Tiyorîzekirina Romanê Weke Janrekê Edebî

Tiyorîzekirina Romanê Weke Janrekê Edebî

EMÎN EBDULQADIR

LATÎNÎZEKIRIN: MERAL SEVİM

Puxte:

Ev lêkolîne bizaveke ji bo berçavkirina çewatiya peydabûna romanê weke janrekê wêjeyî yê cuda ji hemû janrên din ên berî xwe. Ev babete girêdayî pirs û migirtî (Hypothesis) ên peydabûna êkem roman e. Gelo kîjan roman di hê hijmartin weke yekem roman? Li gorey çi pîver yekem roman tê destnîçankirin? Ev mijare me di kêşe pirseke din a gewherî ew jî, ev janre bi çi awa dihê têgehiştin; anko ji boy ko pîver ên dest nîşan kirna wê weke janrek wêjeyî bi hên zanîn pêtviye bizanîbîn ew çawa hatiye teorîzekirin ji aliyê diyartirîn tiyornas ên wêjeyî ve, ên weke Hegel, Lukacs, Goldman û Bakhtin.

Peyvên sereke: roman, cureyên edebî, teorî

Pêşgotin:

Roman weke janrek (genre) nû hatiye di neqeba wêjeyê da, ji ber şiyanên xwe yên bê dawî û wan guhurînên berdewam bi ser da dihên ku li dov derbirîna rexnegir û feylesofê Rûsî Mikhail Bakhtin hêşta negehiştiye qunaxa dûmahiyê; bala gelek zana û vekolerên edebî kêşaye, lewma her yekî hewildaye li goreyî têgehiştin û rewşenbîrî û aydolojiya xwe teyoriyên li dor vî babetî pêşkêş biket. Ev vekolîne jî bizaveke ji bo nasandina van tiyoran û tiyornasên pêşeng sebaret bi edebîbona romanê û destve înana hindek encaman divî biyavî da. Dibît heta niha ev çende bi rengekî zanistî di nav rexna edebê kurdî da nehatbît xweya kirin. Herweha dê hewldem li ber siva van pirsên helawîstî li dor romanê bigerim:

-Roman kengî peyda bûye? -Roman çewa peyda bûye? -Roman bo çî peyda bûye?

-Roman çiye?

Ev vekolîne bizaveke bo zanîna çawaniya tiyorîzekirna romanê bi awayek wesfî û hevberkirnê.

Ji aliyê pêkhatin û nexşeyê bicih kirnê ve bi vî awayî hatiye encamdan:

-Derazînk : Wek rê xweşkirin bo vekolînê û diyarkirna nerînên cuda li ser çewanya xwe sepandina romanê di nav rêzên janrên din yên edebî da.

-Peydabûna romanê: Ku bizaveke ji bo diyarkirna yekem têkista romanê li gorî nerînên cuda.

-Roman wek janrekê edebî: Bizaveke ji bo diyarkirna nasnama romanê bi arîkariya xweya kirna taybetmandî û sîmayên (features) wê.

-Tiyorîyên romanê: Kakila vekolînê bi xwe ve digirît, ew jî bi diyarkirna wan tiyorîyên bo romanê hatîne danan ji aliyê rexnegir û vekolerên edebî ve. Wek nîşandan û hevberkirin bi merema nêzîkbûna tiyora wê.

Derazînk

Roman ew janrê edebî ye ewê ji ber berfirehiya biyavê xwe û giringiya xwe ya babetî ji buna mirov û derdor û civakê karî serkeftinê bi ser janrekê din yê mezinê wêjeyî da bînîit ku ew jî destan/dastan bû; her wekî karî serkeftinê li ser romansê bînît, ku piştî romans karî bo demekê gelek dirêj merov ji jiyana rasteqîneyî dûr bêxît û cîhaneka efsaneyî/aşupî û dûr ji derdorê bu mirovî dirust biket û divê cîhanê da mirov we ku giyandarekê gelekê biçûk li qelem bidet. Roman karî mirov û jîngeh û derdorê wî wêne biket û li cihê xwedawend û karekterên xurafî û superman mirovê asayî û pale û cotyar û kesatiyên çîna burjiwazî bikete lehengên xwe.

Eve hemû bû sedema wê yekê roman bibîte cihê “pûtedana jimareka mezin ji zanayên edebî û rexnegir û nivîser û feylesofan, ew jî ji ber belavbûna wê ya berfireh di wêjeya gelan da, ku cihekê berçav bi xwe ve girtîye. Dîsan ji ber karînên wê yên mezin bu wênekirna merov û wê cîhana ew lê dijît, ku ev karîne li dev janrên din yên wêjeyî bo mînak çîrokê nînin” (1). Lê ev kesên li ser romanê tiyor û dîtinên xwe nivîsîn nerînên wan wekhev nebûn belku gelek caran cudahiyeka rîşalî di navbera hindekan ji wan da dihate dîtin. Bo mînak; nivîserê Cîrmanî/Elmanî Tomas Men bi vî awayî werar û geşebûna romanê li qelem didet: “taybetiya dastaniya romanê û dewlemendiya alavên wê yên azad ku dikarin hemû waran bidete ber xwe (Zanîn, mîtolojî û firehiya giyanê mirovî) di hêlin ku ew cihê pêşîn di nav tev rengên edebî da bigrît” (2). Lê çarde salan berya vê gotinê wate li sala 1922 hozanvanê Rûsî (Osip Mendelstam) dîtineka dijî vê hebû, ku dîtina wî bu paşeroja romanê ya reşbîn bû, lewma nivîsîbû roman ya berev bertengî û nemanê ve diçît, wate dawîya romanê hat. Eve jî di wê gotarê da ewa li sala 1922 li jêr navê (Dawîya romanê) belavkirî (3).

Bi vî awayî roman karî xwe bi sepînît û bibîte cihê peydakirna hevdijîyan û gengeşan di navbera feylesof û zana û edebnasan da, lê behra pitiriya nerînan li ser wêyekê di rijdin ku roman janrê wêjeyî ê herî pêşkeftî û mezin e û li pêşiya hemû janrên din yên edebî di hêt. Her wekî rexnegirê Rûsî Belinsky li sala 1840 dan bi vê çendê kirî û paşan Mikhail Bakhtin pitir bala edebnasan rakêşay û roman bi wî janrê edebî pesin kirî ewê karîna hembêzkirna hemû janrên din yên edebî û hûnerî hey di nav xwe da.

Peydabûna romanê

Mîna her janrekê din yê edebî, diyarkirna yekem têkst ji aliyê dîrokî û janrî ve karekî bi zehmet e. Ji ber hindê rêk li hember rave (Interpretation) û hizirkirnên cuda vedibît. Bi vê çendê roman dibîte xwedî çendîn destpêk yan jî destpêkeka şêlî û ne zelal. Evca rexnegir û dîroknivîsên edebî neçarin li gorey wan sîma û edgar ên (Characteristics and Features) romanê heyn têkistekî ji têkstên çîrokî dikene roman, her yek li dûv şêweyê hizirkirna xwe, xwe bi têkistekî ve girêdidet û bizavê diket wî têkistî bikete romana yekemîn yan bi kêmî ji romanên destpêkî bi hejmêrît. Weke mînak; hinek rih û rîşalên (roots) romanê bo Yûnaniyên kevin di zivrînin û hizir diken ko (li ser dema Yûnaniyan du romanên navdar hebûn, romana (Davnîs û Xuluya) ya nivîskar Long, û romana (Kerê Zêrî) ya Apolysis. Eva duyem şa’îrê bi nav û deng ê Rûsî yê sedsala nozdê Puşkîn dibêjît : “Min bi xweşhalî romana (Kerê Zêrî) xwend” (4). Ku eve belgeye li ser hizirkirina hindek nivîskaran li dor bi romanbûna têkista navhatî.

Dîsan nerîna feylesof û nivîskarê Rûs Mikhail Bakhtin demê gotî “hevpeyvînên Sokrates romanên serdema kevnin” (5). Eger mebesta Bakhtin ji vê gotinê ya diyar nebît jî kanê wek pirensîb ew di gel bi romanbûna hevpeyvînên Sokrates ye, yan jî bi tenê gotineka felsefî rewanbêjî ev helwîste derbiriye. Eve jî vegerandina ser çeq û ser davên romanê ye bo pêş zayînê û bi taybet li serdemê Yûnaniyên kevin. Her çende roman wek janrek edebî di pirtûka navdar a Aristo da (Şî’rîyet- Poetics) nehatiye. Lewma ev nerînên me behiskirîn nehatîne selmandin û êk lakirin. Vê çendê jî wekirî ye ku ev dabêşe/pirsgirêke bi vekirî bimîne û mîna mijareka şêlî û helawîstî li gorepana dîroka edebî û polînkirina janrên edebî bimîne.

Hindek rexnegir weha hizir dikin ku têkistê (Decameron) yekem romane hatiye nivîsîn ji layê Giovanni Boccaccio (1313-1375) ku Boccaccio mifa ji çîrokeka rasteqîneyî wergirtiye; ew jî dema nexweşiya ta’onê li bajarê Filorensa (Florence) belav bûy li sala 1348 heft keç û sê kurr an hewilda xwe xelas bikin bi rêka deryayê û bi keştiyekê berev gundekî ve çûn, lê di rêkê da keştiya wan dişkê û ew xwe digehînin gezîrtekê, deh rojan dimînin li wir. Ku Decameron ramana deh rojan didet. Di wan deh rojan da her deh kes çîrokan dibêjin jibo demborandinê, ku her yek ji wan bi tenê çîrokekê dibêjît bi vê çendê deh çîrok hatine gotin. Boccaccio bi komkirina wan di yek pirtûkê de rabû, di gel hinek destkariyan di dariştina wan da. Ji ber sê taybetmendiyan hinek rexnegirên mîna (Edward Blishen) bi têkistekê nû dizanin û bi yekem roman didanin. Ji derveyê van sê taybetmendiyan ev çîroke ji aliyê babetî ve çîrokên ber belavên di nav xelkê da û her yekê babetek ciyawaz û taybet heye ji yên din. Ku ev çenda dumahîkê ye rêkê dide hinek rexnegirên din vî berhemî bi komele çîrok bi zanin nek romaneka serbixwe. Ew sê taybetmendiyên di van çîrokan da Boccaccio berceste kirîn ev bûn:

Demê bûyerên çîrokê bi demê niha dest pêkiriye.
Bi rengê/terzê pexşan nivîsîbû nek helbest, ku heta hîngê çîrokên dastanî û romans bi helbest dinivîsîn.
Behsê kesayetiyên asayî diket, nek paşa û fêris û pehlewanan (6).

Her çawa bît ev têkiste nikariye ji aliyê naverokê ve xwe weke roman bi selmîne, lewma komeka dî ji rexnegiran weha hizirdikin roman li dûmahiya sedê şazdê destpêka sedê hevdê hatiye nivîsîn. Ev kome romana (Donkîşot) ya (Cervantes) bi romana pêşîn didanin (pirî caran rexnegir û wêjenas dibêjin ku romanê weku janir hebûna xwe ji romana Cervantes (Donkîşot) destpêkiriye (7). Lê eger em vê qonaxa dîrokî (qonaxa vejandinê) bi destpêk bi zanîn jî Donkîşot nabîte ya yekê; çunkî Cervantes bi xwe jî dan bi wê çendê diket ku lehengê wî hindî romanên emadîs yên sûwar çakî/fêrisî xwandîne lewma sewda û jîrê xwe ji dest dabû, ku behrapitir ya pirtûkxana Quixano ji romanên fêrisî pêk dihat. Eve belge ye li ser wê çendê ku berî Cervantes ezmûneka bi wî rengî hebû, lê hêza afrandinê û aşupa/xeyala berfireha nivîskarî û lehengê derdorî û rexna civakî ya realîstî û tiranepêker ew nav û deng û nemriye daye Donkîşot.

Desteya din ji rexnegir û wêjenasan destpêka rast û durusta serhildana romanê bû sedê hejdê di vegerînin, ew jî dema (Daniel Defoe – 1660- 1731) têkista (Robinson Crusoe) nivîsî, hîngê roman wek janrekê serbixwe yê edebî ji dayîk bû. Ev desteye Daniel Defoe û Samuel Richardson û Hênrî Fîlding bi serkêşên romanê dihejmêrin. Herçende romanên (Defoe û Richardson Fielding) gelek ji sîma û edgarên romanê di nav xwe da helgirtîne û têkistên berî xwe di cuda bûn, lê gelek zana di wê baweriyêdane ku (romana hûnerî heta ku sedsaliya nozdê serhilneda ye. Lewma têkistên wan rê xweşekir bûn bo serhildana romanê û geşekirna wê(8). Ev zanaye weha hizir dikin ku roman ya li çerxên nû peyda bûy, di vê derbarê da Bakhtin dibêje: “çerxên nû bi tenê ev tuxme li ser bizava dîroka cîhanê zêdekir” (9).

Roman nivîs Milan Kundera dibêje: “nivîsîna romana hunerî pir zehmet û aloz nebû weke pêwîstiyeke bineretî, heta naverasta sedsaliya nozdê” (10). Dîsan hatiye gotin ku roman “li çerxê hejdê hez li romanê hatiye kirin, lê li çerxê nozdê xwe li ser pên xwe girtiye û xwe sepandiye. Wisa digel pêşdaçûna demê giringiya wê mezin bû ye heta hatiye gotin ku roman janrê wêjeyî ê zale li ser hişê xwendevanan di vê demê da, hemû curên din yên edebî da’urayne” (11). Bi vî awayî roman li sedê nozdê bi diristî karî xwe bi sepîne û bibe janrê edebî yê herî bilind, ku di vê qonaxa dîrokî da romanên Stendhal û Balzac û Tolstoy û Dostoyevskî û Hugo û Dickens û …htd mînakên zîndî û berçav in.

Roman wek janrekê wêjeyî

Roman wek janrekê wêjeyî heta niha ne hatiye pênasekirin bi awayekî tevgir, ku di vê pênasê da reng/şêwe û çarçovên wê û rehendên (dimensions) wê bi hêne destnîşan kirin ji ber hindê mîna feylesofê edebnasê Rûs Mikhail Bakhtin dibêje: roman janrê êkaneye ku heta niha kes nikarî bit pênase biket, ji ber ku ev janre berdewam di guherînê da ye. Ev çende jî di zivrîte ve bû wî biyavê berfireh ê roman bi xwe ve digere û fire curî û tebayî û fire peywendî ên wê ku dikare peywendiyan digel hemû janrên din yên edebî dirust biket û di nav xwe da hembêz biket. Herweha cudahiya şêweye dariştina wê û cure û curiya jêderên wê û newekheviya armancên wê û lezatiya werar û pêşketina wê herwekî hatiye gotin roman: “wek dezgehek edebiye ew cure yê şiyan hey derbirînê ji hemû dezgehên civakî û dîtinên cuda bû cîhanê biket” (12). Ev hemû sexletên/sîfatên serî wekriye her pênaseyeka bo bihête kirin nikarît bi diristî hemû aliyê wê vegirit. Lewma ew bizavên hatîne kirin ji bu pênasekirna wê derbirînê ji dîtin û nerînên qutabxaneyeka edebî yan mîtodeka rexneyî dikin.

Bi rengekî giştî û ji bu cuda kirna romanê ji janrên din yên edebî hatiye pênasekirin, ku roman “têkistekê pexşankî, aşupî, vegêrayî yê realîzmî ye, behraptir li dor wan kesan di zivrît ewên di bûyereka giring da hatîne hingavtin, roman niwandina/ wênekirna jiyanê û serbor û wergirtina zanînê ye” (13). Herweha hindek taybetmendiyên dî hene bu cudakirna wê ji janrên din yên edbî her wekî Mikhail Bakhtin bizavkirî wan taybetmendîyên wê diyar biket ew jî pêkhatîne ji:

1-Pîverê şêwazê yê sê rehendî yê taybet bi romanê ve, ku peywendiya bi hestiyariya cura û curiya zimanên romanê ve hey.

2-Guherîna rîşalî (roots) li rudanên demê yên taybet bi wênê edebî ve di romanê da heye.

3- Cihê nû jibo avakirina wênê wêjeyî di romanê da heye, bi diristî jî ew cihe bilind tirîn peywendî ye digel demê nuke (digel çerxî) di ne temamkirna wê da.(14).

Dîsan çendîn sîmayên din hene wê ji curên din yên edebî cuda diket û dirist pênasekirina wê mandel diket, ji wan: roman dirêjtire ji bûyerên biçûk û dirêjtire ji bûyeran, karê wê puxtekirina (summarise) her tiştekê rêkeftî ye ji jiyana rojane û bûyerên dîrokî û dahêlan berev kûrtirîn veşartiyên wê bo hizra vejîner. Pile û rehendên hunerî ên wê li ser çendatiya hizra bingehîn ya wî radwestît. Roman ya bê sînorên diyarkiriye û nakevîte di çi avahiyên bazneyî da (15). Anku roman wek janir ya destnîşankirî ye û ji cur û janrên din yên wêjeyî di hête cudakirin, ku çendîn taybetmendiyên curî ji aliyên naverok û ruxsarê (form) ve hene nasnama wê biparêzin. Herwekî eve pitir ji sê sed salan hatiye parastin û xwe wek janrekê nû yê edebî selimandî. Lê wek pênase û sînor û çarçove hêşta nehatiye diyarkirin. Çunke herwekî me li serî amaje pê dayî ji hemû aliyan ve ya di guherîneka berdewam da û hêşta rengê xwe yê dumahîkê nestandî ye.

Tiyorîyên romanê

Ji ber ku çirkeyên (moment) destpêkê yên serhildana romanê ne hatîne destnîşan kirin dîsan bi dirêjiya dîrokê komeka dîtin û nerîn û aydolojî û çandî di nav civaka mirovayetî da belavbûyne, eve hemû ji aliyekî ve, û berfirehiya sînorên romanê û karîna hembêz kirina hemû janrên din yên edebî û têkelbûna digel civaknasî û dîrokî ji aliyekî din ve, rê li ber tiyoriyên cuda cuda vekir, li dor hebûna xwe wek janrekê edebî.

Hegel

Feylesofê Elmanî Hegel dihête hijmartin yekem kesê tiyor bo romanê pêşkêşkirî li rojava yê bi rêka berêxwedaneka felsefî ya estetîkiya nimuneyî ya reha (absolute). Hegel nêzîkiyeka mezin dinavbera roman û destanê da dibînît, lewma bi dîtina wî çavkaniya peydabûna romanê wek janrekê pexşankî destane, ku eva dûmahîkê wek şi’îr di hijmêrît, evê çendê jî di zivrînîte ve bû agehiya hişî, çunke “dîrok di hinek qonaxada derbas dibît, ji ne agehiyê berev agehiyê, û ji agehiyê berev pitir ageh bûnê, heta giş huş digehe xweyaniya xwe; evcar gelek asayî ye mirovayetî ji şî’rê bihête veguhastin bo pexşanê” (16). Anku hişyarî/agehî cihê ne hişyariyê digirît û hişyarîtir cihê hişyariyê digîrt heta digehte qonaxa lîbralî li goreyî dîtina wî, wate dûmahiya dîrokê. Bi vê yekê li gorî dîtina wî “roman ji destanê peyda bû ye, herwekî pexşan ji şî’rê peydabuy, wek goncanek di gel senta tevayî: ji şî’rê berev pexşanê. Cîhan hişyartir lêhat evcar careka din berhem anîna destanê ne ya di cihê xwe da ye” (17). Wate dîtina kevn destan peydakir û dîtina nû roman peyda kir, li dûv hetmiya (inevitability) dîrokê veguhestina ji ne hişyariyê berev hişyariyê, ji şî’rê berev pexşanê.

Hegel di bînît “hunerê romanê ew hunere yê vegêrana pexşankî jibo xwe kiriye amraz bo derbirîna ji hev veqetiyana kesî û derdurê, yan destnîşan kirina wê yekeya (unit) tirajîdî ewa di navbera min û cîhanê da hey” (18). Anku ev janre wê yekêyê destnîşan dike ewa di navbera kes û babetî da berze bû û hevrikî û nexweşiyên mirovî di jiyanê da rengvedidet. Dîsan biryar standiye ku “roman destana burjiwazî ye yan jî destana cîhaneka bê xwedawende, ewan ne wekheviyên di nav civaka rastmalî (capitalist society) da peydakiri ye” (19). Wate li dûv geşekirina hişyariya huşê mirovî destanê geşekiriye heta ev janre jê peyda bûy, herweha ne wekhevî û hevrikiyên mirovî dinav civakê nû da boye sedema diyarbûna vê janra wêjeyî.

Georg Lukacs

Georg Lukacs çend çeq di tiyora romanê da ya mamostayê xwe Hegel peydakirin. Di vê yekê da mifa ji tiyora matiryalî di şîrovekirina civakê da bu texeyên civakî li dev Marks wergirt. Bi taybet jî tekuz li ser wê nêzîkiyê kir ewa dinavbera destan û romanê da heyî, ku nerîneka bi nav û deng divê derbarê da heye ew jî “roman ew destana burjuwazî ye ewa di şanogeriya/ leyîstika dîrokê da diyarbûy di demê rênîsansa Ewropî da, bi taybet jî piştî şoreşa pîşesaziy” (20). Ku ji vê daxweyaniya Lukacs diyar dibît nivşê romana rojavayî yê burjuwazî ye, anko burjuwaz an roman kiribû alavê derbirîna xwe di hevrikiya xwe da di gel texên rikaberên (the opposite social classes) xwe bi taybet texa derebeg û zilamên kenîseyê û texa piretalîtariyan. Her wekî vekoler Cemîl Hemdawî li dor nerîna Lukacs diyar diket ku romannivîsan du hevrikî dikirin: êk, dijî kuletiya mirovan di civaka derebegayetî da. Du, ji navçuna mirovan di civaka nû da(21). Anku ji vê çendê xweya dibe ku Lukacs dibînît hizra kevn di destanê da dihête berceste kirin û hizra nû di romanê da dihête pejirandin, hizra kevn bi xwe ji çêkirya erîstokrata ye û hizra nû çêkirya texa burjuwaze.

Hizir kirina Lukacs di diyarkirna rîşalên romanê da li sînorê hizir kirna mamostayê xwe Hegel ne rawestiya belku ew karî “diyalêktîka romanê bi selmînît demê bi formekê serkeftî hijmartî di xirve kirina taybetmendiyên destan û tirajîdiyayê da. Anku eger destan derbirînê ji yekeya giştî/tevgir biket dinavbera kes û babetî da yan di navbera ez û cîhanê da, tirajîdiya jî derbirînê ji veqetiyana di navbera kes û babetî da diket. Hindîke romane bi xwedî yeke û veqetiyan dihê naskirin, çunke tiştê destanî û tirajîdî di nav xwe da heldigirît. Paşî roman dibîte formekê xwedî diyalêktîk ya avakirî li ser hevrikî û gurankarî û dînamî û mandel kirin û serpêçî kirin” (22).

Lukaş di pirtûka xwe da ewa bi navê (Tiyora Romanê) sê curên romanê destnîşan kirîne li dûv lehengê wê yê problematîk:

1-Romana nimuneyî ya mucered, ku dihête niyasîn bi çalakiya lehengî û bi hestpê kirina wî ya gelek berteng di berêxwedana alozîkirina cîhanê da. Mînak: (Donkîşot) ya (Cervantes).

2-Romana saykolojî/pskolojî ewa berev şîrovekirina jiyana navxweyî ya lehengê ve diçît, bi negetiviya lehengê û hestkirina wî ya gelek berfireh ewa dihêlît ew baweriyê bi wê bînit ya cîhana yeksan bo wî pêşkêşî diket. Mînak: (Perwerda Sozdariyê) ya (Flaubert).

3-Romana fêrkirinê yan perwerde kirinê, lehengê wê yê çaksaze, digel derdorê û digel babetî dihête goncan, livir xwe digel derdorê yeksan dibînît. Mînak: ( Salên Fêrkirina Filhêlim Mayster) ya Goethe (2).

Lucien Goldmann

Goldman dihête hejmartin şîrovekerê yekem li Firensa bo tiyorên feylesofê Mecerî yê nasyar Georg Lukacs… vekolînên Goldman jî bi vê çendê di hêne hejmartin weke dirêjepêdan bi rengekî ji rengan bo vekolînên Lukacs, eger wî serpêçî a wan kiribît -bi hemû wata peyva serpêçiyê ve- ji hejmareka layenan ve.(24)

Goldman di vekolîna xwe da bo romanê ji hizir kirineka bunyadgerî a pêkhateyî (Genetic Structuralism) destpêdike li dor romana rojavayî ewa burjuwaziya Ewropî peyda kirî, ku mifa ji hizrên Marks û Lukacs û Freud û Jean Piaget kiriye. Bizavkiriye senta vê romanê vekolît wek têgeh û ravekirin bi rêka têgehên bingehîn: bi tişbûn (Objectification) û lehengê problematik (Problematic Hero) û wekhevî (Homology) û bunyatê amajeker (Significant Structure) û berêxwedan bo cîhanê/ cîhanbînî (World Vision) û curê hişyariyê (25).

Goldman di vekolînên xwe da “giringiyeka rijd da ser formê romanê bi xwe, û peywendiya wê bi dîroka aborî ve di civakên rojavayî da” (26). Di vê çendê da Goldman palpiştî li ser tiyora berniyasa Marks kir “ewa dibînit rastmalî di sê qonaxa da derbaz buye, ew jî lîbralî û dest bi serda girtin û empiryalî” (27). Ku Goldman piraktîka xwe li ser vê tiyorê kir jiboy ku bi selmînît ku romana nû destkirde/ çêkirî a burjuwazane û neynika geşekirin û bizava wê ye “Lîbralî di wêje ya Belzakî û nivîserên sedsaliya nuzdê da dihête niwandin, dest bi ser da girtin di edebê Natalî Sarut da dihête niwandin, lê arezuya bi rêvebirina empiryaliyê di edebê Alan Rub Grillet da diyar bû” (28). Du girîmanên (hypothesis) serekî li dev Goldman xweya dibin:

“1. Wekheviyek di navbera avakirina têkistê romana kilasîk û avakirina guherîna di abûrê lîbralî da heye.

Hinek rûyên hevterîb (parallel) di geşepêdanên dahatî da hene ewên mayne bi her yekê ji wan ve” (29).

Li dumahiyê Goldman di mîtodgerîya xwe da di serederiya di gel têkistê romanê tekuzê li ser çar elemêntan diket: “bunyatê amajekerê rêk û pêk, têkevtina aydolojî, aydolojiya û texa civakî, û erkên çînan”. (30)

Mikhail Bakhtin

Tiyora romanê li dev Bakhtin gelek ya cuda ye ji tiyora wê li dev Hegel û Lukacs û Goldman. Ku evên dumahîkê wek destaneka burjuwazî temaşayî romanê dikir, lê Bakhtin wek janrekê edebî millî/gelî û li jêrî temaşa diketê, ku derbirînê ji arîşe û dabêşên gelî/millî û zehmetkêşên pirolîtarî diket. Lewma karekterên wî kesanên asayî ne, di demekî da ku karekterên destanê ne di asayî ne. Her weha taybetmendiyên romanê ne di xwecihin (unstable) belku yên destanê di xwecihin. Dîsan zimanê romanê li dev Bakhtin “ne zimanekî bi tenê ye, belku yê ji têkelkirina zimanan (Pulîfonî) pêkhatiye, … sîstemekê hunerî yê êkane bo zimanên nekevine di êk astê da” (31). Wate roman cura û curiya civakî ye bo zimanî û herweha bo ziman û dengên kesî, lewma ew romanê baştir dibîne ji destanê.

Marthe Robert:

Marthe Robert tiyora xwe ya romanê ji binemayekê derûnî/pskolojî dest pê kiriye, ew jî bi mifa wergirtina ji şîrovekirina saykulojî ya Freud li dor edeb û felsefe û olî. Ku di pirtûka wî da (Origins of the Novel) dihête dîtin eve jî li ser (The Domestic Novel) ewa Freud pê rabûy, avakiriye. Marthe Robert “tiyora xwe li dor romanê li ser (The Domestic Novel) damezrandiye, girêya edebî û ji dayîk bûna romanê dikete êk, ku leş tewerê cîhanê ye, û hemû bihêzî bi navê leşî temam dibin. Hindîke nivîsîna romanê ye ji bilind ragirtina arezuyane û rêgirtine bo dijwariya xerîzên dijmin karî, herwekî dema mirov romana tawanbariyê dinivîsît da ku derûnê xwe ji encamdana wê bê behir biket” (32). Marthe Robert romanê di zivrînîte ve bû nejadê mirovî yê zarokanîyê û xewnan, û arezuyên wî yên kipkirî/nivandî û hevrikî yên wî yên Odêbî, lewma romannivîs jiyannama xwe di romana xwe da dinivîsît. Evcar “êtîmê Kafkay, Kafka bi xwe ye ewê tulê li babê xwe vediket bi nivîsekî, ew kurê ne şer’î/bîjî ewê Dostoyeviskî kirîye di romana xwe da Dostoyeviskî bi gumane ji nejadê xwe” (33). Wate ew di bînt roman berceste kirina veşartî a derûn û arezuyên mirovî ye.

Ian Watt:

Bi nav û dengtirîn pirtûka vî rexnegirî (Peydabûna Romana Îngilîzî) ye, ku bizav kiriye bi rengekî ekadêmî bi selmînît ku romana nû Ingiltera serhilda ye û nivîserên wê di karin rastiya peydabûna romanê vegêrin. Evcar li ser devê Defoe û Fielding û Richardson hêrişa dikete ser destanê û nimûnên herdû destanên Homeros (Ilyada û Odîse) di înît (34). Bi vê yekê “çi peywendiyan nahêlît di navbera peydabûna romanê û destanê da. Ku nêzîkî nerîna Mikhail Bakhtin dibît, evcar derdûrî bûn a romana nû gehişte radê wênekirna axivtinên pîs û mumaresa cinsî (sex) û rewiştên ne pesend bû exlaqê berbelav ji hêriş û cerdevanî û pûçatî û dizî û zorî lêkirin… gelek tişt amajê didine hindê ku jêriya civakî romana nû peyda kir nek lutka/gopîtka civakê her wekî di destanê da” (35). Wate peydabûna romanê peydabûneka taybet e bi civakê û çi peywendî bi destanê ve nîne.

Northrop Frye

Ev rexnegir e û Berkson û Croce û gelekên din bi çi rengan “danpêdanê bi hebûna sînorên navbir naken di navbera janrên edebî da. Ku xeyala edebî yeke û xwudan yasayên vebire çi di destanê de be yan hozanê yan çîrokê yan şanogeriyê… ew dibînît helwestê edebî binekoke û derbirîn ji formekî ji formên vî helwestî” (36). Çewa ew danpêdanê bi hebûna cur û janrên edebî yên ji hev cuda û cîyawaz naket bi wî awayî bi nerîna wî çi cur jî berî çi curan peyda nebûne. Frye bi awayekî Darwîn î berê xwe dide janr û curên edebî, wate çewa Darwîn di got nejadê hemû gîyandaran yeke. Frye jî wisa hizir dikir û wî li cihê geşekirina Darwînî bi varê bûn (shift) yan bi ritûşkirin bi nav kiriye.

Ji bilî evên serî çend tiyorekên din jî hene li dor peydabûna romanê wek janrekê edebî mîna Rene Girard û Graham… eve bi kurtî giringtirîn tiyorên romanê ne, hejiye bêjîn cura û curiya tiyoran li ser peydabûna romanê wek janrekê edebî di zivrîte ve bo ne temambûna wê ji aliyekî ve, û ji aliyekê din ve bo wan hemû biyavên hizrî û rewşenbîrî ewên di nav civakê mirovayetî da peyda bûyn. Bi her awayekê heyî roman her ji sed saliya nuzdan û heta niha kariye wek mezin tirîn janrê edebî xwe bi sepînît. Di gel vê çendê hemûyê jî pirsa nasnama wê bi vekirî û alozî maye.

Evên li jêrî xiştê pûxtê tiyorên behskiriye:

Northrop Frye	Ian Watt	Marthe Robert	Mikhail Bakhtin	Lucien Goldman	Georg Lukacs	Hegel
Darwînî	Civakî	Pskolojî	Millî/gelî	Materyalî	Materyalî	Nimûneyî	Dîtin
Helwîstê edebî ye	Taybetmendî yeka civakî ye	Arezû yên kip kirî û nejadê zarokatiyê û xewnan e	Janrek ê edebî ê gelî ê li jêri ye	Destana burjuwazî ye	Destana burjuwazî û tirajîdî ye	Destaneka burjuwazî ye	Roman

BERHEM û ÇAVKANÎ

1 Dr. ‘Ebdî Hacî (2008). Roman peydabûn û Tiyor, Kovara Peyv, jimare (44), Dihok, L80.

2 Dr. Mihemmed Letîf ‘Ebdûlrehîm, (2008). Roman çi ye?/ Hilbijarde, Belavuk ji senterê Vekolînên Kurdî û Parastina Belgenaman, jimare (12), Dihok, L2.

3 Binêre: Dr. ‘Ebdî Hacî, Roman Peydabûn û Tiyor, L81.

4 Dr. Mihemmed Letîf ‘Ebdûlrehîm, Roman çi ye? Hilbijarde, L 11.

5 Tezvîtan Todorof, (1992) El-mebde El-hîwarî, Dîrase Fî Fikir Mikhail Bakhtin, tercûme : Fexrî Salih, El-tebî’e El-Sanîye, El- Muesese El-’erîbîye lîl-Dîrase wel neşir, Beyrut, L 113.

6 El-Rîwaye we sin’et Kîtabet El-Rîwaye, (1981), El-Meusû’e El- sexîre, tercûme: Samî Mehdî, Menşurat Dar El-Cahiz Lîl-neşir, Dar El-Hirîye Lîl -Teba’e, Bexdad, LL 9-10.

7 Dr. Mihemmed Letîf ‘Ebdûlrehîm, Roman çi ye? / Hilbijarde, L 13.

8 Sîyamend Hadî , ( 2004), Mêjûy serhildanî Roman, çapxaney Tîşk, Silêmanî, L 111.

9 Binêre: Dr. ‘Ebdî Hacî, Roman Peydabûn û Tiyor, L82.

10 Mîlan Kundêra, (?). Xiyanet el-Wesaya, Tercume û Teqdîm: Loey ‘Ebdulîlah, Dar Neynewa Lîl-dîrasat we Eletewzî’ wel neşir, Musil, L20.

11 Hena ‘Ebûd (2002). Mîn Tarix El-rîwaye, Menşurat îtihad Kîtab El-’erebî, Dîmeşq, L10.

12 Mecmû’e Mînel Muelifîn, (1985). El-Edeb we Enwa’ El-Edebîye. Tercume: Tahir Hîcaz, Dar Telas lîl dîrasat we tercume we el-neşir, Dîmeşq, L 162.

13 Dr. Letîf Zeytûn, (2002), Mu’cem el-Mustelihat Neqid el-Rîwaye. Dar el-Nehir lîl-Neşir, Beyrut, L 99.

14 Dr. ‘Ebdî Hacî, Roman Peydabûn û Tiyor. Wergirtiye ji: Bakhtin, Mesaîl el-Edeb we ‘ilim el-Cemal, L 454.

15 Bo Pitir Pêzanîna Bizivre : Emîn Ebdûlqadir, (2008). Tekist di Navbera Gotara Rexneyî û Rêbazên Edebî da. Weşanên êketiya Nivîskarên Kurd- Duhok, çapxana Hawar, Duhok. L 166.

16 Hena ‘Ebûd. Mîn Tarîx el-Rîwaye. L 11.

17 Her ew jêder û lapere.

18 Dr. Cemîl Hemdawî, Medxel îla Nezeriyet el-Rîwaye. Malper: www.jamilhamdaoui.net/plugins/content.php?110.recent.2/13/11/ 2008

19 Her ew jêder.

20 Hena ‘Ebûd. Mîn Tarîx el-Rîwaye. L 13

21 Dr. Cemîl Hemdawî. Medxel îla Nezeriyet el-Rîwaye. jêderê Berê.

22 Her ew jêder.

23 Georg Lukacs, (1988). Nezeriyet el-Rîwaye. Tercume: El-Huseyn Subhan. Menşurat El-Tel, Metbe’et el-Necah el-Cedîde, Dar El Beydai. L 92.

24 El-Seyîd Yasîn (2007). El-Tehlîl el-Îctima’î lîl-Edeb. El-Tebî’e el-salîse, Qahîre. Dar el-’Eyîn lîl-Neşir. LL 31- 32

25 Bo Pitir Pêzanîna bi nêre: Feysel Derac, (1999). Nezerîyet el-Rîwaye we el-Rîwaye el-’Erebîye. El- Merkez el-Seqafî el-’Erebî, Eldar el-Beydai. L 37.

26 El-Seyîd Yasîn, El Tehlîl el-Îctima’î lîl-Edeb. L 37.

27 Hena ’Eb ûd. Min Tarîx el-Rîwaye. L 15.

28 Her ew jêder û lapere.

29 El-Seyîd Yasîn. el-Tehlîl el-Îctîma’î lîl-Edeb. L 35.

30 Feysel Derac. Nezerîyet el-Rîwaye we el-Rîwaye el-‘Erebîye. L 61.

31 Mikhail Bakhtin,(1983). El-Kelîme fîl el-Rîwaye. Tercumet: Yusuf Helaq. Menşurat Wezaret el-Seqafe, Dîmeşq. L 221.

32 Feysel Derac, (1999). Nezerîyet el-Rîwaye we el-Rîwaye el-‘Erebîye. L 96.

33 Her ew jêder. L100.

34 ian Watt, (1995). Nişui el-Rîwaye. Tercumet: Saîr Dîb. Dar el-Şerqîyet lîl-Neşir we el-Tewzî’, Metabî’ internaşyonal, el-Qahîre. Cîhat Mute’edîde.

35 Hena ‘Ebûd. Mîn Tarîx el-Rîwaye. L 22.

36 Her ew jêder. L 23.

Tiyorîzekirina Romanê Weke Janrekê Edebî

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Tiyorîzekirina Romanê Weke Janrekê Edebî

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply