyar e. Her wekî behs jê hate kirin, ligel wî mentiqê ku berî niha bo teslîmbûna mutleq a xwekuj li mirinê û nebûna xeyal bo dahatûya paş mirinê, dijwar e. Di hinceta vê dijwariyê de divê du boçûn bihêne derbirîn. Yek ji wan, ciyawaziya hokarên xwekujî û xwesotin û wate û mebesta wan e. Eger xwekujî, hilbijartina mirina mutleq û çavkaniya wê ji nehîlîzm û pûçiyê be, xwesotin berevajî wê lîstikek e di nav jiyanê de û helwestek e li dijî desthilata jiyanê bi wê wateyê ku berî niha min behs kir. Duyem hinceta vê dijwariyê, vedigere bo aloziya derûnê mirov û aloziya bandora agir li ser hişyarî û nehişyariya mirov. Bê guman mebesta vê nivîsarê, ew nîne ku ew girîft, her wiha ew çar girîftên derûnî ku Bachelard di kitêba xwe de behs û şîroveya wan dike, nexasim jin yan jina xwesoj, em wek hinceta vê dijwariyê bizanin. Bandora vê girîftê li ser biryara xwesotinê, bandoreke cidî û şayanî lêkolînê ye.

Li encama vê lêkolîna ku ji vê riwangehê ve hate kirin, perde tête rakirin ji ser raza hilbijartina agir bo xwekujiya jinan û ciyawaziyên wateya xwesotinê ligel bêwateyiya cureyên din ên xwekujiyê. Her çend em pir baş dizanin ku di xwendina mijareke wek xwekujî yan xwesotinê de, arasteyeke xwendinê tenê qet’îtirîn araste nîne. Her wiha bandora tu zayendeke bandorlêkirî li ser çawaniya hilbijartina agir bo xwesotinê, bandoreke mutleq nîne. Şîdeta mirov a der heq bi xwe, bi taybetî di wexta hilbijartina mirinê û hilbijartina agir bo pêkanîna wê mebestê, reftarek e ku em nikarin li hemû rehendên diyar û veşartî yên vê reftarê tê bigihên bi riya mentiqekî tekane û tu cure xwendineke qet’î ku hilgira hemû heqîqeta vê reftarê nebe. Hetta kesa xwesoj bi xwe jî ku xwediya tecrebeyekê ye şiyana wê bo derxistana hemû rehendan nîne. Xwesotina jinan û şîdet, di balatirîn pileya aloziyê de ye. Em li beramber vê aloziyê, digel tirs û heyirîn û sersamiyê, digel teqleyeke nefsbiçûkane bo xwendin û aşkirakirina xumamiyeke herî biçûk ji hokarên wê, pêwîst e em ji xwe pirsiyar bikin: Em li ku ne dema ku jin, ne her di xewnên me de belku di rastiya jiyana me de jî dibin gilole-alavek di hewşe û hesarekî biçûk de..

[1] Li pênaw: Di oxira … de, di rêya … de (wer.)

[2] Înkarhilnegir: Ew tişt û rewşa ku nikare were înkarkirin, înkarnebar (wer.)

[3] Taqîgeh: Labaratuvar (wer.)

[4] Serpilkî: Sethî (wer.)

[5] Sûk: Sivik (wer.)

[6] Belku: Berevajî vê, di heman demê de (wer.)

[7] Çespaw: Ew tişt û rewşa ku cih daye xwe, qayîm bûye û cî bi cî bûye. (wer.)

[8] Ewper: Ev peyv dema ku bi kar tê, wateyên wek “pir zêde, pir mezin û azamî” dide peyva dû xwe. Bo nimûne: Bi ewperê bêzariyê ango bi bêzariyeke zêde zêde. Wateyên ferhengî yên vê peyvê ev in: 1. Encam, Dawî, Paşîn 2. Dûrtirîn sînor û şûn, 3. Bilindtirîn, dawîtirîn. (wer.)

[9] Sûke-amaje: Amajeyeke ne tam, amajeyeke sivik (wer.)

[10] Asman û rîsman: Gotinek e ku ji bo ciyawaziya navbera du tiştan bi kar tê. (wer.)

[11] Ji bo nimûneya xwekuştina mêrminalekî bi hokara sade û asayî ligel xwekuştina rewşenbîrên wek Hemingway, Volf û Sadiq Hîdayet wekhev hilgira wan peyamên serekî ne ku behsa wan hate kirin. (wer.)

[12] Bachelard, Gaston, Rewankaw Ateş, wer. bo farisi Celal Setari. (La Psychanalyse du feu, Gallimard, 1949)

Xwekujiya Jinan û Raza Hilbijartina Êgir

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Xwekujiya Jinan û Raza Hilbijartina Êgir

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply