ROMANÊ CARLOS FUENTESÎ “Mergê Artemîo Cruzî” DE – Sînorê Mergî û Estbîyayîş

ROMANÊ CARLOS FUENTESÎ “Mergê Artemîo Cruzî” DE

Sînorê Mergî û Estbîyayîş

Abdullah Çelik

Qetîyen do merg bido ber ro û înkar nêbeno. Edward Said

Edward Saîd kitabê xo Vatişê Termînê Ereykewtişî de mergî ser o ca dano fikrê Mozartî. Wexta merdim ney paragrafî waneno vîneno ke mergî semedê Mozartî hem hetê hunerî û hem zî hetê estbîyayîşî ra fikrê “sînorî” de cayê xo girewto. “Verê verkan heyatê mi de, no heqîqetêk semedê însanî yo tewr baş û tewr heqîqî yo, ez ey dir zaf ameya nizdî, tersê mi estbi la xêrcê tersê mi mi fikrê mergî ser o xo şa kerdêne! … Merg, meftayêk beran o û no mefta zî bextîyarî keno a. Wexta ez nivînê xo de kewena ra -xêrcî ciwantîya mi- hergû şewe ez fikiryena, ecêb merg do mi bera bido yan nê, ez do siba roc bivînî yan nêvînî.”[1]

Ney merheleyî de Tolstoy zî sey Mozartî hîs kerdo. Henri Troyatî kitabê bîyografîyê Tolstoyî Lev Tolstoy de, Tolstoy mergî ser o senî fikiryo û tesîrê mergî Tolstoy ser o senî bîyo, derheqê ney durumî de nuşto. Tolstoy vano, cuye de tewr verên amancê însanî şinasnayîşê mergî yo. Wexta merg biyero şinasnayîş hema hema heme çîyê însanî yeno şinasnayîş. Kişta mergî de beno ke merdim vaco huner zur o. Labelê Tolstoy û Mozart no merhele de yewbînan ra dûrî kewenê. Mozart fikiryayîşê hunerî de derheqê mergî de vano; merg huner aver beno. Tolstoy zî vano; kişta mergî de qiymetê hunerî nêmaneno, merg teslîmbîyayîşê yan zî qebûlê heyatî û sînorê yewna dinya yo; “Gama ke ma mergî ser o fikiryayî û ma vat, merg peynîya heme çîyî yo, o wext ma zanenê ke cuye ra xirabêr çîyê çin o. Mi rê no fikrê ehlaqî tenê o do bimano… Huner zur o û bi raştî ez çend wextêk o zuran ra hes nêkena.”[2]

Hem Mozart Hem zî Tolstoy derheqê mergî de çendêk yewbînan ra dûrî eysenê zî labelê fikiryayîşê her di hunermendan nasnayîşê mergî ser o, yew merhele de sey yewbînan fikiryenê, no merhele zî mergê xerîban o. Wexta ewnênê mergê xerîban ra hema newe mergê xo ser o fikiryenê û îmgeyê mergî arenê xo ser. Fikrê mergî semedê însanî hem yew sînor o hem zî trawma yo. Hem zêdekerdişê hunerê însanî yo hem zî sînorê estbîyayîşê însanî yo.

Carlos Fuentesî zî romanê xo “Mergê Artemîo Cruzî” ney fikrî ser o nuşto. Fuentes zî romanê xo de sey Tolstoy û Mozartî qalê mergî destpêkê nuşteyê xo de kerdo. Labelê Fuentesî de merg, ayê bînan ra sewbînî yo, çimkî romanê Fuentesî de merg sey yew îmge yan zî metafor nê, nasnameyêko raştî ser o ameyo nuştiş. Mecaz, Fuentesî de çin o. “Ez ge-ge fikiryena, wexta gunî nêrişîyo û merg zî çinê bo însan bêumîd maneno, tenê wexta nizdê daliqnayîşî yan zî dorê verê ma de merg bibo ma do hema bizanê, ma ciwîyenê yan nêciwîyenê.”[3]

Kitabê Fuentesî Mergê Artemîo Cruzî, karekterêk ser o ameyo nuştiş. No karekter zî sînorê mergî de yo û sînorê mergî de vîrardişê karekterî eksenê kitabî virazeno. Demo vîyarte de çi ameyo Cruzî sere ma nînan vînenê. Eke merdim vaco babeta ney kitabî, hesapdîtiş, vîrardiş û ruhê vindîbîyaye yê Artemîo Cruzî ser o ya, do xelet nêbo. Gama ke Cruz ewnêno vîyarteyê demê xo ra, heme dinya lêl vîneno; “Artemîo Cruz. Vere mergî tenê yew-di rocî ciwîyabi Artemîo Cruz, wextêk esto… No ez a. Û vizêrî.”[4]

Gama ke ma karekterê binê vîrê demê xeyalê Artemîo Cruzî wanenê, vînenê ke binê vîrê ey de hem tarîxê welatî, hem ciwîyayîş û hem zî estbîyayîşê Cruzî esto. Cruz şorişê Meksîka de şorişger o û badê şorişî zî beno qehreman. Labelê bade cû zî qeydeyê şorişî keno vindî. Dima ke qeydeyê şorişî keno vindî no wext ra pey henî beno kapîtalîst. Wexta şorişgerî kerdo o wext de çîyê (milkê) Artemîo Cruzî çinêbiyo, labelê dima beno maldar, wayîrê fabrîqa, rocname û beno wayîrê sewbînî milkî. Xulasa beno zordarêko kapîtalîst. Na het ra roman, sere ra heta peynî sîyasetê welatê Meksîka ser o vindeno. No resmê sîyasetî zî, merdim eşkeno vaco, cuya Artemîo Cruzî ser o ameyo neqş kerdiş.

Nika cor de ma vacê ke tim û tim behsê hikaya romanî biyo o wext do raşt nêbo. No roman endêk nîyo. Karektero ke Carlos Fuentesî viraşto, ma cor de kilmek behsê ey kerdo. Û ma zanenê Artemîo Cruz nê babetan ra zafêrî çîyan îfade keno. Artemîo Cruz kam o? Tenê karekterê romanî nîyo, xêrcê karekterî manayê ey zî esto; Heideggerî kitabê xo “Estbîyayiş û Dem” de behsê Dasein’î keno, Artemîo Cruz felsefeyê Heîdeggerî de objeyê Daseîn o, çimkî Artemîo Cruz ‘zerreyê demî’ de xo dano nas kerdiş. Emmanuel Levînas de ‘dem’, manayê xo mergî ra gêno. Merdim eşkeno vaco ke mergê Artemîo Cruzî felsefeyê Levînasî de ca gêno. Yan zî Artemîo Cruz nêweşêko patolojîk o û Felsefeyê Freudî de ca gêno. Nê nimûneyan merdim eşkeno zêde bikero.

Merdim tenê yew felsefe, sosyolojî yan zî psikolojî ser o Artemîo Cruzî bigêro xo dest (analîz bikero) o wext do analîzê romanî kemî bimano. Sey Lacanî ma vacê, fikrê cematkî, sîyasî, ekonomî, cinsî, ûsn. ser o merdim Artemîo Cruzî analîz bikero o wext do ney romanî ra netîceyêko hewl vecîyo meydan. Çimkî Artemîo Cruz tenê yew însan nîyo, o nêweşîya çaxî yo. Labelê analîzê ney metnî ne çax o, nê zî problemê heme însanan o. Problemê ney meqaleyî îmgeyê mergî ser o estbîyayîşê yew însanî yo. Ma ney kitabî de sere ra heta peynî sewtê binê vîrê Artemîo Cruzî vînenê. Zereyê Artemîo Cruzî de poşmanî, wucdan û halê sewbînî yê însanî vînenê. “Ya Homa, gelo halê mi çîrê şewe de sey birocî nîya…” Nînan ra wet kitabî de qismê tewr enteresanî cuya Cruzî de merg senî eyseno û nuştox ney kitabî de babeta mergî dima estbîyayîşê Cruzî senî mocneno ma rê. Cruz, dest û lingan ra birîyeno û henî mergî paweno. No semed ra peynîya cuya xo de ciwantîya xo areno xo vîr û persayîşê demê vîyarteyê xo keno. Artemîo Cruz sînorê mergî de vatişanê ke derheqê Homayî de vano, ma nê vatîşan ra halê ey fehm kenê. Çimkî ciwantîya Cruzî de qewetê Cruzî zaf biyo û no qewet ciwantîya Cruzî esîr girewto, beno ke no çax de trawmayê Cruzî no semed ra biyo xorî. No semed ra ma Artemîo Cruzî bêhemd vînenê.

“Ciwîyayîş Homayî rê îxanet o. Derheqê ciwîyayîşî de her têgeyrayîş, îspatkerdişê canê ma yo, no semed ra îcab keno ke ma duştê fermanê (emir) Homayî vinderîme.”[5]

Ageyrayîşê verî, çendêk yew muhakemeyê wucdanî ser o bibo ke, Artemîo Cruz ney halî ra nêremeno. Çimkî Artemîo Cruz zaneno ke demo nikayîn de estbîyayîş, pawitişê verê cuye yo û merdim ney geyrayîşî dima hema xo eşkeno bivîno, kamil bikero. No semed ra her wext seke qey teybî qisey keno.

Badê destpêkê qebûlkerdişê mergî, xo bi xo fikrê gêrayîşê Homayî areno meydan û Cruz no merhele de Homayî înkar keno. Tîya de merdim eşkeno vaco ke înkarîya Homayî eslê xo de înkar nîyo, qebûlkerdişê Homayî û teslîmbîyayîşê heyatî yo. Çimkî meqsedê Artemî Cruzî bewlî yo; wazeno ke cuya xon a verêne reyde biyaro demo nikayîn û trawmayêko nika ameyo ey sere ney trawmayî ra xo bifeletno.

Artemîo Cruz verê verkan mîyanê heyatî de zaf bihêz biyo, trawmayê ey zî no semed ra zaf giran yeno ey rê. Çimkî trawmayêko nika Artemîo Cruz tede yo goreyê ey destpêkê heme çîyan o. Freud vano, semedê trawmayî mezgê merdimî xo rê bend virazeno. Labelê baleantiş zafî bo mezg zî no semed ra birîndar beno û bendê mezgî dareyeno we. Trawmayê Artemîo Cruzî çendêk qirîzê qelbî bieyso zî, labelê problem no nîyo. Ma zanenê ke problemê Cruzî demo vîyarte de yo, no problem zî zereyê “poşmanîya” ey de nimite yo.

Cruz verê cû ciwantîya xo de şorişger biyo, nika zî biyo kapîtalîst. Labelê Artemîo ge-ge kapîtalîstîya xo ser fikiryeno û vano ke, remayîş çin o û heme însanî peynîya heyatê xo de benê kapîtalîstî. Dima zî vano, no hal îxanet û tersbîyayîş o. Artemîo no fikiryayîşê xo de neheq nîyo. Çimkî kapîtalîst her wext terseno ke yew însan biyero û destê ey ra milkê ey bigîro.

Mi temamê heyatê xo de Kropotkîn, Bakunîn, Plekhanov wend; qicîtî ra heta nika mi wend, munaqeşa kerd, wend û munaqeşa kerd. Labelê gama ke wexto krîtîk ame, ez kişta Carranzayî de hetkarê ey biya. Çimkî ayo ke binamûs eysayêne û ters nêdayêne mi tenê o mendibi. Na mêrdetî ya… Ez sey Villa û Zapata ra tersena.[6]

Artemîo tersayîşê ney halê xo de neheq nîyo. Çimkî Villa û Zapata heyatê xo de tim û tim şorişger biyê. Artemîo zî zaneno ke sey înan nêeşkeno bibo şorişger. Tîya de merdim hem halê Artemîo Cruzî hem zî tersayîşê ey fam keno û fehmdar beno. Tîya de ma fikiryayîşê Heideggerî, “estbîyayîşêko” kokê ey “fikarî (kaygı)” de yo, ma ey vînenê. Eslê xo de tim û tim persa Artemîo Cruzî estbîyayîşê kemasîyê xo ya. “Fikar (kaygı) derheqê estbîyayîşê xo rê bedelîyeno û reyde estbîyayîşê xo rê beno fikar.”[7]

Wexta merdim bala xo bido karekterê metnî ser vîneno ke temamê heyatê Artemîo de “estbîyayîşê nîmcetî” eyseno. Artemîo eşqî de, embazî de, mêrdetî de nîmcet o. Xulasa însanêko nîmcet o. Tenayîya Artemîo Cruzî, sey vatişê Freudî; sebebê şeyayîşê bendê mezgî no yo.

Henî îmkanê merdimî çin o ke, binê laserê baleantîşî ra xo dûrî bero, tîya ra tepîya problemêko sewbîn vecêno meydan. Problemêko mezgê merdimî îşxal keno, serdestîya nê probleman ra fikiryayîş felatnayîşî ser o (manayê psîşîkî de) yo.[8]

Reyde Freud vano, semedê viraştişê ney bendî, ganî kes şiyero demo vîyarte. Çimkî estbîyayîşê însanî verê cû, demo vîyarte de, manayê xo girewto û destpê kerdo.

Tîya de merdim eşkeno biperso, merdim kamcîn sebeb ra wazeno şiyero demo viyarte? Goreyê Freudî demo vîyarte destpêkê wedartişê trawma yo, merdim ancax demo vîyarte de birînanê xo pêşeno û xo keno baş. Qey xo başkerdişî zî ganî trawmayê heminan biyaro xo vîr û verêcû senî xo kerdibi baş reyde o do no fikrî ser o xo bikero baş. Xulasa demo vîyarte hem destpêkê hesapdîtişê merdimî hem zî detspêkê estbîyayîşî ra yew sînor o.

No merhele de şiyayîşê bi demê vîyarteyî û fikiryayîş, mezgê merdimî de hîna baş ca gêno. Goreyê Artemîo Cruzî demo ameyox çin o. “Bade cû” zî nêzanayîş o. Yanî gêrayîşê karekterê metnî “demo vîyarte” û “waştişê estbiyayîşî” bi zanayîşî ser o yo. Badê mergî cuye zur a. Çimkî ayê însanê ke Artemîo Cruz linganê xo bi serê înan nano ro û xo keweno berz, ruhê înan çin o. Goreyê Artemîo Cruzî ayê însanî serxoşê afyonî yê. Beno ke no semed ra Homa, gêrayîşê Cruzî de despêkê yewinî yo.

Eke Artemîo Cruz binê vîrê xo de şiyero demo vîyarte, verê cû kamcîn însanî kerdibi vindî, ganî înan bivîno û bewerîyanê înan ra hesabê xo binano pa. O zî wina keno. Tîya de bawerî ser o ma vînenê ke, înkarê Homayî yê Artemîo Cruzî ma beno paradoksêk. Ganî ma ney halî zî xo vîra nêkerê. Çimkî felsefe de merdim çi înkar bikero o wext qebûl zî keno. Yanî Cruz senî estbîyayîşê xo ser xo înkar keno, înkarê Homayî zî eynî yo. Wexta merdim bala xo bido ney fikrî ser, waştişê mergî û halê Cruzî hîna baş fehm keno. Merg, sînorê çinêbîyayîşî de estbîyayîşê Artemîo Cruzî yo. Labelê estbîyayîşê ney metaforî, mergê ko Artemîo Cruz xo ser o fikiryeno mergê ey nîyo, mergê Don Gamaliel o. Sey Tolstoyî.

Sebebê fikarê Artemîo Cruzî, ne embazê êyê şorişger ê ke merdê, ne cênîya ke seba eşqê ey ra xo kişta, ne zî xebatkarê ke madenê ey de cuya xo kerdo vindî yê. Mergî ser o fikiryayîşê Artemîo Cruzî badê mergê Don Gamalielî vecîyeno meydan. Çimkî Don Gamaliel, însanêko zaf bihêz o û Artemîo Cruzî zî badê mergê Don Gamalielî bawer keno ke o do sey ey bimiro. Nimûne, wexta Don û Artemî qisey kenê, Don Artemîo ra vano; “Kes nêeşkeno mi biqelebno, Cruz. Homa ardimcîyê mi bibo.”[9] Labelê mergê Donî, Cruzî ser o zaf tesîr keno, Cruz ewnîyeno ke merg ey rê zî esto. “Kuxika Don Gamalielî zaf biye zêde. Zaf wext nêvîyart sîneyê ey xetemîya, belxemê ey zî bi hest, beynatê xirnik û gunî de girewtişê yew mîsqalê nefesî bi problem.”[10]

Goreyê Heideggerî çimeyê heme çiyanê hîsî fikar o, fikarê Cruzî zî badê mergê Gamalielî zereyê xo de beno “fikarê estbîyayîşî.” Tîya de ma vînenê ke manayê hîsê çinêbîyayîşî, seba Cruzî ma rê problemêko sewbînî îşaret keno. Emanuel Levînas kitabê xo Merg û Dem de derheqê mergî de vano; “Gelo girêdayîşê mergî bînan û yê ma, manayê xo, hîsê mergê tersayîşê bînan ra gêno ya nê?”[11] Kes zego mergê insanan vineno, hema fam keno ke hisê mergê bînan û mergê xo eynî nîyo. Kes ewilî mergê xo ser o fikiryeno, dima mergê sewbînî vîneno û hema newe zaneno ke hîsê mergî senîn o. Tîya de ma vînenê ke merg objektîf nîyo. Gelo no merhele de kes zaneno ke merg esto, hema mergî ra bawerî keno. Labelê reyna fikrê mergî peyde erzeno. “Estbîyayîş” badê cû ra maneno, zereyê însanî de fikar, tersayîş û recefîyayîş tay zî bo, xo bi xo şa beno. Beno ko hîsê Cruzî nizdîyê mergî de tenê tersayîş nîyo. Heidegger zî vatibi belkî zi “recefîyayîş o.”

Averê metnî de recefîyayîş û tersayîş xo temam kenê, benê yew merhele. Wext bi wext seba Cruzî beno metaforê estbîyayîşî. Beno ke ma vacê “janê estbîyayîşî” sînorê mergê Cruzî no yo. Carlos Fuentes zaneno ke, hîsê fehmbîyayîşê manayê mergî zehmet o û însan her wext fikrê ey xo ra durî vineno. No semed ra Fuentes, metnê xo hîrê qiseykerdoxan ser o nuşto. Hikaye demo vîyarte de vîyarena, ziwanê keso hîrêyin, sinorê mergî de ziwanê yewin (Artemîo), wexta heşê xo keno vindî ziwanê keso diyin ameyo şuxulnayîş. Nê hîrê qiseykerdoxê metnî zereyê sîstemî de yewbînan ra dima yenê.

Fuentes, bedelnayîşê vatişî nê hîrê karekteran ser o nuseno. Beno ke ma vacê na meqale qiseykerdoxo diyin û hireyîn ser o ameya nuştiş. Çimkî no karekterê metnî hem mergî ser o hem zî halê însanî ser o zaf çiyan dano merdimî. Nê di qismî hem hesabê zereyê Artemîo hem zî “estbîyayîşê sînorê mergî” ser o ma rê zaf çîyan mocnenê.

[1] Anderson, Emily, Letters of Mozart and His Family, Londra: Macmillan, 1938, 3;1 r. 351, (O ko Neqil kerdo; Said, Edward, Geç Dönem Üslubu, Rüzgâra Karşı Edebiyat ve Müzik)

[2] Troyat, Henri, Lev Tolstoy, Çev. Canan Özatalay-Işık Ergüden, Stenbol 2010, r.281

[3] Fuentes, Carlos, Artemio Cruz’un ölümü, Çev. Seçkin Cılızoğlu, (Stenbol. 2. Basım), r.47

[4] E.n.v., r.15

[5] E.n.v., r.133

[6] E.n.v. , r.208

[7] Levinas, Emmanuel, Ölüm Ve Zaman, Çev. Nami Başer, Ayrıntı yayınları, (Stenbol, 2006), r. 18

[8] Lear, Jonathan, Mutluluk, Ölüm Ve Yaşamın Arta Kalanı, Çev. Banu Büyükdal, (Stenbol, 1. Basım,) r.69

[9] Fuentes, e..n.v., r.105 10 e.n.v.

[10] e.n.v.

[11] Levinas, e.n.v., r. 18

ROMANÊ CARLOS FUENTESÎ “Mergê Artemîo Cruzî” DE – Sînorê Mergî û Estbîyayîş

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

ROMANÊ CARLOS FUENTESÎ “Mergê Artemîo Cruzî” DE – Sînorê Mergî û Estbîyayîş

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply