Wergêran wek diyardeyekî Ferhengsaz

Haşim Ahmedzade – Latînîzekirin: Mehmed Emîn Cirik

Eger wergêran le seretayîtirîn pênase da birîtî bêt legwasitneweyî nûsînêkî diyarîkiraw lezmanêkewe bo zemanêkîtir, ewe her le seretawe ême legel gwasitneweyî ferhengêkîş rrûberrûyin bo naw ferhengêkî tirewe. Be watayekîtir wergêr kesêkî kewek sûjeyekî tiwana be zanînî dû ziman, derfetî pêwendîyî komellgeyekî yekzimane legell komellegeyekîtir lerêgayî ziman xoyewe dexalqênêt û bemcore lerêgayî zemanewe xuwênereweyî deqî wergêrdiraw debate naw dalanekanî dunyayekîtir û şêwe bînînêkîtir.[1] Lêre da min ziman tenya wek amrazî pêwendî nabînim û pêçewane wek helgirî barî manayî û cîhanbînî axêweranî zimaneke seyrî dekem. Ciyawaz lemzar û buwarî bas û deqî wergêrdiraw her wergêranêk şêweyî ruwanîn û bawerrî axêweranî zimanî serçawe bo zimanî mebest wata zimanî yekem bo zimanî dûhem degwênêtewe. Le xora nîye ke le helsengandinî wergêrî çak da delên kewergêrêkî baş her be tenya zimanekanî serçawe û mebest baş nazanêt, bellku ferhengî axêweran û komellgeyî herdû zimanekeş bebaşî denasêt. Bo nimûne katêk ême romanêk le erebîyewe dekeyne kurdî, ewe her nawerok û gêraneweyî dastanyî romaneke be hebû rûdawekanîyewe nîye ke dekrête kurdî, bellku şêweyî formûlekirdinî cîhan û dewruberîşî le rwangeyî locîkî zimanî erebîyewe degwazrêtewe naw zimanî kurdî. Bemcoreş wergêr her dozereweyî barteqayî manayî wişe erebîyekan bo kurdî nîye, ew le rastî da hokarêke bo afrandinî fezayîkîtirî riwanîn le mirov û dewruberî le dereweyî sinûrekanî ferhengî zimanî xoyî û le xuwarçêweyî ferhengekîtir da. Bemcore wergêr her pirdî nêwan zimanekanî serçawe û mebest nîye, bellku pirrdî nêwan ferhengekanî zimanî serçawe û mebestîşe. Eger ciyawazî zimanî serçawe bo zimanî mebest wata lew zimanî ke deqekeyî pênûsrawe bo ew zimanî ke deqekeyî pêwergêrdirawe, zor bineretî bêt ewe beşêk le cîhanbînyî zimanî serçawe tenanet wişekanîşî legell xoyî degwêzêtewe naw zimanî mebest. Ciyawazî astî karkirdî zimanekan û radeyî geşekirdûyyan le buware ciyawazekan da piryarderî zimareyî ew wişanyeke rastew xo le zimanî serçawera dêne naw zimanî mebestewe û yaxud be şêweyek le şêweyekan barteqayekyan bo dedozrîtewe.

Diyardeyî wergêran derkiryê lerehendî ciyawazewe basyî leser bikirêt. Eweyî kerergêran wek proseyekî gorînî wişe û riste û paragraf û deqî zimanêkî diyarîkraw çon berê wedeçêt û çi mîkanîzmêkî zimanî û mêşkî û nasîn lew rewte da deqewmêt, yek lew basaneye ke zimannasan û tenanet feylesufanîşî yexoyewe serqal kurduwe û tiyorîgelî ciyawaz lemyarewe hatûne arawe. Eweyke wergêran le ruwanînêkî diyakironî wata le rêreweyî zeman da çon buwe û çon pereyî girnuwe û be çi agargelî da royiştuwe, detwanî rehendêkî tirî helsengandikî wergêran û karkirdekanî bêt. Layenî sînkironîk wata êstayî wergêran û eweyke halumerc û cor û şêweyî wergêran le êsta da û le zimanêkî diyarîkraw da çone, şêweyekî tire le lêkolînewe le diyardeyî wergêran. Layenêkî giringîtir lêkewtekanî wergêran le zimanî mebest da û ewer ke wergêran çi encamêkî hebuwe û buwete hokarî çi gorankarîyekî hizrî û komelayetî û ferhengî.

Yek le layene here giringekanî wergêran ew kartêkerîye berçaweye ke leser ferhengî zimanî mebest daydenêt. Mirov be ziman dewre dirawe û diwatir le dereweyî ziman da estehe bitwanêt agirdanî bîrî xoyî bigeşênêtewe. Le heman kat da zimanîş deweredrawî ew cîhaneye ke mirov têy da dejîn. Bemcore zimangelî ciyawaz û tayyetî xoyanin. Wergêran em diyarde giringeye ke dergayî ferhengekan beser yektir da awele dekatewe û wergêr le rastî da pirdî hanûxoyî nêwan ferhengekane. Be hoyî wergêranewe dunyayî ferhenge ciyawazekan aşnayî yektir debin. Destkewte coracorekanî ferhengêk le rêgayî wergêranewe rêyî dekewête naw ferhengêkîtir û debêt be beşêk le samanî ew. Wergêran le zimanêkî deselatdarî ferhengîyewe bo zimanêkî perawêzxiraw û xawen ferhengêkî goşegîr kirawewe detuwanî legell xoyî nek her zanist bellku towekanî pêkhênerî ferhenge zalekeş bigwêzêtewe. Bo eweyî ferhengî perawêzxiraw nekewête dawî ferhengî zalî derekî kedetuwanêt bibête hokarî sirîneweyî nasnameyekî azad û dêmêkirat, debî wergêran hawterîb û tetanet hawrê legell siyasetî ferhengî giştî û plankiraw, berzameyî bo dabindirêt. Debî le ser binemayî pêdawîstîyekanî geşeyî zimanî û edebî û hizrî û komellayetî û abûrî bo buwarî wergêran pilan dapirêjrêt. Le bîrman bêt ke radeyî matiryal û babetî zanistekan le dunya emro da ewende zûre ke tenya be lêwrdbûneweyekî mêtûdolojîyaneyî şiyaw û guncaw dekrêt be şêweyekî serkewtuwanî berew pîlî wedesthênanî çîman dewêt û xoman dewêt biçîn. Stranêjîyekî dirustî wergêran de çiwarçêweyî siyasetêkî ferhengî şiyaw û lebar da detuwanêt derfetî zêrîn bo geşekirdnî zimanî kurdî ke beser çeng zarawe û ortografî (şêweyî nûsîn) ciyawaz da dabeş buwe, wedî bênbêt. Ew wişe niwênaweyî le rêgeyî wergêranewe, çi be wergirtnî rastewxo û çi be darriştinî wişeyî tazewe dêne nêw zimanî kurdî, debin be samanî hebû zarawekan û astî wişe hewbeşekanî nêwan zarawekan ziyatir û ziyatir debêt. Le bîrman bêt ke zarawe kurdîyekan her wek komellgeyî kurdî pêdawîstî rojan be niwêbûne û geşeestandin heye û wergêran yek le rrêgakanî pêkandinî em amance ye.

Rolî wergêran le rrewtî mêjûy da û le ast komellegeyî cîhanî da çon buwe û çi kartêkerîyekî le gorînî rrêbaz û şêwekanî endêşeyî mirovekan da hebuwe? Eger wergêran nebuwaye çon dekra mirovekan be ziman û ferhengî ciyawazewe bibine xawenî gutarî hawbeş? Lem witare da min hewll didim awir le dû dewreyî zemenîyî giring le mêjûyî mirovayetî da bidemewe ke be hoyî wergêranewe sertapayî bûn û rramanyan tûşî allugorî rrîşeyî buwe. Wergêran lew dû dewreye da ewende girîng û kartêker buwe ke nasnawî ‘’bizûtnewe’’yî bexowe girtuwe û wek bizûtneweyî wergêran nasrawe. Bizûtneweyî yekem wergêran le zimanî yonanîyyewe bo zimanî erebî le nawerastekanî sedeyî heştemî zayînîyewe bo maweyî nizîkeyî dûsed e. Bizûtneweyî dûhemîş wergêran le zimanî erebîyewe bo zimanî latînî le sedeyî yazde û diwazdehem da. Teybetmendîyekanî herdû dewere û kartêkerîyanî le ser goranî rrewt û êpîstîmolojî serdemî xoyan lem witare da bas dekrên. Le ber rrûnakî û giringîyî em bizûtnewane, lem witare da hewll dedem basêk le ser halumercî wergêran le êstayî zimanî kurdî da bikem û bipirsim gelo le Kurdistan da wergêran tiwanîwêtî taybetmendîyekanî birûtneweyek be xoyewe bigrêt? Aya wergêran bo ser zimanî kurdî hellgirî nasnameyekî diyarîkraw û xawenî stratêjîyekî pênasekrawe? Aya bo pir kirdneweyî kalên û qujbine bêejmarekanî buware coracorekanî zanist, be hebûlik. Û popekanîyewe, ême tuwanyumane planêkî şiyawî wergêran bo welatekeman dapirrêjin?

Basêkî tirîş ke dekrêt lem pêwendîye da araste bikrêt rrexsandinî wergêranî berawejûye le zimanêkî perwêzxirawra bo zimane ziyatir nasrawekanî cîhan. Aya ême wek kurde hîç planêkman heye bo wergêranî beşîk le mîratî ferhengyî xoman bo ser zimanekanîtir bo eweyî be ewanîtir billêyin kêyin û çiman le baran da heye?

Xon û kê le dunyayî tewaw maddî em serdeme da ke hebû ştêk be pêwerî qazanc û berjewendîyî maddî heldesengêndirêt awr le edem û zimanî neteweyekî bêdewlet dedatewe û giringî be hebûn û ferhengekeyî dedat? Eger eme ew rrastîye haşahellnigir û talle bêt ke ême berewrûyî bûynetewe, boxoman çi plan û exşerêgayekyan heye bo nasandinî xoman be cîhanî derewe û beder le siyasetî rojane û baw da?

Serdemî xelafetî Ebbasiyekan yek le dewre jêrînekanî şaristanêtî Îslamîye le mêjûyî desellatî împiratorya û xelefetekanî Îslamî da. Yek lew buwaraneyî ke bû be hokarî keşeyî endêşe û zanist le serdemî basiyekan da wergêranî berheme yonanîyekan bû bo ser zimanî erebî. Wergêranî berhemgelî yonanî le nîweyî dûhemî sedeyî heştem heta sedeyî dehemî zayînî bo ser zimanî erebî ew çalakîye zimanî, edebî, felsefî û zanistîye berbillawe bû ke be bizûtneweyî wergêran nasrawe. Giringîyî û pantayî bizûtneweyî wergêran ewende sernicrrakêş buwe ke tenanet le faktayekî mêjûyîwe tê de perrêt û şêwazî efsane û usturî bexoyewe degrêt . Bepêyî dengoyek degêrrnewe ke şewêk Erestu (Arîsto) dête xewnî xelîfeyî Ebbasî, meimun, û pêydellêt ke lenêwan bawerrekanî ew, wata, Erestu, hizrî eqllanîyî yonanî û wehî û ayînî îslam da, hîç dijayetîyek le ara da nîye. Le jêr kartêkerî em xewne da rrojî duwatir meimun fermanî wergêranî hemû berhemkanî Erestu bo ser zimanî erebî dedat. Eme cige le efsaneyek hîçîtir nîye û hîç bellgeyekî bawerrpêkraw, cige le dengoyek bo bînînî ew xewne lelayen meimûnewe le ara da nîye. Bellam dengo û bawerrî lem çeşne û bûnî be efsane û usture, xoyî le xoy da bellgeyeke bo dewreyekî giring le jiyarî Îslamî û serdemî pirr le gorankarî Ebbasî da. Le rrastî da roj ber le meimun ewe mensur, xeleyfeyî dûhemî Ebbasîye, ke wîstî wergêranî berhemgelî yonanî dekat be kirdeyekî waqî’î û rresmî.

Kotayî xîlafetî Umewîyekan û hatine serkerî Ebbasîyekan le zayînî da seretayî gorankarîyekî rrîşeyî bû le jiyar û şaristanêtî Îslamî da. Hatine serkarî Ebbasîyekan le rastî da rrûxandinî bawerrî zallî fîkrî bestineweyî îslam her betenya be erebekanewe bû. Her le serdemî Ebbasîyekaneweyî ke îslam ziyatir le hemû demê têkellawî ferhenggelî ciyawaz debêt û pêwendîyî ayînewe tenya be yek ziman û ferhengewe kotayî pêdêt û degwazrêtewe bo têkellawîyekî berbillaw legell jiyar û ziman û tenanet ayînî tirîş. Sazkirdinî şarî Bexda le layen mensurî Ebbasîyewe le sallî 267î zayînî û guwasitneweyî pêtextî Îslamî le demeşqewe bo em şare niwêye. Her gorankarîyekî coxrafyayî nebû, bellku gor û tînêkî bêpêşîneşî da be rrewtêk ke asokanî jiyan û jiyarî xellkanî em coxrafyayeyî ziyatir le caran berfrawan kird. Mensur kitêbxaneyekî gewre le derbarî xoyî. Dirûst dekat û bizûtneweyî wergêran her lew serdemewe hêdî hêdî dest pê dekat. Em kitêbxaneye duwatir le serdemî xelafetî Harun El-Reşîd be xaneyî hîkmet (bît El-Hîkmet, Wisdom of House) nawbang derdekat. Hebûnî farsekan le Bexda û guwasitneweyî ferhengî kitêbxanekanî Sasanî le perepêdanî ew kitêbxanane da xawenî kartêkerî taybetî xoyî buwe. Kitêbxane gewrekeyî mensur û duwatir pereestandin û geşeyî çalakîye hunerî û zanistî û felsefîyekan bû bew bizûtnewe gewreye ke kartêkerîyekanî le duwayî çend sedeyek sercem cîhanî girtewe. Layenî serekîyî em deskewte mezne leser şanî wergêran bû û her boyeşe eweyî le nawerrastekanî sedeyî heştem ta nizîkeyî dû sede be serkewtûyî dirêjeyî hebû be “bizûtneweyî wergêran” nasrawe û bizûtneweyeke ke şaristanêtî û cîhanî zanistî û hizrîyî yonanî le rrîgayî zimanewe dênîte naw beşîkîtirî dunyawe û debête zemîne bo afrandinî corêkîtir le hizrîn û têfkirîn û nûsîn. Rravekirdinî halumercî serhelldan û geşkirdinî em bizûtnewe gişitgîr û çalake mêjûyye, hellgirî jor dersî me’rîfî û însanîye ke le dereweyî mêjû da heta rrojgarî emrroş dirêj buwetewe û mayeyî lêfêrbûne.

Pirs ewe ye ke debê le dereweyî efsaneyî xewnbînînî meimun be Erestuwewe çi hokar gelêkî diyarîkraw bo wergêranî berhemgelî yonanî bo ser zimanî erebî le ara da bûbin û mensur û xalîfekanîtirî Ebbasî bo çî hewllîyî bêwêneyî awa deden? Geşeyî jiyarî Îslamî û peregirtinî qellemirrewî desellatî Ebbasiyekan û pelkêşanî berbillawyan bo dereweyî cîhanî erebî, bîrî kellikwergirtin le zaniste giringekanî wek pijîşkî û matmatîk û siyaset û felsefe û hitid. Lelayen Ebbasîyekanewe kirdbuwe pêdiwîstîyek. Wîstî destirrageyşitin be berheme yonanîyekan be şêweyek le şêwekan le ber bekellikbûnyan bo wellamdaneweyî pêdawîstîye herdem lezyadbuwekanî împiratoryayî tazenefesî Ebbasî, berdewam rrû le hellkişan bû.[2] Wergêranî kare pijişkîyekanî pijîşkî gewreyî yonanî, geylan, lelayen hunan Îbnî Îshaqewe Îşan dedat ke Ebbasîyekan çende bayexyan be zanistî serdemî xoyan deda. Le heman kat da wêdeçêt şkoyî xelîfekan û jiyanî pirr le xoşî û dewlemendyan handerêkî baş bûbêt bo gerran be şwên dûzîneweyî çareserîye pijişkîyekan lew dîw senûrî zimanî û ayînî xoyan da. Emeş tenya le rrêgayî wergêranewe deytuwanî wedî bêt û xelîfekanî Ebbasî le deskewte zanistîyekanî yonan behremend bikat. Bo em mebesteş xelîfekanî Ebbasî kellikyan le hemû pêşxanî ferhengî û ayînî xoyan werdegrit. Bo nimûne ewan berdewam amajeyan be rêz û cêyî şyawî lêkolînewe û zanist le bawerî Îslamî da dekird û bo em mebesteş destewdamanî gêraneweyî hedîs û bawerrekanî pêxemberî Îslamî debûn û le nêw hedîsekanîş da gêraneweyî “cewherî qelemî lêkolerewe le xuwênî şehîd pîroztire” zor baw bû.[3] Aşikraye katêk pêdawîstîye komellayetî û siyasî û ferhengîyekan legell bawerî ayînîş têkellaw debin, rrewtî welamdanewe bem pêdawîstîyane xêratir û qûlltir û berfirawantir debêt boye wergêranî zanistî xoraxorekan wek erkêkî henûkeyî debîndira û kirdeyî wergêran rrehendêkî siyasîşî bexoyewe degirt. Dirawsêbûnî Ebbasîyan legell împiratoryan Rromî rojhellatî, Bîzansîş detuwanêt hokarêk bêt bo wegerrxistinî rrewtî wergêran le yonanîyewe bo zimanî erebî. Ebbasîyekan bemcore zor be xirurewe deyantuwanî rrû le Rromîyekan biken û pêyan billên diruste êwe mesîhîn û ême musullman, bellam ême felsefeyî yonanî le êwe baştir dezanîn û ewe êmeyin ke em felsefeye werdegêrrînewe ser zimanî xoman. Emeş le rrastî da xorêk le balledestîyî ferhengîyî deda be Ebbasîyekan û le pêşxistinî amance ferhengîyekanî xoyan da destawelletirî dekirdin. Hallkewtî coxrafyayî Bexda û bûnî be nawendêkî tîcarî handerêkîtir bû bo hatinî xellkanî ciyawaz be pêşîne û çalakî ciyawazewe. Her lew serdemeşdaye ke erebekan kellik le pîşesazî kaxer werdegirin ke le başûrî Asya da serî hell da bû. Emeş debête hokarî birrewî ziyatirî buwarî nûsîn û billawkirdineweyî kitêb. Bemcore pîşesazî kitêb ziyatir le hemîşe pere degrêt û dananî kitêbxaneyî gewre debêt be beşêk le rrazandineweyî koşke be şekokanî xelîfekanî Abbasî. Kaxez û kitêb û kitêbxane bêguman bazarrî wergêran germtir deken.

Têkellawî ferhengî împiratoryayî Ebbasî, aso û deretanî wergêranî berfirawantir û pirrengtir dekird. Willatî panuberînî Êran ke xelkanî coracorî tê da dejiyan û nerîtêkî konî rrêkxistinî berrêwerdinyan hebû, yarmetîyekî gewre bû bo dewllemendtirkirdinî mîratî ferhengî û zanistî împiratoryan Ebbasî û pêşxistinyan le weîhênanî abancekanyan da. Serkewtinî Ebbasîyekan le rrakêşanî zanayanî Êranî bo Bexda, debêt be serçaweyekî dewllemend bo dabînkirdinî kadêrî tuwana le buware ciyawazekanî jiyanî siyasî û zanistî da.

Ew kesaneyî karî wergêranyan dekird her Ereb nebûn û zor caran her musulmanîş nebûn. Bo nimûne ew xellkaneyî le dewrî zanayekî gewreyî wek elkendî ko bibûnewe û zimanî Yonanîyan be paşî dezanî, yek le mekîne serekîyekanî wergêran bûn. Zanayanî dewruberî ew be zorî ew kesane bûn ke be siryanî denasran û zimanî yonanîyan paş dezanî û musulmanîş nebûn. Diyar nîye ke elkendî boxoyî zimanî yonanî zanîbêt. Bellam ew seperiştî wergêrekanî be zimanî erebî degird û zor car perawêzîşî bo kare wergêrdirawekan denûsî. Tuwanayyekanî elkendî le felsefe û matmatîk û zanist da legell berheme wergêrdirawekanî le zimanî yonanîwe bêpêwendî nîye.

Geşeyî wergêran berhemgalî yonanî be rradeyek bû ke hêndêkcar le nebûnî kesanêk ke tuwanayî wergêranî rrastewxoyan le yonanîyewe bo erebî hebêt penayan bo ew kesane debrit ke narrastewxo em erke becê bênin. Yek lew zimananeyî ke bo em amance zor dekar dehat zimanî sîryak bû. Le rastî da sîryak (suryanî) wek zimanêkî sêmîtîk pirdêk bû ke bo wergêran le yonanî bo erebîyewe gellkî lê werdegîra. Axêweranî sîryakî le ber hokarî ayînî, zimanî yonanîyan dezanî û le nêw daniştuwanî împiratoryayî Ebbasîş da zor bûn ewaneyî erebî û sîryakîyan dezanî. Her boye hêndêk le deqe yonanîyekan le pêş da dekrane sîryakî û duwatir le sîryakîyewe deguwazranewe ser zimanî erebî.

Damezrandinî şarî Bexda lelayen mensurewe debête seretayî werçerxanêkî gewre le mêjûyî cîhanî Îslamî da. Bexda wek şarêkî nûyî û be pît û bereket û xawen daynamoyekî behêj, le goşe û kenarî cîhanewe xelkî berew xoyî radekêşa. Kiraweyî şar û desellat bo xelkanî ciyawaz ke wîstî kar û xewnî dewlemend bûn hênabûnî bo em beşeyî cîhan, kertêkerîyekî zorî hebû le ser dewllemendî ferhengî û manabexşîn be ciyawazîye ferhengîyekan. Em têkelawîye ferhengîye berbillawe be kirdewe kewte xizmet dewlemendkirdinî ferhengêkî hawbeş be zimanî erebî. Le rastî da zimanî erebî wek zimanekî lînguwafranka bû be allqeyî lêkgirêdan û beyektir bîstneweyî xellkanî ciyawaz le îwe bigire heta Yonan û Hînd û Çîn û Êran be pêşîneyî zimanî û ferhengî ciyawazewe. Em binema dewllemende zimanî û ferhengîye bû ke le rrewtî bizûtneweyekî behêzî rruşinbîrî datuwanî kesanî nawdarî wek Îbnî Sîna, Farabî, Rrazî, Xarezmî, Nesîrî û Tusî û Hitid. Le astî cîhan da, nek bo rabirdûyekî dûr bellku bo serdemî êstaş, binasênêt. Rrollî wergêran le yonanîwe bo erebî faktorî biryarderî afrandinî em kesayetîye zanistî û ferhengîyane bû. Mirov natuwanê bîr bikatewe bebê nasînî erestu çon kitapxaneyî felsefeyî Bexda wedîdehat çon kesanî wek Îbnî Sîna, Îbnî Rrojid, Xezalî, Farabî û Elkendî ew hemû perawêz û şîkridnewaneyan le ser Erestu denûsî. Deyantuwanî bêne naw cîhanî endêşewe û be zanistî xoyan le têgeyiştnî Rremiz û Rrazî bûn û hestî, yarmetîderî mirovayetî bin. Kêş û hêzî ragêşanî em ferhenge ewende zor bû ke farisekan û xellkanî tirî danîştûyî coxrafyan Êran be hemû hêzî hizrî û kirdeweyî xoyan le geşepêdanî împiratoryan Ebbasî da beşdarî çalakaneyan hebû. Le nêw lîstî zanayanî serdemî împiratorî faris ke îtir be zimanî erebî deyannusî cê û şwênêkî berzyan heye. Yek le hokarekanî geşî wergêran le serdemî Ebbasîyekan da detuwanêt wîstî komellgeyî Îslamî bûbêt bo perepêdanî ferhengî xoyî.

Împiratorîya yekî serkewtu tenya be perestendin le buwarî coxrafya û ferhengewe deytuwanî berdewamî û maweyî xoyî desteber bikat. Hokarêkîtir bo geşeyî wergêran detuwanêt layenî ferhengî komelleyetî komelgeyî erebî bûbêt. Nerîtî bas le meclîs dîwaxan û giringî axaftin be şêweyekî belîx û rrewanbêjane le ferhengî erebî da detuwanêt ew hokare bûbêt ke le nêw berheme wergêrdirawekan da her le seretawe karekanî Erestu (Arîsto) lebarî hunerî axaftin da şwênêkî taybetîyan hebûbêt.

Hokarêkî serekîtir bo geşeestandinî wergêran birîtî bû le şuwênî berzî wergêr le hîrarşî komellayetî da. Le rastî da pilewpayeyî wergêrekan le buwarî komellayetî û zanistî da çî kemtir nebû le zanayan û desellatdaranî komellga. Be watayekîtir wergêrekan hem le buwarî rroşinbîrî û hemîş le buwarî mallîyewe le tuwêje here serekî û payeberzekanî komellga dejmêrdiran. Nêwî wergêrekan hemîşe le rrîzî nêwî gewre pîyewanî komellge da dadendira. Rrêzlênanî wergerekan her le layenî mei’newîyewe nebû. Bellku êwan le buwarî malîyişewe xelkanî destroyiştu û zengîn bûn. Mûçeyî wergêrekan le rrîzî here sereweyî mûçekanî serdemî Ebbasîyekan le nîweyî duhemî sedeyî heştem ta kotayekanî sedeyî deyemewe bû. Mûçeyek ke wergêrêkî baş werdigirt be pareyî koteyyekanî sedeyî bîstem birîtî bû le nizîkeyî bîsthezar dolar le mange da. Wergêranî kitêbêk nizîkî pênc sed dînarî zêrî tê de çû. Ême bêguman nirxêkî yekcar berz û xiyalîye. Bellam projeyekî xeyalî debê xercî xiyallîşî bo bikerdrêt. Wergêranî berheme zanistî û felsefîyekanî yonanî bo zimanî erebî be şêweyekî zor qûll şêweyî rruwanîn û têfkirînî cîhanî Îslamî gorî. Zanayanî Îslamîtir deyantuwanî be yarmetî zanist gelêk ke rrîşeyan le ferhengêkîtirdaye deqe ferhengî û ayînîyekanî xoyan rrave biken û bo bawerrekanî xoyan bellgandinî felsefîyanî yonanî dekar bênin û nêwî feylesufanî yonanî û bawerrekanyan biken be beşêk le cîhanî endêşeyî xoyan. Em endêşane lew katewe heta êsta berdewam le goran û geşe da bûne û guzerî zemen eytuwanîwe le pêge û nirxyan kem bikatewe.

Dagîrkirdinî Bexda lelayen mexolekanewe le salî 1258î zayînî da tuwanî kotayî be desllatî împiratoryayî ebbasî, duwayî pênc sede le hukmirranî, bênêt. Zor şuwênewarî Bexda le akamî hêrşî mexwalekan da wêran bû û xelkanêkî zor bûn be qurbanî û wek dellên dîcale û furat be xuwênî zanayan sûr hellgerran. Bellam kotayî desellatî Ebbasîyekan û kuştinî duwa xelîfeyî ebbasî, mustei’mîm, be manayî kotayî kartêkerî bizûtneweyî gewreyî wergêran le sedemî Ebbasîyekan danebû. Em bizûtneweye îtir morî xoyî le ser ferhengî em beşeyî cîhan dabû. Kartêkerî em ferhengî le êstaş da zor be zeqî diyare.

Le beşî dahatu da rrewtî berawejûyî em bizûtneweye bas dekem û tîşk dexeme ser wergêranî berheme erebîyekan bo ser zimanî latînî û bem şêweye xoşkirdinî rrêga bo girêdaneweyî ferhengî yonanî qedîm be serdemî sedeyî yazdeyî zayînî le Urupa da.

Le nîweyî duhemî sedeyî heştemewe heta kotayyekanî sedeyî dehem wergêran le zimanî yonanîyewe bo zimanî erebî berdî bibaxeyî ew gorankarîye ferhengî û zanistinasyane bû ke be bizûtneweyî wergêran nawbangî derkird. Nawendî serekî em bizûtneweye şarî Bexdayî pêtextî xelafetî Ebbasî bû. Le seretakanî sedeyî duwazdehemewe le halumercêkîtir û le beşêkî tirî dunya da bizûtneweyekî tirî wergêran dest pêdekat ke kertêkerîyekî bêemawewla û berbillawî hebuwe le guwantineweyî ferhengekan lewdîw sinûrekanî ayîn û coxrafyawe bo henawî yektir. Em bizûtneweyî wergêrane le zimanî yonanî û erebîyewe bo zimanî latîn wek zimanî zanistî Urupa û ayînî mesîhîyet, rrêge xoşkerî keşeyî hizrî felsefî û bîrî locîkîyane bû le sedekanî nawerast da ke duwatir xoyî le bizûtneweyî rênêsans da debînêtewe. Nawendî serekî em bizûtneweye be pileyî yekem sîsîlî bû. Le rastî da coxrafya û şuwênî em bizûtneweye cêgeyî têrramane û hellgirî taybetmendîyekanî komellnasîyaneyî ziman û pêwendî zimanekane lew şuwêneyî sinûrekan degene yektir û axêweranî zimangelî ciyawaz be yekewe dejîn. Em sinûrane detuwanin seruştî û coxrafyayî yaxud êtnîkî û ayînî bin. Deselatî siyasî û serbazî hêndêk car le dereweyî wêkçûyye zimanîkan, tenya le ber hokarî siyasî û qellemirrewî desellatî xudî û xeyrî xudî, hêlle sinûrîyekan le nêwan tetanet. Axêweranî zimanêk û bawermendanî ayînêkîş da, dekêşêt. Le serdemî împiratorîyekan da ewe tenya kêberkê desellatî împiratorkan bû ke sinûrî herdem le gorankarî nêwan nawçe ciyawazekan bî, diyarî dekird. Her boye em sinûrane berdewam le gorankarî da bûn û paş û pêşyan pêydekira!

Bizzûtneweyî berbillawî wergêran le zimanî erebîyewe bo zimanî latîn le sedeyî duwazdehem û çend sedeyek duwatir le nawçe sinûrîyekanî nêwan ayînî mesîhî û Îslamî da pere degrêt. Em nawçe senûrîyane em şwêne lebaren ke têyan da kesanêkî zor her dû zimanî erebî û latînî dezanin. Le rewtî geşeyî wergêran û pereestandinî pêdawîstîyekanî em bizûtneweye da, hêndêk le zanayanî latînîaxêwer xoyan fêrî zimanî erebî deket. Yek le wergêrre here nasrawekanî em bizûtneweye ke rrollêkî pêşengîyanî lem bizûtneweye da gêrawe jîrardî kirêmonaye.[4] Jîrardî kirêmona be rreçellek xellkî Îtalya buwe û duwatir be şuwên zanist û fêrbûn da deçête Tolêdo û be bînînî dewlemendî nûsîn be zimanî erebî le hebû buwarekanî zanist da, lewê demênêtewe û wek wergêrêkî tewaw wext jiyanî xoyî terxanî wergêran le erebîyewe bo latînî dekat. Jîrard le Tolêdo jimareykî zor kitêbî erebî le buware ciyawazekan da ko dekatewe û be pantayî û berbillawî kitêbe zanistîyekan be zimanî erebî sersam debêt. Ew bo wergêranî ew kitêbane bo ser zimanî latînî xoyî fêrî erebî dekat û her boxoşî hefta kitêb be latînî werdegêrrêt. Bo nimûne berhemekanî El Xarezmî lew karanen ke jîrard weryan degêrête ser latînî û çemkî algorîtim le matmatîk da degerêtewe ser nawî ew zana rrojhelatîye û le ber eweyî derîrrînî nawekeyî be latînî zehmet buwe, le zimanî latînî da buwete algorîtmî û çemke matmatîkîyekeş le nawe latîndirawekeyî El Xarezmî wergîrawe. Berhemekanî El Kîndîş ke zor karêk boxoyî û xelkanî dewruberî pêşengî wergêran le yonanîyewe bo ser zimanî erebî bûn, êsta be hoyî jîrard û xuwêndkarekanîyewe dekrane latînî.

Zorbeyî wergêrekanî le zimanî erebîyewe bo zimanî latînî le sedeyî duwazdehem da le bakûrî wellatî berrêwe deçûn. Hellbet duwatir le Orşelîm be taybet le seretakanî sedeyî duwazdehemewe û her wiha le beşêk le mellbendekanî împiratoryan Romî Rojhellatî (Bîzans) rrewtî wergêran berdewam debêt. Bellam ewe Tolêdoye ke le 1085 da dekewête dest mesîhîyekan û her zor zû rrollî pêşengî û berdewamî le wergêran da baştir le hemû şwênêkîtir degêrêt.

Le rastî da koteyyekanî sedeyî yazdehem serdemî paşekşeyî împiratoryayî Îslamîye le beramber hîze mesîhîyekan da. Dest be ser dagirtinî beşêk le împiratoryayî Îslamî hokarêk bû bo şarezayî zîyatirî mesîhîyekanî rrojawa legell pêşkewtine zanistî û hizrîyekanî cîhanî îslam. Le mellbendgelî wek Tolêdo û Gordoba ke çend sedeyek le jêr fermanî împiratoryayî Îslamî da jiyabûn, ferhengî erebî-Îslamî be tewawî cêgîr bibû û xellkanêkî zor zimanî erebî û latînîyan dezanî. Le heman kat da împiratoryayî Îslamî buwarî jiyanî komellge mesîhî û yehudîyekanî wek xellkanî “Ehlî Kitêb” be giştî parastibû û ew komellgayane sererrayî jiyan le çuwarçêweyî împiratoryayî Îslamî da ziman û ferhengî xoyan parast bû. Bem xore debête mekoyî serekî wergêran le erebîyewe bo latînî. Her le Tolîdoye ke hêndêk le beşekanî berheme benawbangekeyî Îbnî Sîna wata kitêbî şefa werdegêrdirête ser zimanî latînî. Xalêkî sernicrrakêş eweye ke yarmetîderî wergêre mesîhîyekeyî ew berheme, Domînîkos Gundîsalînos, zanayekî benawbang yehûdî buwe be nêwî awêndaws.[5]

Le ber hokarî coxrafyayî û mêjûyî, nawçe sinûrîyekanî têkellawî zimanî û ferhengî, bo nimûne, û beşgelêk le Îtalya baştirîn û şyawtirîn şuwên bûn bo wergêran le erebîyewe bo latînî. Le rastî da Tolêdo, Sîsîlî û Kordoba, wek nawendgelî serekî têkellawî zimanî debine mekoyî wergêran le erebîyewe bo zimanî latînî. Sîsîlî le 1091 da degewête dest mesîhîyekan û duwatir em komellgeye be kirdewe debête komellgeyekî çend zimane û danîştuwanî be zanînî zimangelî erebî, yonanî û latînî, debin be yarmetîderêkî gewreyî bizûtneweyî wergêran bo ser zimanî latînî. Çalakî wergêran le nawendgelî ciyawazî Urupayî da û dûstbûnî kor û komellî lêkollînewe û nûsîn û barhênan, debin be berdî binaxeyî ew damezrawe dewransaz û bi gorane ke her le sedekanî duwazdehem û sêzdehemewe sazdekrêt û be zanko ( university) nêwbang derdeken.

Wergêranî berheme yonanîyekan le serdemî xoy da bo ser zimanî erebî buwe hoyî pereestandinî felsefe û locîk û zanistî yonanî le cîhanî Îslamî da û zor zanayî musullman le jêr kertêkerî em wergêranane da destyan be nûsîn lem buwarane da kird û şuwênçenceyan le mêjûyî zanist û felsefe da hêştewe. Em berhemane ke duwatir werdegêrdrênewe ser zimanî latînî, kartêkerîyekî berçawyan debêt le serhelldanî nuwêyî zanist û felsefe le Urupa da û duwatir rrizgarbûn le jêr desellatî totalîtarîyaneyî kilîsa û teftîşî bîrura.

Yek le hokarekanî keşeyî wergêran le erebîyewe bo latînî têgeyîştinî ew rrastîyî bû ke zanayan û lîkolerewanî latînî axêwer be dirûstî têgeyştibûn ke jiyarî ewan be berawird legell jiyarî cîhanî Îslamî da zor le buwarî zanist û felsefe da weduwa kewt bû. Wergêran û fêrbûnî deskewtekanî buwarî zanist û felsefe em duwakewtûyyeyî çareser dekird. Tenya çend sedeyek duwatir katêk bizûtneweyî rrênêsans hemû Urupayî tenîyewe û zanist û felsefe bûn be kollekeyî em gorangarîye mezne hizrî û binerretîye le cîhanbînî, zanistnasî û nasînnasî da, dirustî têgeyiştin û kirdewe lêkolerewanî latînîaxêw ziyatir le hemû katêk derkewt. Le heman kat da pêwîstî ferheng û jiyare ciyawazekanîş be yektir û kartêkerîyan le ser yektir be hoyî wergêranewe, bo çendemîn car wek rastîyekî haşahellnegir selmêndira. Rrêxoşkerî serekî gerranewe bo jiyar û şaristanêtî yonanî kon le rrêyî wergêranî berheme yonanîyekan bû bo ser zimanî latînî. Lew nêwe da, hêndêk lem berheme yonanîyane ke çend sedeyek pêştir wergêrdrabûne ser zimanî erebî, bo carêkîtir le erebîyewe wergêrdranewe ser zimanî latînî.

Wergêranî berheme yonanîyekan bo ser zimanî erebî le sedeyî heştemewe heta sedeyî yazdehem rrêgexoşkerî têkellawî û goranî ferhengî bû le coxrafyayek da ke le jêr kontrolî împiratoryayî Îslamî da bû. Duwatir em derencame ferhengîye dîsanewe le rrêgayî wergêranewe deguwastirêtewe beşêkîtir le dunya ke be cîhanî mesîhîyet denasra.[6] Lem gorankarîye binerretîye ferhengîyane da rrollî ziman û wergêran rrollîkî haşahellnegire. Eger çî zimangelî yonanî, erebî û latînî zimangelî serekî em gorankarîyane bûn. Bellam rrollî zimangelî nawbijîwanî wek siryak û hêndêkcar farisî lem êwe da nabê feramoş bikrêt. xalêkîtir ke debê amajeyî çê bikrêt hawkarî û hawjiyanî xellkanî û ayîngele ciyawaze le rewtî afrandin û danustanî em ferhengane da.

Le beşî dahatu ke debêt duwayîn beşî em witare, hewl dedeme le jêr rrûnakî ew dû ezmûne mezneyî wergêran le mêjûyî mirovayetî da, basî pêdawîstî hebûnî stratêjîyekî wergêran le Kurdistan da bikem.

Yek le hokare serekîyekanî gorînî sertepayî têfkirînî hizrî û cîhanbînî ferhengî cîhanî Îslamî le sedekanî nohem û dehem da diyardeyî berbillawî wergêranî endîşeyî yonanî bû bo ser zimanî erebî xalîfekanî Ebbasî le Bexda paytextî em xelafete rrolêkî berçawîyan hebû le perepêdan û geşeyî bizûtneweyî wergêranî ew serdeme. Be heman şêwe wergêran le zimanî erebî û yonanîyewe bo ser zimanî latînî le sedekanî yazdehem û duwazdehem da kertêkerîyekî meznî hebû le ser guwastineweyî bîrî klasîkî yonanî bo willatanî Urupayî û rêgexoşker bû bo destêkirdinî şêlgîraneyî rewtî rrênêsans lem parzemîne û duwatir le hebû cîhan da. Lem bizûtnewe berbillawe ferhengîyane da wergêran ew diyarde sêhrawîye bû ke hokarî aşnabûnî xelkanî ciyawazî be destkewte hizrî û ezmûnîyekanî mirovekan le perzemîne ciyawazekan da misoger dekerd. Le serdemî modernîş da wergêran heman dewrî dewran sazî gêrawe û be pergirtinî bestênî zanist û têknolocya rroj le rroj ziyatir em dewre degêrê.

Rrewtî modêrnîzasîyon le dû Împiratorî gewre Usmanî û Qacar da beder nebû le dekarhênanî wergêran wek amrazî guwasitneweyî ferheng û zanistî rrojawayî bo naw dillî cîhanî rrojhellatîyewe. Sedeyî nozdehem le willatanî Êran û Turkiyayî emrro da, hawterîb û şanbeşan legell gorankarîye komelleyetî û siyasîyekan da, şahîdî şepolî wergêranî deqe zanistîyekanî rrojawayî bû bo ser zimangelî turkî û farisî. Le qellemrrewî mêjûyî Împiratoryayî Usmanî da û lew mellbendaneyî zimanî erebî zimanî serekî daniştuwan bû, wergêran bo ser zimanî erebîş hêdî hêdî debû be diyardeyekî berçawî serdemî modêrn. Le rrastî da eger wergêran û hawirdekirdinî mamostayî biyanî nebuwaye enstîto hawçerxekanî Îstambol û Taran hergîz neyandetuwanî em rroll û kartêkerîyeyî le ser rrewtî modernînasyonî em dû împiratoriye gewreyeyan hebû, becê bênin. Bellam modernîzasyonî em dû împiratorîye beder nebû le kartêkerî şerrî pelhawîşitnî împiryalîstî bo naw dillî em beşe le cîhan ke rojîneyî danîştuwanî musulman bûn. Yek le layenekanî pêşengî şerr û hêrişhênan bo ser împiratoryan Usmanî û Qacar Împiratoryan Rusya bû le seretakanî sedeyî nozdehem da. Her dû Împiratoryayî Êranî û Usmanî beşêkî zorî xakî xoyan be Rrûsekan dorand. Xalîfe manduwekanî Usmanî û şatembellekanî Êranî lewdîwî şkiste yek le duwayî yekekanyan, çareyî rrizgar bûn lew doxeyan de modêrnkirdinî willatekanyan da dederojîyewe. Be hellkewt nîye rrewtî modernîzasyonî em dû împiratorîyeş be pileyî yekem be gorangarî le hêjî nîzamî da dest pê dekat. Emeş boxoyî babetêkî giringî lêkolîneyewe ke rrewtî modêrnîzasyonî em dû împiratorîye çon destî pêkird û çon geşeyî estand û çon bû be hokarêk bo pêşgîrîkirdin le wedîhênanî azadî û mafî dêmokratîkî daniştuwanî ew willatane, be taybet xellkanî xeyrî ereb, faris û turk.[7]

Halumercî ferhengî rrojawa le sedeyî nozdehem da be şêweyek bû ke zimanî serekî endêşe û bîrî nuyî zimanî feransî bû. Her boyeşeserçaweyî wergêran bo zimangellî turkî, erebî û farisî le sedeyî nozdehem da be pileyî yekem zimanî feransîye. Em rewtî, wata deselatî pêşengîyaneyî zimanî feransî, te kotayyekanî nîweyî yekemî sedeyî bîstem berdewam bû. Şerrî Dûhemî Cîhanî û hatinî willate yekgirtuwekanî Amrîka wek hêzêkî gewreyî nuyê bo naw hawkêşe siyasî û nîzamîyekan, kotayî be desellatî ferhengî zimanî feransî hêna û emcareyan wergêran le zimanî îngilîsîyewe bû be serçaweyî serekî guwasitneweyî bîr û zanistî rrojawa bo rrojhellat.

Le ber hokargelî siyasî û komellayetî, rrewtî perwerde û herwiha wergêran be zimanî kurdî le sedeyî nozdehem û bîstem da yan her le ara da nebû, yan zor be kemî û lawazî û bê bername bû. Gorankarîyekanî duwayîn deyeyî sedeyî bîstem û seretakanî sedeyî bîstuyekem helêkî nuyî û le barî bo zimanî kurdî û komellgeyî Kurdistan le buwarî wergêran da rrexsand.[8] Goranî rradîkallî halumercî rrojhellatî nawîn duwayî Şerrî Dûhemî kendaw û wedîhatnî desellatî kurdî le başûrî Kurdistan helêkî zêrînî bo geşeyî zimanî û herwiha wergêran bo ser zimanî kurdî rrexsand. Eger çî li ber nebûnî planêkî bîrlêkrawe û darrêjran, wergêran heta êsta neytuwanîwe çi le barî çendayetî û çi le barî çonayetîyewe le astêkî dillxuwaz da bêt, bellam mirov natuwanê le hebûnî hezaran kitêb û witar be zimanî kurdî ke le zimanî ciyawazekanî nawçe û dunyawe wergêrdirawnetewe ser zimanî kurdî, keyfxoş nebêt.

Perepêdanî ferhengî nuyê û zanistî le Kurdistan û le gotarî kurdî da yek le pêdawîstîye serekîyekanî qonaxî êstayî geşeyî komellgeyî kurdîye. Le sallanî rrabirdû da astî çap û billawkirdineweyî berhemî zanist û edebî le Kurdistan da be giştî û le başûrî Kurdistan da be taybetî, berdewam le pereestandin da buwe û be hezaran kitêb le janir û buware ciyawazekanî zanistî û edebî da billaw bûneweye. Bellam bedaxewe hawterîb legell berzbûneweyî astî çendayetî çap billakirdnewe da, endêşeyî rextî û pêwere tiyorî û hizrîyekanî zanistî, geşeyî pêwîstyan nekirduwe. Bo em mebeste karkirdin le ser binema serdemîyekanî zanistî mirovîyekan û tiyorîgelî nuyî erkêkî zor pêwîstî. Perepêdanî buwarî hizrî zanistî û rexteyî be piştbistin be nuwêtrîn şêwazekanî hizrî û rexteyî nek her pêdawîstîyeke bo geşepêdanî jîraneyî komellgeyî kurdî, bellku rastewxo kartêkerîyekî berçawî debêt le ser berzkirdineweyî astî têgeyiştinî û tenanet siyasî em komellgeye. Bo em mebeste mirovî kurd debê agadarî gorankarî û geşeyî berdewamî tiyorî û zanist le astî cîhanî da bê. Yek lew rrêgayaneyî detuwanêt yermetîderî komellgeyî kurdî bêt bo agadar bûn le gorankarîyekanî dunya berbillaw û pêçellpêçî em serdemî, bekarhênanî bekirdeweyî destkewtekanî em serdemeye, rrêgayekî girîng bo em agadarîye birîtîye le wergêranî rrastewxoyî berhemgelî ciyawazî zanistî û hizrî û edebî bo ser zimanî kurdî.

Giringî wergêran û pêdawîstî dunya hizr û endêşeyî kurdî be hemû destkewte zanistî û ferhengîyekanî cîhanî emrrowe, hebûnî stratêjîyekî wird û rrûnî siyasetî ferhengî û wergêran, le ser damudezgakanî komellgeyî kurdî ferrz dekat. Karkirdî dewransazî wergêran le astî mêjûyî da û be taybetî guwasitneweyî ferheng û zanist lenêwan beşe ciyawazekanî dunya da, em rrastîyeman bo desilmênêt ke bo desteberkirdinî pêşkewtinî komellayetî û fikrî debêt awrrêkî cîddî le projeyî wergêran bideynewe. Wirdbûnewe le kartêkerî wergêran le sedeyî heştem ta sedeyî deyem û wergêran le yonanîyewe bo erebî û sedeyî deyem tasedeyî sêzdehem û wergêran le erebî û yonanîyewe bo latînî, selmênerî dewransazî û ferhengsazî diyardeyî wergêrane. Wanewergirtin le em dû dewre mêjûyye rrêgexoşker debêt bo baskirdinî siyasetî ferhengî kurdî le merr wergêran wek pêdawîstîyekî binerretî bo guwasitneweyî zanist û endêşeyî nuyê bo Kurdistan be şêweyekî plankiraw û bîrlêkirawe.

Rrewtî modernîzasyonî komellgeyî kurdî û rrengdaneweyî gorankarîyekanî Împiratoryayî Usmanî û Qaçar le Kurdistan, beder nîye le şêwazî gorankarîye zimanîyekan em dû împiratorîye. Eger be şêweyekî giştî ziman le serdemî Împiratorîyekanî

Usmanî û Qacar da le dereweyî faktore serekîyekanî nasnameyî da bû, be hatine kayeyî aydolojîye nasyonalîstîyekanî turkî û erebî û êranî, ziman berebere bû be faktorî serekî ciyakirdineweyî danîştuwanî em împiratorîyane le yektir. Rrengdaneweyî em diyardeye le nêw kurdekan da le kotayyekanî sedeyî nozdehem da xoyî nîşan dedat katêk yekemîn rrojnameyî kurdî Kurdistan le Qahîre billaw debêtewe. Nûsînî be kurdî û le şêweyî rrojname da wellamî serdemîyaneyî nasyonalîzmî kurde be destpêkî serdêmêkî nuyê le cîhanî împiratorîyetewe bo cîhanî dewllet-netewekan. Hewle seretayyekanî nasyonalîste kurdekan le Îstanbul le seretakanî sedeyî bîstehem da û billawkirdneweyî çendîn govar û rojname be zimanî kurdî morkekanî serekî geşeyî nasyonalîzmî kurdîyin lew serdeme da. Lêre da pirsyan emeye eger damudezgagelî dewlletî le willatanî paşmaweyî Împiratoryayî Usmanî û Qacar da tuwanîyan erkî modernîzasyonî willatekanyan, her çend be xuwar û xêcî, becê bênin, û lew nêwe da nêwe da projeyî wergêranîş bixene xizmet em rrewtî, le nebûnî binemakanî dewlletî neteweyî kurdî da, çi organgelêkn detuwanî em erkane le Kurdistan rraperrênin?

Be le ber çaw girtinî halumercî êsta Kurdistan û dabeşbûne siyasî û ferhengîyekanîyewe, her hewllêk bo sazkirdinî nîştimanêkî hewbeş û ferhengêkî berzî dîmokratîk û nasnameyekî neteweyî tokme, natuwanêt ledereweyî destkewte serdemîyekanî dunya emrro, serkewtû bêt. Be watayekîtir bo goşdanî kurdekan, wek neteweyekî bêdewllet, be berheme zanistîyekanî dunya emrro, bizûtneweyekî berbillawî wergêran pêdawîstîyekî berçaw. Bizûtneweyekî berbillaw û baş rrêberîkrawî wergêran detuwanêt be guwastineweyî beşî zorî destkewte cîhanîyekan le buwarî zanist û huner û edeb da, duwakewtûyî willatî kurdan le zor barewe qerebû bikatewe. Aşikiraye ke le dunyayî yikangîr û têkhellkêşrawî emro da hîç neteweyek natuwanêt be tenya dereqetî hemû buwarekanî zanist û huner û edeb bêt û pêwendî berdewam lezyadbûnî netewe û zimanekan, buwarî hawkarî û guwasitneweyî ferhengekan bo naw yektir, rroj ziyadtir dekat. Eger le ser derûstbûnî em pirse wata pêwîstî be bizûtneweyekî berbillawî wergêrran kok bin, ewe be dilllinyayyewe werrêxistin û pêşxistinî em bizûtneweman heye? Eger le halumercî êsta da tenya îmkanatî başûrî Kurdistan le ber çaw bigirîn û sernic bideyne budceyî sallaneyî em herême, bo man derdekewêt ke be şêweyekî rrêjeyî layene maddeyî em projeye zor cêgakî xem nîye. Terxankirdinî beşêk le budceyî willat bo projeyekî lem çeşne jîrî û wişyarî komellgeyî kurdî le merr pêdawîstîye neteweyyekanî degeyenêt.

Beşekanîtirî Kurdistan le halumercî êsta da detuwanî sermayeyî mirovî em projeye desteber ken. Dabeşbûnî kurdekan be ser çuwar ferheng û coxrafyayî ciyawaz da, sererasî rrûberû kirdneweyeyan legell giriftî zor, lanî kem le biwarêkewe buwete hoyî dewlemendî em netewe bêdewlete. Em dewlemendîye ştêk nîye cige le firezmanebûnî kurdekan. Be watayekîtir her kurdêk be şêweyekanî giştî lane kem zimanêk

le zimanî zigmakî xoyî dezanêt. Le bîr man bêt ke dû bizûtneweyî mêjûyî wergêran le astî cîhanî da ziyatir lew nawçane siryan hellda ke çend ferheng û zimanî ciyawaz degîşitne yektir. Mirovî nawçegelî sibûrî berdewam legell ziyatir le ziman û ferhengêk da dejîn û em diyardeyeş eger ciwanî kellk lê wergîrêt sermayeyekî be nirx e. Eger kurdî tarawgeş ke le çenddeyî rrabirdû da perrêweyî hemû kelên û qujbinî em cîhane bûne, bênîne naw em hawkêşeye, îtir rradeyî sermayeyî zimanî û ferhengî kurdî berdest ziyatir xoyî derdexat. Be hebûnî em sermaye mirovî û giranbehaye bizûtneweyekî be plan detuwanêt le maweyekî ne zor dûr da kurdan bikat be xawenî hezaran berhemî wergêrdirawe le çendîn zimanewe û le hemû buwarekanî zanist û huner û edeb da.

Werêxistinî projeyekî awa detuwanêt le buwarî zimanîyewe yarmetîderêkî bêwêne bêt bo destewerkirdinî henbaneyî wişe û dewllemendkirdinî wişedanî zimanî kurdî. Projeyî wergêran le buwarî zanistîyewe detuwanêt wellamêk bêt bo pêdawîstîyekanî zankokanî Kurdistan ke berdewam lezyadbûndan. Nakirê êsta ew hebuwe zankoyeman hebêt û le buwarî matirîyalî xuwêndnewe hîç hewllêkî be bername nedeyin bo arastekirdinî wanekan be zimanî kurdî û be şistîwaneyî serçaweyî kurdî. Xuwêndekarî kurdî debê lanî kem le her buwarêk da ke dexuwênêt komellêk serçaweyî be zimanekeyî xoyî le ber dest da bêt. Xuwênerewanî kurdîş bo eweyî hest be hebûn û karabûnî zimanekayan biken debê le her buwarêk da destyan be komellêk serçawe be zimanî kurdî rrabgat. Eme tenya wellamdereweyî pêdawîstîye zanistîyekanî mirovî kurd nîye. Bellku le rrastî da wellamêkîşe be hestî mirovbûn û netewebûnî. Hestêk ke bo berzkirdneweyî rradeyî bawerrbexobûn û desteberkirdinî nasnameyekî kûrdeyî zor giring e.

Wergêranî be plan û bername detuwanêt hokarêkî kara bêt bo dewlemendinkirdinî zimanî kurdî le buwarî wişew û tenanet rrewanbêjî zimanîyewe. Bem kare zemîneyî gorankarî erênî le şêwazî derbirînî zanistî û abisitraktî zimanî kurdî ziyatir le eweyî hemane, derrexsêt. Zor be sanayî dekrêt billêm ke bem kare buware bo pêşxistinî zimanî kurdî le buwarî zanistîyewe ziyatir xoş dekrêt. Rrewtî stnadarbûnî ziyatirî zimanî kurdî be hêyî wergêranewe xêrate û be birrişttir debêt.

Dariştinî projeyekî hemelayene ke têy da be wirdî bas le planekanî wergêran bikrêt erkêkî pêwîstî û girîng. Pirsyar eweye kê debêt em kare bikat. Aya projeyekî awa erkêkî hikumetîye? Aya be le ber çaw girtinî giringî projeyekî lem çeşne dekirê mirov dest le ser dest danêt û çawerrwan bêt layenêk rrojêk le rrojan bête ser ew bawerre ke şetêkî awa pêwîste û debê bikrêt? Be bawerrî min le ber pirrçercibûn û frelayenî stratêjî wergêran debê damudezgayî pêwendîdarî hikumetî, yekem layenî berpirsyar bin le dariştin û gellalekirdin û duwacar berrêwebirdinî em projeye. Le ber giringî buwareke baştir waye barrêweberayetîyekî taybet le yek wezaretekan bo em kare terxan bikrêt. Duwatir debê em berrîweberayetîye bo dariştinî planêkî tokmeyî hawkarî legell wezaretekanî tirî hikûmet da hewll bidat. Debê ber le her ştêk, bepêyî tuwanayî mallî, hewllî darriştinî planêkî pênc salle bidrêt û têy da destnîşane bikrêt ke kame buwaregel pêdawîstinî serekîyan be wergêran heye? Debê pêdawîstinî xuwêndinge û zankokan le barî serçawekanî xuwêndin û lêkolînewe destnîşan bikrêt. Debê lêjneyî taybet bo buware û dîsîplîne zanistî, hunerî û edebîyekan dabindirêt. Debê pêwerekanî wergêran diyarî bikrêt û bo hemû buwarekan komîteyî taybetî pêdaçûnewe û yeksedtkirdinî rrênûs û wişedanan û ferhengokî pîsporrîyane dabmezrêt. Her buwarêkî wergêran debêt le ser binemayî pêdawîstîye henûkeyî û dirêjxayenekanewe destnîşan bikrêt. Aşikraye debê lejneyî berrîweberayetî wergêran kellk le ezmûnekanî pêşû wergirêt û hewll bidat kar û berhemî nawendekanî wergêran le rrabirdû da helsengênêt û le destkewtekanî ewan bikollêtewe û le dupatkirdineweyî helkanyan xo biparêzêt.

Layene xora xorekanî komellgeyî medenî debê bepîl destpêşxerîyekî lem çeşneyî hikûmetewe biçin û hawkarî biken. Berrêweberayetî wergêran debê zor be şeffafî û aşikrayî wirdekarîyekanî prrojekeyî billaw bikatewe û berdewam destî yarmetî bo tak û kor û komellî pêwendîdar be wergêranewe dirêj bikat.

Hebûnî dezgayekî taybet be darriştinî planî wergêran ber manaye nîye ke dahênan û hewllî takekesî wepişt guyê bixrêt. Le hemû serdem û komelgeyek da destpêşxerî û tuwanayî tak le buwarî wergêrran da hengawî giringin ke duwacar morî xoyan le ser destkewtekanî serdemêkî diyarîkraw deben. Karî berrêweberayeteyî debê ber le her ştêk plandarêjî û amadekirdinî pêdawîstîye mallî û locîstîyekanî wergêran bêt. Nabê be hîç şêweyek pêş le dahênan û destpêşxerî tak û tenanet kor û komellî hogir be wergêran bigîrêt.

Le ber eweyî le dunya emrro da matirryalî zanistî, hunerî û edebî be rradeyek zore, birryardan le ser diyarîkirdinî ew berhemaneyî debê wergêrrdirêne ser zimanî kurdî erkêkî sana nîye. Yek le erke serekîyekanî berrêweberayetî wergêran le Kurdistan kokirdineweyî hebû deng û wizekane bo destnîşankirdinî siyaset û planî wergêran. Wergêranî nuwêtrîn destkewtekanî mirov le astî cîhan da debête diyarîyekî gewreyî zanistî û zimanî bo komellgeyî kurdî û xuwênereweyî kurd xoyî be bextewer dezanêt ke xawenî zimanêke ke detuwanêt hellgirî deqî duwa berhemekanî em serdeme bêt. Xuwêndneweyî zincîre kitêbekanî zankokanî Oksford û Kembêrîc û Harvard diyarîyekî pêwêneye bo mirovî kurd ke hawterîb legell pêşkewte siyasî û komellayetîyekanî Kurdistan, hest be pêşkewtinî zimanekeşî bikat. Xuwêndneweyî rromangelî nuwê cîhanî be zimanî kurdî, diyarîyekî be nirx e bo xuwênereweyî kurd û çêjwergirtinî le destkewte edebîyekanî cîhanî emrro. Agadarbûn le alugorîyekanî dunyayî endêşe û hizrî însanî be zimanî kurdî, dananî ew telareye ke le hemû telarekanîtirî Kurdistan berztir û pêwîstir e.

 

[1] Bo zanyarî ziyatir û layene ciyawazekanî wergêran û guwasitneweyî ferhengekan pirwane: Budick, Snaford & Iser Wolfgang, The Translatability of Cultures, Stanford, California, Stanford University Press, 1996.

[2] Bo zanyarî le ser bizûtneweyî wergêran û guwasitneweyî zanistî Yonanî bo naw jiyan û dunyayî Îslamî û lêkdaneweyekî wird û hebe layeneyî hokarekan û kartêkeyyakanî em bizûtneweye, birrwane: Gutas, Dimitry, Greek Thought, Arabic Culture: The Graeco-Arabic Translation Movement in Baghdad and Early ‘Abbasaid Society (2nd-4tc/8th-10th c.), London: Routledge, 1998.

[3] Bo xiwêndineweyekî hemelayenî jiyarî Îslamî û hemerrengî û gorankarîyekanî em jiyar û şaristanîye le maweyî 14 sededa birrwane berhemî kurt, bellam puxtî lêkolewereyî benawbangî cîhanî û be reçelleyî hermenî, Vartan giringoryan, le berpirsanî dezgayî lêkollîneweyî karnêgî le wellate yekgirtuwekanî amrîka: Vartan Gregorian, Islam: A Mosaic, Not a Monolith, Washington: Brookings Instituion Press, 2003.

[4] Gerard of Cremona (c. 1114-87)

[5] Bo zanyarî wird le ser wergêran û wergêrekanî em serdeme, birrwane: Alverny, M.T. “Translations and Translators”, in R.L.Benson, G. Constable and C.D. Lanham (eds), Renaissance and Renewal in the Twetfth Century, Cambridge, Harvard University Press, 1982, rr. 421-62.

[6] Bo zanyarî wird le ser guwasitneweyî hizrî Yonanî û erebî bo rrojawa, biruwane: Lindberg, D.C., “the Transmission of Greek and Arabic Learning to the West”, in Lindberg, David, C. (ed.), Science in the Middle Ages, Chicago, University of Chicago Press, 1978, rr. 52-90.

[7] Bo zanyarî ziyatir le ser rrewtî modêrnîzasyonî împiratoryakanî Usmanî û Qacar le sedeyî nozdehem da û duwatir damezrandinî dewletnetewekanî erebî, turkî û Êran, le nêw serçawegelî zor û berbillaw be zimanî îngilîsî birwane em dû berheme sernicrakêş û heme layenan: Albert Hourani, Phillip Khoury and Mary C. Wilson (eds) . The Modern Middle East, London: I.B. Tauris, 2004.

[8] Lapidos, Ira, M. A. History of Islamic Societies, London: Cambridge University Press, 2002.

Bo zanyarî le ser rrewtî wergêran, be taybetî le buwarî edebî da, bo ser zimanî kurdî, pirrwane: Ahmadzadeh, Hashem, Nation and Novel: A Study of Persian and Kurdish Narrative Discourse, Uppsala University Press, 2003, chapter 3.

Share.

Leave A Reply