VEGOTINZANÎ Û KURTEANALÎZEK LI SER ÇÎROKA “êş”ê ya hesenê metê

VEGOTINZANÎ Û KURTEANALÎZEK LI SER ÇÎROKA

“êş”ê ya hesenê metê

BURHAN YEK

Puxte:

Bi destpêkirina sedsala 20an re lêkolînen li ser edebiyatê bi pêş ketin. Edebiyat nikaribû xwe ji zanistên cuda cuda dûr bixista û wê yekê jî kir ku zanyarên ji gelek aliyan li ser edebiyatê bixebitin an jî zanînên cuda li ser edebiyatê tetbîq bikin. ji hêla rexne û teoriyan ve her ku diçe tûrikê edebiyatê tijetir dibe. Berhemên sereke her çi qas neguherin jî bi çavên zanyarên edebiyatê bi awayekî din li ser wan berheman tê sekinîn. Edebiyat, êdî ji gelek waran sûdê werdigire; psîkanalîz, binyadgerî (Structuralism), fîzîk, femînîzm, antropolojî, sosyolojî, hermenotîk û hwd. ji ber vê yekê jî li ser berhemekê bi nerînên cuda encamên cuda derdikevin holê. Vegotinzanî jî wan salên dawî weke disîplînekê di warê dahûrîna berhemên edebî, bi taybetî jî di dahûrîna romanê de cihekî tekûz ji xwe re girtiye. Di vê gotarê de em ê hewl bidin ku bi rê û rêbazên vegotinzaniyê dahûrîna çîrokeke kurdî bikin.

Çawa ku roj bi roj di jiyana me ya rojane de em li pêşketinên nuh û curbecur rast tên, bi heman şiklî di warê edebiyatê de jî bi demê re rê û rêbazên tehlîlê yên nuh derdikevin ser riya me. Kesê ku bi edebiyatê mijûl dibe kêm an zêde divê hayê wî ji wan pêşketin û ekolan hebe. Wexta ku em dixwazin bi berçavkên ekol û pêşketinên edebiyatê li edebiyata kurdî binerin, ji ber ku valahiyek mezin xwe nîşanî meriv dide, du rewş encam dide. Yek jê heta ku meriv nexwaze qadên lêkolîn û gotaran hene, ji aliyê din jî ji ber ku term û têgehên ekolan hîn rûneniştiye, kesê ku di vî warî de bixwaze kedekê bide divê beriya her tiştî serê xwe bi “çêkirin”a têgehan re biêşîne. Em ê di vê nivîsê de bi rê û rêbazên vegotinzaniyê li ser çîroka “Êş”a Hesenê Metê bisekinin. Ji ber ku qadeke vala ye mixabin têgehên ku em ê di vê nivîsê de bi kar bînin dibe ku tam li cihê xwe rûnenên. Lewra weke ku em ê li jêr jî qal bikin, vegotinzanî disîplîneke ciwan e û hîn bi temamî li ser têgehan konsensûsek jî çênebûye. Ji ber vê yekê hin têgeh ji aliyê me hatine çêkirin û ji bo ku mexseda me bê famkirin em ê orîjînala wan jî di nava kevanekê de bidin.

Vegotin

Bi wateya xwe ya giştî vegotin ev yek e ku mijar an jî rêzebûyeran ji meriv re vediguhêze. Her çi qas wekî formeke edebî em çîrokan wekî vegotinê zanibin jî bi analîzên Jean-François Lyotard vegotinê wateyeke nuh bi dest xistiye. Lyotard zanînê dike du beş: zanista zanistî ku li navendê ye, li ser wê nîqaş nayê kirin û civaka modern temsîl dike; û zanista vegotinî ku ji çîrok, çîrçîrok û ji tiştên wekî wan pêk tê, ne hewce ye ji aliyê hin kesan ve bê çespandin û ew civaka kevneşopî temsîl dike[1].

Berî ku roman derkeve holê gelek pirsgirêkên ku îro em serê xwe pê re diêşînin tune bûn. Lewra di cureyên vegotinê yên berî romanê de mekan, zeman, mijar û karakter giş diyar bûn, ango ku yekî bixwesta tiştekî vebêje amûrên ku jê re lazim bûn, ji berê de li ber destên wî bûn. Lê bi derketina romanê nivîskar her ku çû mecbûr ma ku serê xwe bi hin mijarên nuh re biêşîne. Bila vebêj çawa be, bila dem kengî be, bila karakter yekî çawa be, bila mijar çi be û hwd. Beriya romanê wekî cureyekî vegotinê di romansan de sîstem rûniştibû. Him vebêj him jî guhdar dizanîbûn bê çi li benda wan in. Lê bi demê re û bi guherînên civakî û pêşketinên zanistî re ev yek hew têra nivîskêr kir. Di romanên ewil de vebêj, bi her tiştî dizanîbû, li cem hemû karakterên romanê amade bû, hayê wî ji rabirdûya wan, ji dema wan a niha, ji pêşeroja wan û ji xeyal û projeyên wan jî hebû. Vebêj ne mecbûr bû ku ji me re bibêje dê ev agahî ji ku bi dest xistiye.

Bêjeyên sereke: edebiyat, vegotinzanî, rexne, teorî, şîrove, çîroka kurdî.

Destpêk

Tiştekî din î di vê nivîsê de bi kêrî me bê ev e ku; roman xwediyê hêza “dîtin” û “bihîstin”ê[2] ne ku ev hêz di cureyên beriya wê de tune bûn. Ev dîtin û bihîstin di romanên ‘ewil de her çi qas bi awayekî eşkere li ber çavan be jî di sedsala 18an û pê ve Ewropayê dev ji vê yekê berda[3] û ji bo vegotinê serê xwe li ser derfetên nuh êşandin. Piştî şerê cîhanê yê yekemîn guherînên civakî, nirx û baweriyên hevpar yên mirovayetiyê hejand, romanûs li metodên vegotinê yên objektîf geriyan û riwangeya xwe tengtir kirin[4]. Xebatên Freud jî di warê romanê de deriyên nuh vekir. Bi saya van xebatan gumanek li ser rastiyê çêbû. Yanî dibe ku rastî ne weke ya li ber çavên me be û divê em vê rastiyê bikolin û di bin vê de belkî em rastî rastiyeke din bên. Li gorî vê şikberiyê encama du caran duduyê dibe ku ku nebe çar[5]. Weke me li jor jî got her pêşketin bandorekê li gelek şaxan dike û edebiyat jî nikare xwe ji vê yekê biparêze.

Vegotinzanî

Vegotinzanî an jî vegotinnasî weke disîplînekê her çi qas di wan salên dawî de populer bûbe jî ji sala 1969an ve ketiye nav disîplînên edebiyatê. Vegotinzaniyê cara ewil di sala 1966an de bi derketina hejmara taybet a kovara Fransî “Communications”ê ya bi sernavê “Introduction à L’analyse Structurale des Récits” (Destpêkek bo Dahûrîna Bingehîn a Vegotinê) şax girt. Tzvetan Todorov jî yek ji wan kesan bû ku nivîs ji vê kovarê re şandibû. Piştî derketina vê hejmarê bi sê salan weke têgeh peyva vegotinzanî (îng. narratology, fr. narratologie) ji hêla Todorov ve hat çêkirin[6]. Her çi qas hilberînerê vê têgehê Todorov be jî piştî wî bi xebatên lêkolînerine din ev têgeh û disîplîn dewlemendtir bû û îro weke disîplîneke sereke tê qebûlkirin.

1.1. Çend têgehên sereke yên vegotinzaniyê

Weke her ekolê vegotinzanî jî bi hin têgehên sereke tê nasîn. Her çi qas li ser hinan nîqaş hebin û lêzêdekirina têgehinin nuh di rojevê de bin jî têgehên ku ji aliyê her kesî hatine qebûlkirin jî hene. Ev têgehên ku di vê nivîsê de dê bi kêrî me bên ev in: mîmesîs, dîegesîs, deng, riwange, navçîrokî (homodiegetik), derçîrokî (heterodiegetik), lêkombûn (focalization), vekirîbûn, girtîbûn, zanîna her tiştî, nivîskarê rayedar, vebêjer, karakter, vegotin, guhdar, bûyer, hûnandina çîrokê, vegotina kesê yekem, vegotina kesê sêyem, vegotina fîgural, vegotina yekser, vegotina neyekser, vegotina neyekser a serbest û hwd..

1.1.2. Mîmesîs û Dîegesîs

Hin kes şopa vegotinzaniyê heta Platon dibin. Platon du cureyên vegotinê dide ber hev. Yek jê şair bi dengê xwe dipeyive (vegotina xwerû) an jî bi riya karakterekî dipeyive (teqlîd, mîmesîs)[7]. Ev dabeşkirin ji bo senifandinê bûye bingeh. Mîmesîs di wateya teqlîdê de ye û ji bo cureyên weke şano, fîlm û fîlmê karton tê bikaranîn; dîegesîs jî di wateya vegotinê de ye û ji bo cureyên weke roman, çîrok û destanan tê bikaranîn[8]. Lê Gérard Genette vê yeke qebûl nake û vegotinê li gorî xwe bi vî şiklî dike du beş: vegotina bûyeran (mîmesîs) û vegotina peyvan (dîegesîs)[9]. Ji ber ku vegotinzanî ji aliyê Genette ve bi pêş ketiye û bi saya xebatên wî gihîştiye astekê em ê jî senifandina wî qebûl bikin.

1.1.3. Deng – Vebêjer

Di jiyana rojane de ji hêla deng ve karê me hêsan e. Ango wexta ku em bi yekî/ê re dipeyivin em dizanin em bi kesekî/e çawa re dipeyivin, lê wexta ku em têkevin cîhana metnekî ango nivîsekê em ê çawa xwediyê deng nas bikin. Ew kesê ku dipeyive kî ye, zayenda wî/wê çi ye, bi çi dizane û bi çi nizane, lehengan nas dike an na, ku nas dike wan ji kû nas dike û hwd.? Ev pirs wexta ku romanûs dest bi romanê dike ji aliyê vebêj ve li pêşiya romanûs in. Wexta ku em metnekî dixwînin meriv dikare bibêje ku romanûs û xwendekar di nav xwe de peymanekê îmze dikin: “peymaneke veşartî”. Lewra em weke xwîner dizanin ku ev deqa di destê me de ne tiştekî rasteqîn e lê tevî vê yekê jî em ji nivîskar daxwaza ku tiştên hatine nivîsîn rast bin dikin. Ku ne werê bûya gelek nivîskar mûxatabî pirsên li ser berhema honak û jiyana rasteqîn in nediman. Yanî heta ku ji me tê em dixwazin vê peymana ku me bi nivîskar re bi rahiştina berhemê re qebûl kiriye îhlal bikin. Wexta ku metnek ji meriv re çîrokekê vedibêje weke ku bi meriv re bilîze tevdigere[10], an jî weke xaçepirsekê li pêşberî meriv disekine û li benda me disekine ku em wî veçirînin. Ji bo vê yekê pirsek karê me hêsan dike. Wexta ku em ji metin pirsa “kî dipeyive?” bipirsin em ê vebêjê metin bibînin. Di nav romanûsan de yên ku serê xwe bi vebêj re an jî bi teoriya romanê re êşandine bêtir du kes in: Gustave Flaubert û Henry James. Lê navê Henry James di romanê de bi têgehên riwange û pozîsyona vebêj re bi hev dû re tên zimên[11].

Her çi qas ji bo vebêjan gelek binavkirin hebin jî bêtir li ser sê nerînan konsensûsek çêbûye.

Vebêjê îlahî: Di vî cureyî de weke ku ji navê wê jî diyar e, vebêj ji jor de li metnî dinere, jiyana hemû lehengan dizane, rabirdûya wan, xeyalên wan, fikr û ramanên wan gişan li ber destê wî hazir e. Bi zeman û mekan ne sînorkirî ye[12]. Em nizanin bê ji kû ev agahî bi dest xistiye û jixwe ne mecbûr e ku ji me re vê yekê bêje jî. Vebêj him li her derê amade ye him jî di nav re şîroveyên xwe ji me re vedibêje. Ji ber vî halê vê cureyê ku bi her tiştî dizane hin şîrove hatine kirin. Weke mînak Nüket Esen ji bo romanên tirkî yên piştî şerê rizgariyê dibêje ku vebêj, beriya şer di romanên Halit Ziya de xwe hinekî vedikişîne lê bi şer re cardin vebêjê îlahî derdikeve holê. Ji ber ku piştî şerê rizgariyê hewcedariya netewbûnê hebû, roman bi peywireke îdeolojîk tevdigerin, vebêj cardin bi her tiştî dizane, şîroveyan dike û yekî otorîter e[13]. Di vir de em fam dikin ku tercîha vebêj ne tiştekî masûm e.

Têgeha vebêjê îlahî ji aliyê Gérard Genette nayê qebûlkirin û ew têgeha heterodîegetîk bi kar tîne. Meriv dikare vê weke derçîrokî bi nav bike. Ango yê ku vedibêje ne di nav çîrokê de ye. Meriv li hevokan binere dikare vê yekê fahm bike. Wexta ku hevokên çalakiyê yên bi çîrokê re têkildar, cînavkên kesê sêyem bin (mînak: Lawik derket derve.), ew metin metnekî heterodîegetîk e[14]. Ji ber vê jî ji aliyê hin kesan ve navê vî cureyî weke vegotina kesê sêyem hatiye binavkirin.

Ez vebêj[15]-karakter vebêj[16]: Di vî cureyî de ji serî de nivîskar xwe sînor dike. Yanî nivîskar ji xeynî leheng li ser ti kesên din ne serdest e. Tiştê ku hatiye serê leheng (serê xwe), xeyal, fikr û ramanên wî di hundirê destê vebêj de ne, lê derheqê lehengên din encax weke çavdêrekî bi tiştan zanibe û xwedî agahî be. Ji aliyê Genette ev cure weke homodîegetîk hatiye binavkirin. Wexta ku hevokên çalakiyê yên bi çîrokê re têkildar, cînavkên kesê yekem bin (mînak: Ez derketim derve.), ew metin metnekî homodîegetîk e. Meriv dikare vê têgehê weke navçîrokî bi nav bike.

Romanûs, li gorî bandora ku dixwaze li ser xwendevanan pêk bîne, teknîkekê bi kar tîne[17]. Lewra di vir de nivîskar xwe teslîmî zanîn û feraseta karakter dike[18] û ji ber vê yekê jî ji hêla hin nivîskaran weke “riwangeya sînorkirî”[19] hatiye binavkirin.

Vegotina şexsî[20]-vebêjê fîgural: Ev cure piştî her du cureyên din di nêviyê du- yemîn ê sedsala 19an de derket holê[21]. Di vî cureyî de jî vebêjer bi her tiştî dizane lê gelekî nêzîkî karakterekî disekine û bi çav û guhê vî karakterî derheqê bûyeran de tê digihêje; lê belê bi dengê xwe vedibêje (mînak: Hesen dît ku Mihemed derket derve). Ango di vir de dengê ku dipeyive û vedibêje aîdî vebêjer e; dîtin, bihîstin, fikirîn, têgihîştin aîdî karakter e[22]. Li gorî hin teorîsyenan ev cure bêvebêjer e[23].

Piştî ku me li ser vebêjeran ev agahî dan, divê em li ser ên pêşber jî tiştina bibêjin. Peyva pêşber bi zanebûn me tercîh kir lewra wexta ku metnek tê xwendin muxatabê wî metnî kî ye? Ji bo vê yekê wexta ku vebêjer bibêje “hûn” an “tu” ev nayên wê maneyê ku muxatab “tu” bi xwe ye. Lewra haya nivîskar ji me tune ye û ew “hûn” û “tu” tiştekî pevxistî ne. Çawa ku vebêjer ne şexsiyeteke zindî ye û divê ew û nivîskarê metnî neyên tevlihevkirin heman şiklî muxatab jî ne zindî ye û kesayeteke serbixwe ye[24]. Ji bo vê yekê tabloya li jêr a ku têkiliya di nav têgehan de nîşan dide dê bi kêrî me bê:

Nivîskar-ê rasteqîn——————-à Xwendevan-ê rasteqîn(asta danezaniyê) Vebêjer-nivîskarê îmakirî————à Guhdar-xwendekarê îmakirî(asta vegotinê) Karakter——————————-à Karakter (asta çalakiyê)[25]

1.1.4. Kî dibîne? An jî Riwange

Di vegotinzaniyê de bi qasî axaftinê dîtin jî girîng e. Ango bi qasî pirsa “kî dipeyive?” pirsa “kî dibîne?” jî hêjayî lêkolînê ye? Gelo ev pirs dê bi kêrî çi bê? Di metnekî de ne mecbûr e ku yê dipeyive û yê dibîne heman şexs bin. Dibe ku yê dibîne şexsek lê yê ku vedibêje kesekî din be. Meriv dikare riwangeyê û dengê vebêjer bi vî şiklî rave bike. Riwange cihê fîzîkî, pozîsyona îdeolojîk û an jî arasteya jiyanê ya pratîk e ku bûyerên vegotinê bi wan yekan re têkildar e. Lê belê deng vê axaftinê û an jî rêyên din ên vekirî îşaret dike ku bûyer û heyber ji bo xwe bigihînin bîneran, wan navbeynkaran bi kar tînin. Riwange nayê wateya îfadekirinê . Tenê ev perspektîfa ye ku teşeyê dide îfadeyê.[26] Romanûs an jî çîroknûs berî ku metnê xwe binivîsin divê biryara xwe bidin bê wê bi riwangeya “kê” çîrokê vebêjin. Ku ne werê be, mimkun e çawa ku Kafka di nêviyê romana xwe Şatoyê de mecbûr dimîne vebêjerê xwe biguherîne bi heman şiklî nivîskar ji nêviyê rê vegerin. Kafka di serî de bi vebêjerê kesê yekem dest bi romana xwe kiribû lê wexta ku hat nêvî fahm kir ku xeletî kiriye û ji serî de bi vebêjerê kesê sêyem dest bi romana xwe kir.[27] Di hin metnan de ji serî de dibe ku vebêjer her tiştî dibîne û li gorî vê, vegotina xwe saz dike, lê dibe ku ji cihekî û pê ve çavên vebêjer wekî berê ne xurt bin ango riwangeya vebêjer guherîbe. Gérard Genette bi vê pirsê re têkildar têgeha “rawe”yê jî bi kar tîne û dibêje ku vebêjerek li gorî riwange û dîtina xwe çîrokê ji meriv re vedibêje û ev yek tê wateya raweya vegotinê. Du taybetiyên raweyê yên sereke hene: “navber” û “perspektîf”. Lewra ji min re netbûna wêneyekî, bi navbera wêne û min ve girêdayî ye û ev navber kêm an zêde ji riwangeya min re astengiyan çêdikin[28]. Di vir de Nüket Esen mînakekê ji çîrokeke Sabahattin Ali ya bi navê “Apartman”ê dide. Di serê vê çîrokê de vebêj her tiştî dibîne û bi her tiştê karakteran dizane. Lê ji nêviyê çîrokê û pê ve kamera li cem karakterekî disekine û xwe bi dîtin û têgihîştina wî karakterî sînor dike[29]. Pirsa “kî dibîne?” ji cureyê vegotinê, bêtir li vegotina kesê sêyemîn tê[30].

Ji bo ku meriv derheqê riwangeyê de şaşxwendinan ji holê rake divê berî her tiştî em li wateyên cuda yên vê têgehê bisekinin. Di halê hazir de ku meriv bi hûrbînî li ser vê têgehê raweste sê wateyên cuda derdikevin holê:

a- Wateya rastîn: dîtina bi çavê kesekî(têgihiştîn); mînak: ji riwangeya ku lê dinerî sê zarok li hewşê dît.

b- Wateya sembolîk: nerîna kesekî bi îdeolojiyekê an bi sîstema ramanekê; mînak: ji riwangeya wî ev bûyerên dawî wê dengên wan zêdetir bikira

c- Wateya veguhêzkirî: riwangeya bi berjewendiyên kesekî re têkildar (berjewendî, qezenc, xêr) mînak: ji riwangeya wî, wî karê han karesatek anîbû serê wî[31]

1.1.5. Taybetiyên demê

Di cureyên edebiyatê yên berî romanê de dem ne diyar bû, bi îcada saetê romanûs mecbûr ma ku herikîna demê ya di cîhana romanê de derbihêne[32]. Em ji hêla vegotinzaniyê li demê binerin dê sê pirs û sê mijarên sereke derkevin pêşberî me. Yek jê Pergal e û bi pirsa Kengîyê re têkildar e, ya duduyan Dem e û bi pirsa Çi qasî re têkildar e û ya sisêyan jî Dubarekirin e û bi pirsa Çend Caran re têkildar e. Em ê li jêrê bi kurtasî li ser van her sê têgehan rawestin.

Pergal (Kengî?): Di vir de tiştê sereke ev e; gelo pêşkêşiya çîrokê û rêzkirina normal a bûyeran li hev dû tên an na? Heger li hev dû bên tê wê wateyê ku pergaleke kronolojîk heye, ku li hev dû neyên, anakronî heye. Bi vê mijarê re eleqedar dibe ku flashback (vegotina bûyerên berî çîrokê) û flashforward (vegotina bûyerên piştî çîrokê)[33] bêne bikaranîn.
Dem (Çi qas): Di vir de bi giştî du têgeh hene. Yek jê “dema vegotinê-dema dîskûrê” ye û ya din jî “dema çîrokê” ye.

Dema vegotinê: Ev dem di wateya vê demê de ye ku xwendevan vî metnî bixwîne wê çi qas wext derbas bibe. Weke mînak, risteyeke metnekî bi daktîloyê hatiye nivîsîn, beramberî 1.5 çirkê ye. Ji bo vê meriv dikare weha bipirse; çalakiya di vir de çi qasî didome[34].
Dema çîrokê: Ev dem, demeke pevxistî ye ango bûyerên ku di vegotinê de têne qalkirin çi qas cî girtibin ew qas e. Meriv dikare pirseke weha bipirse; di metnî de bi giştî olçeka demê çi qas e? Weke mînak Ulyssesa Joyce 650 rûpel e lê dema wê ya çîrokê 18 saet e[35].

Bi rastî danberhevkirina dema vegotinê û dema çîrokê gelekî têkilhev e. Dema vegotinekê nayê pîvan. Encax meriv dikare sur’eta çîrokê (çirk, deqe, saet, roj, meh, sal ) û dema çîrokê (riste û rûpelên metnî) bide berhev[36].

Di vê beşê de pênc îhtimal derdikevin pêş: (1)kurte: dema vegotinê ji dema çîrokê kurttir e; Hesen du salan li Amedê ma: di vir de dema çîrokê du sal e, lê dema vegotina bi qasî bilêvkirina me ye ku em vê hevoka jor bixwînin (2) kêmkirin: di vir de dema vegotinê sifir e lê ya çîrokê dewam dike. Weke mînak di metin de beş bi raketina lehengê me biqede û beşa piştî wê hema bi şiyarbûna wî dest pê bike. Di vir de wext ji êvarî heta sibehê derbas bûye ku ev dem dema çîrokê ye lê di vegotinê de ev nayê gotin û xwîner tê digihêje ku di vir de 7-8 saet derbas bûne, vê dema ku nehatiye vegotin jî dema vegotinê ye û tuneye ; (3) sahne: dema vegotinê û dema çîrokê wekhev e; di vir de ji navê wê jî diyar e weke ku sahneyek hebe dixwiye lewra di vegotinê de tenê diyalog hene; (4) vezelandin: dema vegotinê ji dema çîrokê dirêjtir e di sînemayê de ev yek bi “tevgera hêdî”yê (slow-motion) tê çêkirin, di berhemên wêjeyî de ev îmkan tuneye lê ji bo wî çare hatine dîtin. Mînak lehengê me di xeyala xwe de gelek karan dike û diçe gelek cihan lê dûre em pê dihesin ku ev giş di çend kêliyan de derbas bûne îcar dema çîrokê çend kêlî ne lê ya vegotinê bi roj û mehan nayê hesabkirin; (5) rawestîn: di vir de dema çîrokê sifir e lê ya vegotinê dewam dike. Çîrok di vê beşê de disekine û vebêjer ji vir berê xwe diguherîne û qala tiştekî li ser rabirdûya bi vê beşê re têkildar dike.[37]

iii. Dubarekirin (çend caran): Di vir de ya girîng, lêkolîna stratejiyên vegotinê yên dubarekirin û kurtasîkirinê ye. Sê binbeşê vê beşê hene:

Tiştê ku carekê qewimiye carekê tê vegotin. Ez çûm malê
Tiştê ku carekê qewimiye çend caran tê vegotin. Ez îro çûm malê, do çûm malê, pêr çûm malê

Tiştekî ku ji carekê zêdetir qewimiye carekê tê vegotin.[38] Ez her hefte diçim malê
Heman dema çîrokê bi gelek caran tê vegotin. Ez do çûm malê. Ez do çûm malê. Ez do çûm malê.[39]

BEŞA DUYEMÎN

Tehlîla çîroka “Êş”ê

Çîroka “Êş”ê wexta ku meriv bi giştî li çîrokan binere çîrokeke dirêj e, ji sê beşan pêk tê; Prolog, Monolog û Epîlog. Berî beşa Prologê dûayeke Hz. Eyub heye. Li gorî vegotinzaniyê di pirtûkekê de her tişt daxilî romanê ye. Ango pêşgotin, paşgotin, epîgraf û hwd. Jixwe wexta meriv dest bi çîrokê dike têkiliya vê epîgrafê û metnî derdikeve holê. Nivîskar ti tiştî ji ber xwe naxe nav çîrokê.

Epîgrafa berî beşa Prologê bi vî şiklî ye:

“Xwezî anuha ev gotinên min bihatana nivîsandin!
Xwezî di pirtûkekê de berhev bibûyana!
Bi pênûseke hesinî, bi qurşûnê
Li zinaran bihatana kolanê ku her û her bimana[40](Tewrat: Hz. Eyub XIX:23-24)

1.1. Prolog

Beşa Prologê weha dest pê dike;

Ji bo ku ev çîroka ha were nivîsandin, wî bi bêjingan titûn ne kişand, bi kûpan şerabên kevnesalan venexwar, gund bi gund ne geriya û mijar berhev ne kirin, bi deh salan li ser ne sekinî û lê hûr ne bû, wekî mirîdan çavên xwe ne girt û guhdariya aliman ne kir, li civatên eşîran rûnenişt tizbî di nava tiliyên xwe de li ba ne kir û mîna dengbêjan ne lorand. Bi gotineke din Darînê Daryo, Darîn î lehengê vê serpêhatiyê ev çîroka ha ne nivîsand

Û wê şevê, dema ku wî qelûna pêşîn ji titûnê dagirt, dema ku agir berdayê û dûman bi ser xist, ku ez ne li ba wî bûyama, a di wê gavê de ku ez ne bî wî re bûyama, bi du hezar û du caran ez sond dixwim ku anuha ev çîroka ê ne di destê we de bûya.[41]

Ev beş weha diqede: … Û ev hat malê.

Ji serî de vebêjer ji me re qala hin taybetiyên yekî bi navê Darînê Daryo dike, paragrafa ewil bi agahiyeke ku dê ji me re lazim bibe diqedîne: “ev çîroka ha ne nivîsand”. Gelo Darînê Daryo ev çîrok nivîsibe dê çawa be? Hîn em bersiva vê pirsê nizanin lewra di paragrafa duyemîn de vebêjer dest bi sondan dike, gelo ji bo çi rêyeke weha tercîh dike? Mixabin dibe ku di dewama çîrokê de hewce be ku xwendevan li vir vegere û vê beşê û beşa din bide berhev. Vebêjer bi tundî ji me dixwaze ku em ji wî bawer bikin. Jixwe, wexta ku xwendevanek metnekê dixe destê xwe ji serî de dizane ku ev cîhaneke derewîn e û li gorî wê tevdigere, lê her çi qas xwendevan bi vê rastiyê zanibe jî li gorî qabiliyeta vebêjer (ne nivîskar) timî li hemana ye ku bi vê derewê bawer bike. Gelo ji bo vê yekê hewce ye vebêjer bi sondan bikeve?

Wekî ku me li jor jî got ev beş bi vî şiklî diqede: Û ev hat malê.

Ha bi xêra vê yekê em dikarin vebêjerê xwe diyar bikin. Vebêjer dibêje ku “hat malê”. Gelo vebêjer ji bo çi nabêje “çû malê” û dibêje “hat malê”? Di vir de ev tişt tê bîra meriv: vebêjer li malê li benda Darînê Daryo ye. Yanî dibîne ku Darînê Daryo derbasî hundir dibe û weke ku ji zû de li benda wî be çavên wî li rê bin dibêje “Û ev hat malê”. Ev agahî ji bo tesbîtkirina vebêjer besî me ne, lê agahiyên di paragrafa her du paragrafên ewil jî divê em li ser bisekinin.

Di paragrafa ewil de dîroka nivîsîna çîrokê tê vegotin. Weke ku jê tê famkirin ev çîrok pir bi hêsanî hatiye nivîsîn lewra ev zahmetiyên ku hatine rêzkirin yek jî nehatiye kişandin. Di vir de pirsek ku ji me re girîng e divê em bipirsin: vebêjer van agahiyan ji kû dizane?, ku hayê wî ji hemû rabirdûya Darînê Daryo çêbûye? Heta vê dera çîrokê em nizanin Darînê Daryo çend salî ye, lê belê em dizanin bê çi nekiriye, çi nekişandiye. Ev cure vebêjer li vebêjerê şexsî an vebêjerê fîgural tê. Di vî cureyî de vebêjer nêzîkî leheng disekine û her tiştî wî dizane.

1.2. Monolog

Ev beş di çîrokê de beşa herî dirêj e. Em di vê beşê de bi serpêhatiyên Darînê Daryo dihesin haya me ji tiştên tên serê wî çêdibe. Çîrok bi şayesandina odeyekê dest pê dike:

Maleke weke gelek malên bêyî jin û zarok e. Ji ode û aşxaneyeke piçûk pêk hatiye. Ji dîwarên vê odê, dîwarê hember bi çend refikên pirtûkxanê hatiye nixumandin û di ser pirtûkxanê re jî portrekî Ahmedê Xanî dardakirî ye. Li dîwarê hêla rastê jî portrekî mîr Celadet Alî Bedirxan ji profîlekî çepê ve hatiye dardakirin ku çav û awirên wî li pirtûkên refikan e[42].

Darînê Daryo, li maleke piçûk, ku bi pirtûk û wêneyan xuyaye ji bo wî girîng in, xemilandî ye. Ji dewama çîrokê em dibînin ku li ser maseyekê ye û hewl dide ku tiştekî binivîsîne. Lê mixabin her carê hewldana wî têk diçe û kaxizê ji ber devê makînê derdixe, lê dinêre, bi hêrseke bilindtir di nava destê xwe de diguvişîne û wê jî davêje selika kêleka xwe[43]. Piştî van têkçûnan bi hêrs diçe pêşberî portreya Mîr Celadet Alî Bedirxan û ji ber vê ilm û îrfana ku li serê wî kiriye bela gazinan dike.

Di dewama çîrokê de her çi qas di nav re vebêjer xwe nîşanî muxatabê xwe bide jî; çîrok bêtir weke navê vê beşê bi monologan didome. Darînê Daryo van tiştên ku hatine serê wî û axaftinên di nav wî û birayê wî re derbas bûne ji Celadet Alî Bedirxan re vedibêje. Dû re em meseleyê fam dikin. Birayê Darînê Daryo ji gund hatiye serdana wî û jê daxwaza pirtûkên qelew dike da ku eşîr pê serbilind bibe. Her çi qas xwendin û nivîsandina eşîrê tunebe jî xwendina meriv ne pêwist e lê hebûna pirtûkekê serbilindî ye. Kêmasiyeke pir mezin e ku êdî ji malbatekê yek ranebe û pirtûkekê lêneke[44]. Li gund lawê mala Garût pirtûkeke qelew nivîsiye û diya wî mal bi mal geriyaye û pesnê lawê xwe daye. Ji bo ku eşîra wan ji ya mala Garût kêm nemîne divê ew jî pirtûkeke qelew binivîse. Heger vê daxwaza birayê xwe/malbata xwe bi cî nîne diya wî şîrê xwe lê helal nake. Bavo, apê Gurgîn, meta Xanê, amojna Bavfile û welhasil eşîr giş li benda wî û pirtûkekê ne. Her çi qas Darînê Daryo bibêje ku nivîsandin ne karekî hêsan e ji bo vê qabiliyet divê, lê dike nake nikare têxe serê birayê xwe. Dû re em dibînin ku bavê Darîn dimire û li ber sikratê ji dêvla ku eşheda xwe bîne “pirtûk, pirtûk…pirt…”[45]dibêje. Darîn gelekî li ber mirina bavê xwe dikeve û ji bo vê yekê dixwaze lîteratura zimanê malê ji nêzîktir nas bike, seba wî dikeve nav pirtûk û nivîskarên wan û bi wan re digere. Lê ev ger û çavdêriyên wî bi poşmanî dibore û dibîne ku çawa ne bi cidiyeteke edebî lê bêtir bi tevgereke leşkerî kar dikin. Her ku diçe bêtir ji qawet dikeve, baweriya wî ya nivîskariyê qels dibe, nivîsandin nema jê tê û sond dixwe êdî nema dikare bixwîne jî û weke Hz. Eyub dibêje:

“Xwezî anuha ev gotinên min bihatana nivîsandin! Xwezî di pirtûkekê de berhev bibûyana!
Bi pênûseke hesinî, bi qurşûnê
Li zinaran bihatana kolanê ku her û her bimana.[46]”

Di vê beşê de du vebêjer û du muxatab hene;
Darînê Daryo——————–à Mîr Celadet Alî Bedirxan Vebêjere mudaxîl—————à Xwendevanê nivîskarî (authorial)[47]

Di hin ciyan de vebêjer dikeve dewrê û ji muxatabê xwe re çîrokê vedibêje û car caran jî Darînê Daryo ji Mîr Celadet Alî Bedirxan re derdê xwe vedibêje. Sedema bikaranîna vî cureyî ango hebûna vebêjer û muxatabê beloq; ji bo venihêrtin û qontrolkirina xwendevanê rasteqîn e[48]. Bi vî şiklî nivîskar bandoreke xurttir pêk tîne.

1.3. Epîlog

Di beşa monologê de Darînê Daryo li xwe mikur hatibû û gotibû ku ne nivîsandin û ne jî xwendin êdî ji wî tê û xwe avêtibû dexlê Xwedê. Xwedê dûaya wî qebûl dike û li vir vebêjerê mudaxîl dîsa dikeve dewrê. Vebêjer bi Darîn re dikeve diyalogê, û dibêje:

– Baş e, ez ê binivisînim.
Bi mitûmatî li min mêze kir û got:
….
– Tu ê çima binivisînî?
Min got:
– Te gotinên bavê xwe bi cî ne hanî, te daxwaza diya xwe bi cî ne hanî, lê ez ê

vê êşa te bi lêv bikim.[49]

Piştî çendakî ku vebêjerê mudaxîl û Darînê Daryo li ber hev dû didin û pê ve Darîn bi şertekî qebûl dike ku vebêjer, vê çîrokê binivîsîne:

…ji min nepirse û nebêje çima, lê ez tiştekî tenê ji te daxwaz dikim

….

“Ev çîroka ha divê bi zimanekî din neyê xwendine, divê her û her bi zimanê xwe î malê bimîne.”[50]

Di vê beşê de du ast tevlihev dibin.
Tabloya ku me li jor dabû em dîsa bînin bîra xwe; Vebêjer————————-à Guhdar(asta vegotinê) Karakter————————à Karakter(asta çalakiyê)

Vebêjer ji xwe tiştekî pevxistî ye an go ne zindî ye. Ev vebêjerê nezindî bi lehengê ku bi asta xwe di binê ya wî re ye dikeve diyalogan. Ev yek ji aliyê demê ve weke tevliheviyekê çêbike dixuye. Vebêjer di gelek ciyan de peyva “anuha”yê bi kar tîne. Di vir de dema vegotinê û dema çîrokê tê ser hev. Wexta vê peyvê bi kar tîne, ji hêla xwendevan ve bandora wê ya rasteqîniyê zêdetir dibe.

Encam

Vegotinzanî, dîsîpleneke nuh e, ji ber vê jî di tetbîqkirina wê ya li ser metnekî de dibe ku hin kêmasî hebin. Me ev gotara xwe kir du beş. Di beşa ewil de me danasîna vegotinzaniyê, têgehên vegotinzaniyê yên sereke, dîegesîs, mîmemîs, deng-vebêjer, kî dibîne û taybetiyên demê kir. Pirsên ku di beşa ewil de em li ser sekinîn; weke vegotinzaniyê kengî, li kû û bi xebatên kê dest pê kiriye û bi xebatên kê ve pêş de ketiye, niha li çi astê ye.

Di beşa duyemîn de me li gorî agahiyên beşa yekem analîza çîroka romanûs û çîroknûsê kurd Hesenê Metê ya bi navê ‘Êş’ê kir. Çîrok, bi epîgrafekê dest pê dike û ji sê beşan pêk tê. Beşa ewil prolog, ya duyemîn monolog û ya dawî jî epîlog e. Di prologê de vebêjerek ji me re qala yekî bi navê Darînê Daryo dike ku em têdigihên ku ev lehengê vê çîrokê ye. Ev vebêjer bi her tiştê Daryo dizane û weke vebêjerekî îlahî tev digere. Di monologê de êş û serpêhatiyên Darînê Daryo ji me re tên vegotin. Darînê Daryo li ser maseyekê rûdinê ji bo ku karibe tiştekî binivîsîne; lê dike û nake bi ser nakeve. Piştre em fam dikin ku birayê wî ji gund hatiye û daxwaza nivîsandina

pirtûkekê jê dike. Eşîra wan xwe dane benda Darînê Daryo ku pirtûkekê binivîsîne û bi vê yekê serbilind bibin. Hewldanên Daryo yên ji bo nivîskariyê di vê beşê de ciyekî girîng digirin. Diçe komcivînan û li nivîskaran guhdar dike da ku bi kêrî wî bê. Lê ev hewldanên wî têk diçin. Di beşa epîlogê de cardin vebêjerê îlahî derdikeve sahneyê. Û ji me re qala nenivîsandin û nivîsandina ‘vê’ çîrokê dike. Lewra Daryo êşekê dikişîne û vebêjerê îlahî digihêje hawara wî.

Ji ber ku qadeke vala ye di bikaranîna hin terman de dibe ku kêmasînin hebin. Jixwe hin pirtûkên sereke yên li ser vegotinzaniyê li kurdî nehatine wergerandin û ev jî astengiyekê ji meriv re çêdike. Me di vê gotarê de li gorî xwe hewl da ku têgehên nêzîkî orîjînala wan bi kar bînin. Lê dibe ku dûre li ser van têgehan guhertin çêbibin. Her ku biçe dê têgehên vê qadê jî bêne çêkirin û dê wê çaxê lêkolîn û analîza metnekî hêsantir be.

[1]Ahmet Cevizci, “Anlatı”, Felsefe Sözlüğü, Weş. Paradigma, İstanbul, 2010, r. 107

[2] Philip Stevick, Roman Teorisi, wer. Sevim Kantarcıoğlu, weş. Akçağ, Ankara, 2010, r. 9

[3] Nüket Esen, Modern Türk Edebiyatı Üzerine Okumalar, weş. İletişim, İstanbul, 2012, r. 92

[4] Ünal Aytür, “Roman Sanatı ve Bakış Açısı”, Roman’da Bakış Açısı ve Anlatılış, Amd. Dr. Hasan Boynukara, Weş. Boğaziçi, İstanbul, 1997, r. 93.

[5] Esen, h.b., r. 95

[6] Manfred Jahn, Anlatıbilim, wer. Bahar Dervişcemaloğlu, weş. Dergah, İstanbul, 2012, r. 43

[7] Susana Onega-Angel Garcia Landa, Anlatıbilime Giriş, weş. Adam, İstanbul, 2002, r.24

[8] Manfred Jahn, h.b. r.45,

[9] Gérard Genette, Anlatının Söylemi, weş. Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul, 2011, r. 174

[10] Esen, h.b. r. 85

[11] Franz K. Stanzel, Roman Biçimleri, wer. Fatih Tepebaşılı, weş. Çizgi Kitabevi, Konya, 1997, r. 10

[12] Şerif Aktaş, Bakış Açısı ve Anlatıcı, Roman’da Bakış Açısı ve Anlatılış, Amd. Dr. Hasan Boynukara, Weş.Boğaziçi, İstanbul, 1997, r. 30

[13] Esen, h.b., r. 92

[14] Jahn, h.b., r. 19

[15] Stanzel, h.b., r.19

[16] Esen, h.b., r. 93

[17] Wayne C. Booth, Bakış Açısı ve Kinaye Mesafesi, Roman Teorisi, amd. Philip Stevick, wer. Sevim Kantarcıoğlu, weş. Akçağ, Ankara, 2010, r. 103

[18] Şerif Aktaş, Bakış Açısı ve Anlatıcı, Roman’da Bakış Açısı ve Anlatılış, Amd. Dr.

[19] A.A.Mendilow, Romanda Şimdiki Zaman, Okuyucunun İçinde Yaşadığı Zaman, Roman Teorisi, amd. Philip Stevick, wer. Sevim Kantarcıoğlu, weş. Akçağ, Ankara, 2010, r. 247

[20] Stanzel, h.b., r.20

[21] Stanzel, h.b., r.43

[22] Esen, h.b., r. 93

[23] Jahn, h.b., r. 76

[24] Esen, h.b., r. 28

[25] Jahn, h.b., r. 15

[26] Chatman, h.b., r. 143

[27] Necip Tosun, Modern Öykü Kuramı, weş. Hece, Ankara, 2011, r.175

[28] Genette, h.b., r. 171-172

[29] Esen, h.b., r. 100-101

[30] Jahn, h.b., r. 27

[31] Chatman, h.b., r. 142

[32] Philip Stevick, Roman Teorisi, wer. Sevim Kantarcıoğlu, weş. Akçağ, Ankara, 2010, r. 225-226

[33] Ji bo flashforwardê Todorov weke mînak navê pirtûka Tolstoy, İvan İlyiç’in Ölümü (Mirina Îvan Îlyîç) dide. Di vir de berî ku em dest bi xwendina pirtûkê bikin em dizanin dê di pirtûkê de çi biqewime. (Tzevetan Todorov, Poetikaya Giriş, wer. Kaya Şahin, weş Metis, İstanbul, 2008, r. 65)

[34] Jahn, h.b., r. 100

[35] Jahn, h.b., r. 100

[36] Genette, h.b., r. 83-85

[37] Seymour Chatman, Öykü ve Söylem, wer. Özgür Yaren, weş. De ki, İstanbul, 2009, r. 62-71

[38] Jahn, h.b., r. 102

[39] Chatman, h.b., r.72

[40] Hesenê Metê, Epîlog, weş. Avesta, İstanbul, 2000, r.9

[41] Hesenê Metê, h.b., r.11

[42] Hesenê Metê, h.b., r. 12

[43] Hesenê Metê, h.b., r. 12

[44] Hesenê Metê, h.b., r. 23

[45] Hesenê Metê, h.b., r. 38

[46] Hesenê Metê, h.b., r. 57

[47] Esen, h.b., r. 36 (Nivîskar di mejiyê xwe de li gorî xwe xwendevanekî xwedî agahî û bawerînin diyarkirî çêdike û ji bo wî dinivîse)

[48] Esen, h.b., r. 36

[49] Hesenê Metê, h.b., r. 58

[50] Hesenê Metê, h.b., r. 59

ÇAVKANÎ

Boynukara, Hasan: Romanda Bakış Açısı ve Anlatılış, weş. Boğaziçi, İstanbul,1997

Chatman, Seymour: Öykü ve söylem, wer. Özgür Yaren, weş. De Ki, İstanbul, 2009

Cevizci, Ahmet: “Anlatı” felsefe sözlüğü, weş. Paradigma, İstanbul, 2010

Esen, Nüket: Modern Türk Edebiyatı Üzerine okumalar, weş. İletişim, İstanbul, 2012

Genette, Gérard: Anlatının söylemi, wer. Ferit Burak Aydar, weş. Boğaziçi Üniversitesi, İstan- bul, 2011

jahn, Manfred: Anlatıbilim, wer. Bahar Dervişcemaloğlu, weş. Dergah, İstanbul, 2012

Metê, Hesenê: Epîlog, Weş. Avesta, İstanbul, 2000

Onega, Susana- Landa Garcia, jose Angel: Anlatıbilime Giriş, wer. Yurdanur Salman, Deniz Hakyemez, weş. Adam, İstanbul, 2002

Stanzel, Franz K.: Roman Biçimleri, wer. Fatih Tepebaşılı, weş. çizgi Kitabevi, Konya, 1997 Stevick, Philip: Roman Teorisi, wer. Sevim Kantarcıoğlu, weş. Akçağ, Ankara, 2010 Todorov, Tzvetan, Poetikaya Giriş, wer. Kaya Şahin, weş. Metis, İstanbul, 2008

Tosun, Necip, Modern Öykü Kuramı, weş. Hece, Ankara, 2011

VEGOTINZANÎ Û KURTEANALÎZEK LI SER ÇÎROKA “êş”ê ya hesenê metê

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

VEGOTINZANÎ Û KURTEANALÎZEK LI SER ÇÎROKA “êş”ê ya hesenê metê

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply