DIYALEKTÎKA MIKHAIL BAKHTIN: Peyv, Guherînên Civakî û Geşbûna Zimên

DIYALEKTÎKA MIKHAIL BAKHTIN

Peyv, Guherînên Civakî û Geşbûna Zimên

Bextiyar Secadî
JI SORANÎ: BESAM MISTEFA

Pêşgotin

Ev babet beşeke ji pêşgotina pirtûka Azweriya Diyalog, Ken û Azadiyê ku ji hêla Mikhail Baxtîn û çend rexnegir û teorîdanerên dîtir hatiye nivîsandin û nûser ew kiriye kurdî. ji ber ku çend nerînan li ser taybetmendiyên sereke û herwiha asta geşbûna zimanê kurdî û bizava wergerandina bo zimanê kurdî jî vedihewîne, me pêwist dît em dîsa li ber çavê xwîneran raxin.

Têbiniyek li ser teoriyên Bakhtin

David Lodge di pirtûka xwe ya Rexne û Teoriya Modern de dibêje: “Jiyan û berhemên Mikhail Bakhtin û asta wergirtina wan berheman berî û piştî mirina wî, yek ji çîrokên herî balkêş ên dîroka rewşenbîriya modern e.” (Lodge 134:1993)

Ev gotina David Lodge di pirtûka navhatî de, bû sedemê sereke yê gera min li “jiyan û berhemên Bakhtin.” Dema ku min ev pirtûk dixwend, ez xwendekarê mastera ziman û edebiyata îngilîzî li Zanîngeha Tehranê bûm. Ji wê demê ve, min hewl da hizr û ramanên Bakhtin ji nêzîk ve nas bikim.

Piştî xwendina hinek berhemên Bakhtin, min çend nivîs di salên 1998 û 1999an de bi armanca aşnakirin û haydarkirina xwînerên Kurd bi raman û teoriyên Bakhtin belav kirin. Wergerandina vê pirtûka li ber dest jî dîsa berhema wan salan e.

Di dîroka bîrdoziya edebî ya modern û civaknasiya edebiyatê de, bêguman Mikhail Bakhtin wek yek ji rewşenbîr û bîrdozgerên herî diyar û karîger di vê meydana rexneyî û teorîk de tê hejmartin. Hêlên cuda cuda yên ramana vî bîrmendê ûris bi awayekî ye ku rexnegir û bîrdozgerekî wek Tzvetan Todorov di wê baweriyê de ye ku Bakhtin mezintirîn teorîdanerê edebiyatê di sedsala bîstan de ye.

Jiyana Bakhtin a fikrî li ser du beşên sereke tê dabeşkirin: Yekem, salên destpêk û dawiya jiyana wî ne û duyem salên navîn in. Di qonaxa yekem de, em rastî fîlozofekî Neo-Kantî tên û di qonaxa duyem de jî Bakhtin wek rexnegir û teorîdanerekî edebî tê hesibandin. Her du qonax jî heta hedekî hevçax bûn bi desthilata zordar a Stalîn re li Sovyeta berê û wê rewşa tije sansur ku rêjîma Stalîn li ser hizrvan û bîrmendan ferz kiribû. Ji xwe ji ber van şert û mercan berhemên Bakhtin piştî nêzîka 40 salî (ango, di destpêka salên şêstî û vir ve) raberî gotara fikrî û rewşenbîrî ya rojava hatin kirin.

Bakhtin ew bîrmend e ku berhemên wî, ji ber celebê taybet ê dîtin û nerînên wî ku li dijî desthilatdariya rehaxwaz û tekdest a rêberên Sovyeta berê û bi taybetî Stalîn bû, bi pirranî bi bernav yan bi navên hevalên wî dihatin çapkirin û her wiha Bakhtin bêhtirî sî salî bo başûrê welêt hat dûrxistin û di tenêtî û bêxwedîtiyê de û tevî nebûna amûr û kelûmelên nivîsandinê û tew hinek caran bêyî kaxez û pirtûk jî her mijûlî fikrîn, afirandin û teorîdanînê bû.

Piştî kongreya 21ê ya Partiya Komunîst, bi taybetî piştî daxuyaniya navdar a Xruşçev di sala 1957an de ku tê de bi tundî hin siyasetên Stalîn rexne kir, Bakhtin vegeriya cîwarê xwe û dest bi berfirehkirina hizrên xwe û ji nû ve belavkirina berhemên xwe kir.

Tevahiya alî û rehendên fikrî û teorî yên Bakhtin û hemû nerînên wî yên rexnegirî bi awayekî giştî di pênc babetên sereke de kom dibin ku wiha ne:

Nerîngeha rexnegir bo ekola Formalîzmê.
Nerîngeha rexnegir bo ekola derûnnasî.
Şîroveya nûjen a aliyê civakî yê zimên.
Raberkirina teoriyeke balkêş û nû û karîger derbarê derketina romanê.
Celebnasiya romanê û avakirina poetîka taybet bi romanê.

Ji bilî berhemên Bakhtin ên dîtir wek bîranîn, gotar û namîlkeyan, du pirtûkên sereke yên Bakhtin ku nerînên wî yên teorîk vedihewînin, ev in: Pirsên Poetîkaya Dostoyevskî (1963) û Rabelais û Cîhana Wî (1966.) Di pirtûka yekemîn de ew behsa Dostoyevskî bi taybetî û janra romanê bi giştî dike. Di vê pirtûkê de, hizra “romana polîfonîk -çend dengî” û romana “çend zimanî – pirrzimanî” bergewde dike û behsa teoriya Diyalojîzmê dike ku, di hinek romanan de bi giştî û romanên Dostoyevskî bi taybetî de derketiye holê. Di berhema duyem de jî, lêkolîneke raveker li ser diyardeya karnevalê di çerxên navîn û berhemên şanonivîsê komedî li Fransaya sedsala 16an Rabelais, pêk tîne. Di vir de Bakhtin amaje dide wê bîrokeyê ku ziman di bingeh de û bi rastî diyalojîk e û xisleteke ziman a gotûbêjxwaz û aliyekî wî yê civakî heye. Bi baweriya wî, her kirdareke zimanî di bendewariya karvedaneke zimanî de ye. Diyar e ev nerîna Bakhtin bi awayekî ji awayan li dijî rehendên formalîst ên rexnekarî ye ku guh nadin aliyê civakî yê ziman û berevajî vê yekê form yan şêweya berheman li cem wan girîng e.

Destpêka jiyana edebî û fikrî ya Bakhtin, ango salên bîstan, hevdem bû bi serdestiya nerînên formalîst di rexne û edebiyatê de. Formalîstên Ûris di dehsala duyem û sêyem a sedsala bîstan de û li bajarên Moskow û Saint Petersburgê karîbûn bi têbinîkirina celebê zimannasiya bingehxwaz (wek a Ferdinand de Saussure) û bi rêya guhdana bi tekst û cudakirina tekstê ji rewşa civakî û jîngeh û dem û cih celebek guherînên sereke di lêkolînên edebî de pêk bînin. Hevdem bi wê rêbaza rexneyî ya Formalîzmê re, Bakhtin û çend heval û hevrêyên xwe, wek Voloşînov û Medvedev, encûmenek damezrandibûn û mijûlî afirandina hinek bîr û bawerî û teoriyên nû di warê lêkolînên edebî de bûn.

Hîm û bingehên van teoriyên Bakhtin û hevrêyên wî bi aliyên derhest ên zimannasî yên straktûrxwaz ên formalîst û her wiha jî bi marksîzma hişk û ortodoks û bangewaziyên desthilatdarên rêjîma Stalîn re, bi taybetî piştî destpêkirina desthilata Stalîn, dijatî nîşan dida; nemaze li dijî wî celebê edebiyatê ku wek Realîzma Civakî hatibû naskirin.

Ger tenê binema lojîkî û hûnandina serbixwe ya tekstê li ba formalîstan giring bû, Bakhtin bêhtir guh dida têkiliya di navbera tekst û danerê wê de. Bi baweriya Bakhtin, tekst bêyî tekstsaz yan berhem bêyî daner nabe serkaniyeke bawerpêkirî ya lêkolînan û pêkutiya formalîstan li ser çarçove û bingeh û şêweya tekstê û piştguhxistina biwarê amade di afirandina tekstê de ji hêla formalîstan bi gelemperî cûrekî taybetmendiyê daye nerînên formalîstan ku di wan de kêmasiyên mezin xuya dikin. Li gor Bakhtin, dîroka formên edebî û edebiyatê, dîroka guherînên civakî bixwe ye. Wek Julia Kristeva di vî warî de dibêje: Tevahiya ciyawaziyên Bakhtin ji ekola şêwexwaz a lêkolînên wêjeyî di du xalan de kom dibe ku ew jî barandina tekstê bi hizrên îdeolojîk û hewldana rêzbendîkirin û danasîna ji nû ve ya têgeha zimên in.

Danasîna Bakhtin ji zimên re ji danasîna Saussure ciyawaz e. Bakhtin wê danasîna Saussure rexne dike ku li gor wê ziman sîstemeke xwebirêveber e û girêdayî yasa û rêbazên xwe yên ne civakî û derhest e. Di vî warî de, Raman Selden dibêje: “Bakhtin bi tevahî têgihîştina me ji ziman re wek derbirrîneke tekane û yekdeng û dawîlêhatî ku ji meydana xwe dûr ketiye û ne xwediyê ti cûre bersiveke çalak e, red dike.” (Selden 15:1993). Ger Saussure pêkutiyê li ser vê xalê dike ku pêwist e ziman bibe mijara sereke ya lêkolînên zimannasî, bi baweriya Bakhtin divê giringî bi yasa û `parole` û gotûbêja navbera kesan bê dayîn û biwarê amade di wan gotûbêjan de girîng û nirxdar dibîne. Bi dîtina Bakhtin, her bêjeyek bi awayekî bersiva bêjeya berî xwe ye û di bendemana bersiva bêjeya piştî xwe de ye. Ango li gor vê nerînê, ziman xwediyê siruşt û hebûneke civakî û dualî ye.

Dîsa, ev nerîna Bakhtin bo ziman bi wateya sereke ya teoriyên wî re li hev dike. Bi gotineke zelaltir, derbarê romanê û awayê derketina wê û celebên wê yên cuda cuda, Bakhtin dîsa xwe dispêre danasîna xwe bo romanê. Di pirtûka “Pirsên Poetîkaya Dostoyevskî” de, Bakhtin di wê baweriyê de ye ku Dostoyevskî afirînerê romana çend dengî ye û ev roman jî ne tenê reh û kokên wê di karnevalên sedsalên navîn û tew şanoyên Rabelais û romanên ebebozî `picaresque` yên sedsala 17 û 18an de ye, lê ev cûre roman jî bi tevahî ji romanên tekdengî yên nûserên wek Tolstoy bi yekcarî cuda ye.

Taybetmendiyên sereke yên romana çend dengî, curbecuriya dengan û hejmara zêde ya hişyariyên cuda cuda yên takekesî ku her yek ji wan bi şêweyeke cuda û serbixwe û vekirî tê arastekirin. Her wekî Selden diyar dike: “Di van cûre berheman de, ti hewldanek bi armanca yekdestkirina nerînên ciyawaz ên kesayetiyên ciyawaz nayê kirin. Li vir hişyariya kesayetiyan bi hişyariya nûser re nabe yek û tew ev hişyariyên cuda cuda jî ne girêdayî hişyariya afirînerê roman û kesayetiyan e.” (Selden 40:1993)

Di romana çenddengî de, zihniyet û hişyariya kesayetiyan bi ti awayî nakeve bin sîbera desthilata vebêjer yan nûser. Li vir dengê nûser jî dengekî ciyawaz e li tenişta dengên dî yên berhemê. Bi vî rengî jî, nerîna kesayetiyan ku dibe her yek li ser îdeolojiyeke cuda û hevdij jî be, bi nerîna nûser re di astekê de cih digirin û hemû bi eynî şêwe di asteke wekhev a biha û girîngiyê de ne. Di vî warî de, Bakhtin dibêje: “Pirrcûrî û curbecuriya hişyarî û dengên serbixwe û hevdengiya tevahî ya di navbera wan de bi rastî wek taybetmendiya sereke ya berhemên Dostoyevskî tê hesibandin.

Ew damezrênerê romana çenddengî ye û cûrekî nû yê romannivîsiyê ava kiriye ku tê de dengên cuda cuda yên qehremanan bi heman şêwe tê bihîstin ku dengê daner di romaneke asayî de tê bihîstin. Gotina qehreman derbarê xwe û cîhana xwe de, bi heman indazeya gotina danerê romanê nirxdar e. (Ji Ehmedî 100:1371)

Lê ji aliyekî dî ve, ew taybetmendiyên li jor di romana yekdengî de nayê dîtin. Di berhemeke wiha de, em rastî yek deng û yek îdeolojiyê tên. Nûserê vî cûrê berheman deng û hişyariyên dîtir dixe jêr sîbera serdest a deng û nerîna xwe ya tekrehend.

Lê romana çend dengî, kultura karneval û komedyaya rengorengo ya Rabelais dişopîne. Tevî ku karneval bi wateya “kêf û şahî” bi kar tê, lê bi dîtina Bakhtin, karneval tevahiya wan alî, rehend û bîr û baweriyan li xwe digire ku di wan de tîz û îma û tuwancên di karneval û berhemên têkildarî karnevalê de, desthilata fermî dixin ber tîşkên rexneya xwe ya tinazker de. Ev xislet jî di kultur û hinek tekstên serdema klasîk û di sedsalên navîn û serdema Ronesansê de derketiye ku mebesta Bakhtin li vir bêhtir karneval û ahengên şahî û pîrozkirina cejnan di sedsalên navîn de ye ku di wan de desthilata yekrehend û yekdeng û serdest a dêrê û Papa diket ber rexneyeke tûj û tijî tîz, tinaz û qerf.

Karneval qalibê qonaxên cihgirtî û misogerkirî yên sedsalên navîn serobin dike û kultureke demokratîk saz dike. Di dem û wextekî wiha de, li şûna cidîtiya teperser a desthilata rehaxwaz, celebek ji ken û azadiyê pêk tê. Li vir dengekî tak û reha rûbirûyî çend dengên cihêreng dibe. Nimûneya van kesayetiyên karnevalî heman kesayetiya “Falstaff ”ê Shakespeare di beşê yekem ê şanoya Henry IV (Henryyê Çaremîn) de ye. Falstaff ew kesayetiya bejnkurt û qelew e ku bi çavekî tinazker di dîmenên cuda cuda de dengê takekesên cidî dixe ber rexneyeke tijî tîz û laqirdî û galteyan bi wan dike.

Dîsa ev şêweya rûbirûbûnê ya tijî tîz û qerf û tinaz ku, encama wê ken û azadî ye, di serdema Ronesansê û di berhemên şanonivîsekî wek Rabelais de derketiye ku di komedyayên xwe yên rengorengo de bi çavekî qerfok bi biwarên cidî yên bûyeran û bi dengê tak û rehaxwaz ê kesayetiyan re tevdigere. Ev boçûn û şêweya tevgerê li hember xwe û yên dîtir di yekemîn janra romanê de -ango, romana picaresque- berçav dibe. Nimûne jî, berhema Cervantes di destpêka sedsala 17 Don Kîşot û Tom Jones a Henry Fielding di destpêka sedsala 18an de ku her yek bi awayekî cuda mirovê hişmend û tekrehend ê serdema modern rexne dike; helbet dîsa ev rexne bi şêweyeke qerfok û bi çavekî tinazker pêk tê ku encama wê jî ken û azadî ye û di eynî demê de jî hinek aliyên kirêt ên gotara serdest berçav dike. Romana çend dengî encam û berhema wê nerîtê ye.

Yanî bi kurtî, karnevala sedsalên navîn diguhere û dibe komedyaya rengorengo ya Ronesans û reftara karnevalî ya kesayetiyeke wek Fallstaff. Ev jî tên guhertin û di destpêka serdema modern de, ango di destpêka sedsala 17an de, dibin romana picaresque û piştre di sedsala 19an de romana çend dengî ya Dostoyevskî derdikeve holê ku berdewamiya heman rêbazê ye.

Roman bo Bakhtin formeke diyalojîk e û ew janra edebî ye ku taybetmendiyeke wê ya vekirî heye û tê de, rasterast wek karneval, dengê desthilatdar ji ber amadebûn û kartêkirina dengên dîtir tûşî tevizînê dibe û dibe wek dengên dî. Lewra ziman jî rûbirûyî danasîna ji nû ve û berdewam dibe ku, ev yek jî hevdem e bi hevrikiya çînên cuda cuda re bi mebesta zeftkirina desthilatê. Wek mînak, wateya peyva “azadî” diguhere û ev guherîn jî girêdayî wê yekê ye ka kê û kîjan aliyê wê didin nasîn. Ango, berhemên Bakhtin ne tenê beşek ji teorî û rexneya edebî ne, lê rehendeke siyasî jî li xwe digirin. Lewma tekst wek qada hevrikiya di navbera desthilat û kultura cemawerî de tê wesfkirin. Ango, karneval wek pêşîneya romana çend dengî, ew şêweya taybet a kultura cemawerî ye ku li dijî kultura çîna serdest e. Bakhtin di vî warî de dinivîse:

Em dikarin bêjin -helbet bi şertê liberçavgirtina hinek nimûneyên taybet- mirovê sedsalên navîn xwediyê du jiyanan bû: yek ji wan jiyaneke fermî û cidî û yekreng e ku girêdayî sîstema cidî ya cih û statuyên civakî bû û ew jiyan di sîbera dudilî û sitemkarî û tepeseriyê de bû û ya dîtir jî jiyana karnevalî bû û ev jî ango derbaskirina jiyanê li cihên giştî, jiyaneke azad û şad û tijî ken û bêyî dilgiranî ji ber binpêkirina mirov. Vê jiyanê dixwest babeteke pîrozwer daxîne erdê û gerek bû hemû tiştan piçûk bike û ji bîr û baweriyên rehaxwaz bireve. (Jêderê berê. R. 170)

Kenê cemawer di karnevalan de rizgarbûna wan mirovan e ji qeyd û bendên kultura fermî û cidîtî û hişkiya desthilata dûrî cemawer. Dengê karnevalê dengê cemawer e ku dixwaze bigihê guhê kesên dîtir. Di karnevalê de her tişt tê berevajîkirin: Paşa dibe xulam û xulam dibe paşa; di karnevalê de baweriyên olî û baweriyên neolî tev li hev dibin; zana û nezan li tenişta hev in û di encamê de cîhaneke serobin û berevaj tê afirandin. Li vê gorê jî, rêzbendî û qalibên berê namînin û wekhevî û yeksanî derdikeve holê. Ev taybetmendiyên karnevalê, ku di wan de pirrengî û curbecurî tê dîtin û mohra hemûyan a sereke “pirrdengî” ye, di romana çend dengî de bi hêsanî berçav dibe.

Li gor vê nerînê, berhema Dostoyevskî Birayên Karamazov baştirîn nimûne ye ji bo nîşandana romana pirrdeng. Îvan, Dmitrî û Aleks her sê bira ne û her yek ji wan xwedî nerîn û reftareke cuda ye. Aleks (Alyoşa) mirovekî oldar e û Dmitrî mirovekî halxweş e û Îvan jî mirovekî xwediyê reftareke xwe ya cuda ye ku di dawiya romanê de tûşî nexweşiyeke psîkolojîk dibe.

Di seranserê romanê de dengê her yekî ji van birayan û şêweya jiyana wan û nerînên wan ên cuda bi şêweyeke wekhev û hevast arasteyî xwîneran tê kirin û ne tenê dengê yekî ji wan bi ser yên dîtir de serdest nabe, lê tew dengê nûser bi xwe jî ango Dostoyevskî, yan dengê bavê van her sê birayan bi ti hawî bi ser dengên dîtir de serdest nabin. Li vir dengê vebêjerê çîrokê bi xwe dengek e di nav dengên dîtir de. Ev cûreya hevastî û wekhevî ya di navbera dengên ciyawaz ên di romanê de bi şêweyekê ye ku bala xwîner bi aliyê ti yekî ji wan nayê kişandin.

Lê berevajî vê, di romana Anna Karenina ya Tolstoy de, dengê vebêjer bi ser dengê kesayetiyan de serdest dibe û hem xwîner û hem danerê romanê jî bo çarenûsa “Anna” di dawiya romanê de hêsiran dibarînin. Daner di vê romanê de xwe wek xwediyê kesayetiyên di berhema xwe de dibîne, tew di wê baweriyê de ye ku di çarenûsa xirab a Anna de beşdar û tawanbar e. Encama mijarê bi vî rengî ye ku Tolstoy nimûneya wan nûseran e ku romana yekdengî diafirînin û Dostoyevskî nimûneya wan nûseran e ku romana pirrdeng berhem tînin. Eşkere ye jî ku ev bîr û baweriyên Bakhtin li ser romana tekdengî û pirrdengî rasterast girêdayî demokrasî û vebûna berhema edebî ye û ji aliyekî dî ve jî, li dijî desthilata takdeng û tak cemser û tak rehend a rêjîma Stalîn e. Lewra di tekstên cuda cuda de wek lehiyê amaje bo rexneya siyasî ya Bakhtin tê kirin û ev jî wê babetê tîne bîra me ku me berê gotibû: Tekst qada hevrikiyan e.

Bakhtin di beşekî pirtûka Pirsên Poetîkaya Dostoyevskî de, bala xwe daye rêzbendiya gotarê di romanê de. David Lodge vê rêzbendiya Bakhtin bi vî rengî nîşan dide: Gotara rasterast a nûser, gotara nîşandayî û gotara dualî (Lodge 33:199). Li vir gotara yekem heman dengê vebêjer e û gotara duyem jî gotûbêjên di navbera kesayetiyan de li xwe digire. Lê ev her du gotar jî taybetmendiya wan a çend dengî nîne. Bi dîtina Bakhtin, tenê gotara sêyem e ku balkêş e, çiku bi rêya gotara dualî, çend dengî û çend bêjeyî di berhemê de pêk tê.

Bakhtin gotara sêyem, ango gotara dualî, li ser çar beşan dabeş dike: Şêwazsazî (Stylization), yan tinazkar (Parody), (Skaz) û gengeşeya veşartî (Hidden Polemic.) Di her du cûrên pêşî de, ango di şêwazsazî û berhema tinazkar de, nûser dest bi çavlêkirina şêwaz û berhemeke taybet dike. Helbet bi vê cudahiyê ku di şêwazsaziyê de mebesta sereke ya şêwazsazî û cûrê taybet ê vê şêwazê ji hêla nûser ve di eynî astê de tên danîn. Lê di berhema tinazkar de, nûser sûd ji şêwazekê werdigire û hinek mebestan bi ser de ferz dike ku bi aliyê dijî mebesta şêwaza sereke de diçe (Jêderê berê. R. 36)

Ji aliyekî dîtir ve, Skaz peyveke rûsî ye ku tê wateya “form û teknîka vegotinê ku vegotinên zahirî nîşan dide.” (Hawthorn 133:1992) Her wiha gengeşeya veşartî ew cûre gotar e ku tê de amadebûna yê dîtir tê hestpêkirin û bi rastî gotarek e ku di bersiva gotina yê dîtir de kêsim girtiye.

Li vir pêwist e tilî bê danîn li ser cudahiyên du têgehên pirrdengî (Polyphonic) û pirrzimanî (Heteroglossia), çiku pirraniya xwîner û rexnegiran bi şêweyeke yeksan rûbirûyî van herdu têgehên Bakhtin dibin. Heteroglossia ew têgeh e ku Bakhtin bo destnîşankirina amadebûna hevdem a du yan çend zimanên millî di yek sîstema kultûrî de sûd jê tê wergirtin û berevajî vê jî, monoglossia yan yekzimanî wê taybetmendiyê nîşan dide ku berhemeke edebî di nava sîstemeke kulturî ya pirrzimanî de dibe ku tenê ji yek zimanî sûd werbigire. Bikaranîna wê têgehê ji hêla Bakhtin, vedigere wê rastiyê ku li Sovyêta berê çend zimanên ciyawaz li holê hebûn û pirsa nivîsandina edebiyatê bi zimanê rûsî yan zimanên dîtir yek ji pirsên herî giring ên wê çaxê bûn. Li vir pêwist e em bêjin dibe ku tekst çendzimanî be, lê ne şert e ku ew tekst di eynî demê de pirrdeng jî be. Di navbera her du têgehên pirrdeng û pirrzimanî de, Bakhtin girîngiyê dide têgeha pirrdeng û bi nerîna wî dibe ku teksteke çendzimanî di eynî demê de teksteke yekdeng be. Li vir tenê kêsima zimanan ne girîng in, lê hizr û nerîna piştevana zimanan girîng e.

Ji aliyekî dî ve, nerîna Bakhtin bo ziman û babeta diyalojîk û berhemên edebî, girêdayî têgeha “navbera tekstan” e (intertextuality) ku bêhtir ji hêla Julia Kristeva hatiye pêşxistin. Li tenişta vê yekê jî, têgeha (anxiety of influence) “Dilgiraniya Tesîrê” ku ji hêla Harold Bloom hatiye raberkirin, girêdayî diyalojîzma Bakhtin e; ev jî ji bilî ku giringîdana Bakhtin bi têgeha “gotar – discourse”, cûrek ji girîngîdana bi vê têgehê di xwendinên Michel Foucault de li ser dîrok û civaknasiyê, bi bîra me tîne.

Sedemê wergerandina pirtûkeke derbarê Bakhtin

Ew babetên ku min di vê pêşekiya kurt de amaje bi wan kir, kêmtir di vê pirtûka di dest de behsa wan hatiye kirin. Ev pirtûk bi rastî bi mebesta haydarkirin û aşnakirina xwînerê Kurd bi şêweya lojîk û belgandin, sediqandin û şêwaza nivîsandina Bakhtin hatiye wergerandin. Ji aliyekî dî ve jî, di beşa yekem a vê pirtûkê de, xwîner rûbirûyî çend gotarên naskirî yên hinek rexnegir û teorîdanerên sedsala bîstan dibe (wek Todorov, Jakobson, Goldmann…) ku li ser Bakhtin û hizr û bandor û berhemên wî hatine nivîsandin. Beşekî vê pirtûkê ji zimanê farisî hatiye wergerandin bo zimanê kurdî û hilbijartin û wergerandina babetan bo zimanê farisî ji hêla bîrmend û wergêrê naskirî yê wefatkirî Mihemed Cafer Pûyende hatiye pêkanîn.

Du armancên min ên sereke ji wergerandina vê pirtûkê hebûn: yekem, ew e ku beşa yekemîn a vê pirtûkê ji çend gotarên giring ên çend teorîdanerên mezin ên sedsala bîstan pêk tê ku li ser Bakhtin nivîsandine û her yek ji wan di berhemeke cuda de hatiye çapkirin û li vir di yek pirtûkê de em rûbirûyî hemûyan dibin. Duyem, ew e ku ez guhastina hinek şêwazên taybet ên zimanê farisî -çi di ali- yê binema hevokan û çi di aliyê cûreyê bêjeyan de- bo zimanê kurdî wek erkekî pêwist dibînim. Her çi qasî ezmûna min a wergerandinê ji min re nîşan daye ku bi gelemperî wergêrê Kurd dikare têgehên biyanî ji zimanê yekemîn hêsantir û resentir wergerîne kurdî.

Berawirdkirina zimanê farisî û kurdî di aliyê asta geşbûnê de

Tevî ku zimanên farisî û kurdî ji yek malbata zimanî ne (malbata zimanên hindo-ewropî), lê nayê înkarkirin ku zimanê farisî çi derbarê mîrasa klasîk a pexşana edebî, hunerî û fikrî de û çi di aliyê şêwazên cuda cuda yên zanistî û marîfî de û bi taybetî ew tekstên zanistî û marîfî yên nivîsandî û wergerandî yên sedsala bîstan gellekî zêdetir ji zimanê kurdî geş bûye. Asta vê pêşveçûna zimanê farisî jî, nemaze di aliyê wergerandina tekstên teorîk de, bi awayekî ye ku pirr caran berawirdkirina van her du zimanan bi hev re karekî bêkêr e.

Berawirdkirineke bilez a tekstên fîlozofî û teorî yên destpêk û navîn û dawiya sedsala bîstan di pirtûkxaneya farisî de, wê rastiyê ji bo me berçav dike ku zimanê farisî di sedsala bîstan de bi şêweyeke diyar û tew seyr û sosret jî rastî guherînan hatiye û bi pêş ketiye. Wek mînak, bi têbinîkirina zimanê bikarhatî di wergerên Mihemed Elî Firûxî li berhemên Descartes di destpêka sedsala bîstan de, û wergerên Hemîd Enayet li Hegel di navîna sedsalê de û wergerên Hisên Beşîriye li Thomas Hobbes û Ebdilkerîm Reşîdiyan li Kant û Daryûş Aşûrî li Nietzsche û Murad Ferhadpûr li Adorno, û Hisên Payende li teoriya edebî û gellek wergêrên dîtir di dawiya heman sedsalê de, ew yek ji me re zelal dibe ku wan wergêrên navhatî karîbû heta radeyeke berçav zimanê farisî geş bikin. Wan karîbû zimanê farisî di rûbirûbûna bi tekstên fîlozofî û teorîk ên rojava de bixemilînin. Lewra jî, ew wergêr bi roleke sereke rabûne di pêşvebirina zimanê farisî û amadekirina wî zimanî bo bikaranîn û li xwe girtin û geşkirin û afirandina hizr û bîr û baweriyên fikrî, rexneyî û teorîk. Wan karîbû zimanê farisî geş bikin di aliyê cûrê bêjeyan, bingeha hevokan, hejmara têgehên nû û latînî, yan têgehên kevn û erebî û her wiha kurtî û dirêjiya hevokan, cihê hokeran, anîn yan rakirina hevalnavan û tew liberçavgirtina xalbendî û paragrafbendiyê.

Pirsa pêşveçûn û geşbûna ziman (development of language) yek ji babetên giring ên gotara akademîk a hevçerx e. Rola çarenûsî ya ziman bi giştî û kartêkirina zimannasiya “piştî Saussure” li beşên cuda cuda yên zanistên mirovî û derketina wan liq û şaxên zêde yên zimannasiya hevçerx ji aliyekî ve, û taybetmendiyên sereke û şêweyî û çehreya vêga ya zimanê kurdî ji aliyekî dîtir ve, me neçar dikin ku em ji berê bêhtir û hûrbîntir guh bidin pirsa pêşxistina zimanê kurdî.

Her wiha, ew guherînên ku di destpêka sedsala bîstan û di encama derketina rojnamevaniya kurdî de bi ser zimanê kurdî de hatin, heta digihê şêwaza nû ya şiîrî di berhemên Goran de û zimanê çîroknûsî yê nîvsedsala borî û zimanê tekstên nivîsandî û wergerandî yên lêkolînên cuda cuda û van dawiyan jî zimanê bikarhatî di sohbeta internetî yan peyamên telefonên mobîl mobayl û ekranên televîzyonan cûreyê guherînan di zimanê kurdî de nîşan didin. Hinek ji van zimanan û gellek zimanên dîtir ên bikarhatî di biwarên cuda cuda de, bi pirranî me rûbirûyî cûrekî sersamî, dereng têgihîştin, çewt têgihîştin yan tênegihiştin yan hestkirin bi diyardeyeke nû dikin.

Ji xeynî van jî, hinek hokar bûn sedemê nehiştina baweriyê bi hejmareke zêde ya nûser û wergêrên Kurd wek: Cudabûna zimanê nûseran ji hev du û pêkhatina cûrekî kaos û tevlîheviyê di şêweya bikaranîna têgehan di nivîsandinê de û sadekirina babetan, kurtkirina hevokan, rakirina hokeran û piştguhxistina hevalnavan û liberçavnegirtina rola rêzimanî ya paşgir û pêşgirên zimanê kurdî û bi giştî dilsoz nebûna bi kêsim û şêweya tekstan di wergêran de.

Ji aliyekî dî ve, zimanê farisî di nava nîvsedsala rabirdû de gellek pêşketin bi xwe ve dît. Çi şêwaza zimanê rojnameyên niha û çi zimanê tekstên berhemhatî yên biwarê fikir û teorî û berawirdkirina wan bi zimanê salên heftê yên zayînî re, wê rastiyê ji me re nîşan didin ku zimanê farisî di dema diyarkirî de bi şêweyeke rêkûpêk û dezgehî û heta radeyekê jî yekdest geş bûye. Lê, guherînên zimanê kurdî, ger em wan wek guherîn wesf bikin, heta çi astê dikarin zimanê kurdî bo rûbirûbûna babet û rewşên cuda cuda amade bikin? Gelo ew ciyawaziyên navbera şêweya bikaranîna zimanê farisî yê niha û nîvsedsala rabirdû di berhemên, wek mînak, Hemîd Enayet û Îzetullah Fûladwend ku tew heta radeyekê jî li ser yek babetê çend tekst wergerandine zimanê farisî, di navbera zimanê kurdî yê niha û yê nîvsedsala rabirdû de tê dîtin? Aya em bo wergerandina tekstên arkayîk (kevn) û qedîm xwediyê zimanekî çawa ne? Bi giştî, em bi şêweyeke çawa rûbirûyî pirsa geşbûna zimanê kurdî dibin? Ez dixwazim vê xalê jî bi bîra xwîner bînim ku, ev pirsiyar rasterast girêdayî çend pirsên dîtir e ku di nava van çend salan de derbarê têkiliya di navbera kurd û modernîzmê de derketine meydanê. Yek ji serkaniyên sûdmend ên bersivdana pirsiyara “Zimanê kurdî derbarê geşbûnê di kîjan astê de ye?” vedigere lêkolînkirina vê pirsiyarê ku “têkiliya navbera kurdan û modernîzmê di asteke çawa de ye û bi çi şêweyê ye?” Lêkolînkirina vê pirsê ne mijara vê pêşgotina kurt e. Ez wê dihêlim bo nivîsareke dî.

Wergerandina tekstên teorîk bo zimanê kurdî

Xala yekem: Binemaya hevokê û şêwaza tekstê:

Di vê pirtûkê de min pirr caran bi qest hewl daye binemaya a hevokan bi heman şêweyê wergerînim zimanê kurdî. Ev yek jî berevajî nerîna pirraniya wergêrên Kurd e ku hêj di wê baweriyê de ne ku pêwist e hevok wek ava çem û robarên Kurdistanê rewan û zelal bin. Rewanbûna hevokan bêhtir di tekstên dîrokî û vebêjî û rojnamevanan de rewa ye û di teksteke teorîk û fîlozofî û girêdayî hinek rêbazên marîfetnas de hevok ne tenê ne rewan in, lê di cewher de pirr hûrbîn û hinek caran jî ji ber têgehan aloz xuya dikin. Li vir xwendina çend caran a hevokekê karekî asayî ye. Babeta şêwaza hevokan, bi taybetî bingeha hevokan, pirseke kêşesaz a meydana nivîsandina kurdî ye. Pirraniya nûserên tekstên dîrokî û vebêjeyî û belgeyî û rojnamevanî û siyasî û îdeolojîk, vê pirsê piştguh dikin û hinek caran bi kerb û kîn yan bi tîz û laqirdî rûbirûyî wê dibin.

Ji aliyekî dî ve jî, pirraniya wergêrên tekstên teorîk û fîlozofî û marîfî ji ber sedemên cuda cuda nikarîbûn erkê xwe bi rengekî cidî û bi hestyarî bi cih bînin û min berê jî di nivîsekê de bi belge nîşan da ku pirraniya nûser û wergêrên Kurd di biwarê marîfet û fikr de, ne xwediyê hişyariya zimannasî ne. Yek ji encamên nebûna vê hişyariyê sadekirina şêwaza tekstên eslî ye. Bi gotineke din, wergêrê Kurd bi giştî şêwaza teksta ku werdigerîne kurdî sade û besît dike. Ev yek dîsa zihniyeta me ya sadeker xurt dike (sadekirin û hinek kirdarên dî wek giştîkirinê beşek in ji taybetmendiyên nasnameya îdeolojîk a mijara kurdî ku min di gotareke dî de daye nasîn.)

Zimanê kurdî di biwarê çawaniya bingeha hevokan de wek zimanekî periyodîk (zivrekî) tê hejmartin. Danasîna zimanên periyodîk pirr sade ye û wan zimanan li xwe digire ku di wan de kirdarê sereke yê hevokê di dawiya hevokê de tê. Di zimanê periyodîk de, hevok bi şêweyeke siruştî û ji ber têgihîştina tevahiya wateya hevokê kurt in; lewra di zimanekî wek zimanê kurdî de nabe û mirov nikare hevokên nesereke û fraz û hevokên duyemîn bi şêweya zimanên neperiyodîk bi kar bîne.

Di hevokeke zimanê kurdî de pirr caran mirov bi zehmetî dikare du yan sê hevokên nesereke bi kar bîne û ev yek jî rasterast ew taybetmendî ye ku di tekstên teo- rîk de heye. Bi gotineke dî, bingeha hevokên teksteke teorîk – ji ber sînordarkirin û taybetîkirina babetê ji çend hevok û hevokên nesereke û navxweyî pêk hatiye. Wergerandina van cûre hevokên tekstên teorîk ên zimanên rojavayî -ku pirraniya wan zimanê neperiyodîk in- bo zimanê kurdî ku zimanekî periyodîk e karekî zehmet û dijwar e. Lewra hinek caran wergêrê kurd neçar e hevokê li ser du yan sê hevokên piçûktir dabeş bike û tevî ku ev yek jî rengekî destêwerdanê ye di şêwaza resen a tekstê de, lê ez hinek caran liberçavgirtina vê bingehê rewa dibînim.

Ji aliyekî din ve, bikaranîna hokeran bi awayekî pirr zêde, bi taybetî hokerên taybet bi taybetîkirina wateya hevalnav, taybetmendiya sereke ya bingeha hevokên tekstên teorîk e. Ev xisleta tekstên teorîk a zimanên rojavayî pirr kêm di zimanê kurdî de tê dîtin. Di zimanê kurdî de ger em bixwazin wateyeke taybet a dîtir bi rêya hokeran bidin hevalnavan, em bi rêya hevokeke nesereke vî karî pêk tînin. Ger wek bingeha resen a tekstê em vî karî bi rêya kirdar encam bidin, nivîsa me ji ber xisleta xwe ya periyodîk wateyeke aloz dide hevokê ku bi giştî ev wate jî ji ber dirêjiya hevokê, ji ber ku kirdarê sereke yê hevokê di zimanê kurdî de di dawiya hevokê de tê nivîsandin, kêsimeke aloz û nefamkirî li xwe digire.

Tevî van taybetmendiyên zimanê kurdî, ez li dijî sadekirina şêwaza tekstên teorîk im. Sadekirin ew rêbaz e ku em her roj di berhemên cuda cuda û di kovar û rojnameyan de rastî wê tên. Em di wê baweriyê de ne ku şêwaza sade ya nivîsandinê zihniyeta xwîner bi şêweyeke sade diafirîne û xisleta hizrîna sade dide wê zihniyetê (helbet li vir ez naxwazim wek Teodor Adorno pirr radîkal rûbirûyî vê pirsê bibim û bêjim şêwaza sade ya nivîsandina tekstên felsefî û teorîk xwîner dike kesekî faşîst.) Lê bila em wê yekê jî ji bîr nekin ku gellek faktorên dîtir ên fîlozofî li pişt redkirina hevokên kurt û hukmên giştî hene ku ev der ne cihê behskirina wan e (Bakhtin di beşek ji vê pirtûka li ber dest de bi belgandin dijatiya xwe ji hevok û hukmên giştî nîşan daye.)

Xala duyem: Peyv û termînolojî

Wergerandina tekstên teorîk bo zimanê kurdî ne tenê derbarê bingeha hevok û şêwaza tekstê, lê di aliyê çawaniya bêje û têgehan de jî dîsa xaleke dîtir ji hizr û nerînên sereke yên wergêrê kurd di biwarê marîfetnasî û teorî de pêk tîne. Dîsa jî ev babet ji hêla hinek nûser û wergêrên tekstên dîrokî, belgeyî, rojnamevanî, siyasî û îdeolojîk bûye babeta “heram” û babeta ku girîng nabînin û guh nadinê, wergêrê tekstên teorîk jî tepeser dikin ku qaşo zimanê kurdî têk daye û çend bêje û têgehên nehez û req û teq û bê wate aniye nav zimanê kurdî.

Min berê di çend nivîsan de û her wiha bi kurtî di pêşgotina Ferhenga Têgehên Edebî de, çapa dezgeha Serdem, amaje daye giringiya bêjesazî û têgehdanînê. Bi rastî erkekî wiha dikeve stûyê Korrî Zanyarî Kurd (Saziya Zanistî ya Kurdî – li Iraqê), lê em hemû dizanin ku qet xwendina tekstên fîlozofî û teorîk li cem endamên Korrî Zanyarî Kurd ne girîng bû û hêj bi baweriya wan ziman ji marîfetê cuda ye û ji bo wan Saussure hêj ji dayik nebûye. Ew ziman tenê bo rênivîs û rêziman û dengnasî û dîrokê kurt dikin û bêhtir hewldana nivîsandin û wergerandina tekstên edebî yên klasîk û yan şêwazên realîstîk dikin. Lewra jî ne tenê di Korrî Zanyarî Kurd de, lê di pirtûkxaneya kurdî de jî, bi berdewamî berhemên hin nûserên wek Maksîm Gorkî, Bozorg Alavî, Ehmed Mehmûd û Mihemed Qazî (bêhtir pirtûkên wî yên dîrokî) bo zimanê kurdî tên wergerandin. Berevajî, pirr kêm çavên me bi wergerandina berhemên nûserekî wek Joyce, Faulkner, Gulşîrî yan nûserên Ekola Frankfortê dikevin.

Desteya yekem ew berhemên edebî û dîrokî ne ku di wan de hevok kurt in û şêwaz jî realîstî ye û pêwistiya wergêr di wan de nîne bi terxankirina demê û fikirîna li ser wergerandina bêjeyên nû. Lê di desteya duyem de, çavên me bi wan berhemên edebî û fîlozofî dikevin ku di wan de bingeha hevokan aloz e û şêwaz jî ne sade û besît e û wergêr di wan de pêwist e dem û fikirîna xwe terxan bike bo bêjesazî û danîna têgehan, ew jî bi şêweyekê ku nekeve ber rik û nifirîn û tinazên wergêrên desteya yekem!

Rêbaza wergerandina tekstên dîrokî, belgeyî, rojnamevanî û realîstî wek sadetirîn celebê wergerandinê tê hejmartin û tê de wergêr pirr kêm rastî kêşeyeke zimannasî tê. Wergerandina tekstên dîrokî sade ye û zehmetiyeke zêde naxwaze. Tevî ku ev celebê wergerê, ango wergerandina tekstên dîrokî, rojnamevanî, serpêhatî, serborî, belgename û jiyanname bo pêşxistina zanyariya giştî û tijîkirina arşîvan yan her mebesteke dîtir gellek sûdmend e, lê nabe ji bîra me here ku ev celebên wergerê heta radeyeke zêde, ne di xizmeta pêşveçûna zimanê kurdî de ne.

Tevî ku wergera tekstên realîstî jî heta radeyekê dîsa di vê xaneyê de ne. Lê pêwist e em wê yekê jî bêjin ku wergerandina rasteqîn a “awaza” axaftina kesayetiyan di berhemên realîstî de jî dîsa wergêrê kurd rastî çend astengiyan dike, çiku liberçavnegirtin û girîngî nedana bi çawaniya wergerandina “awaza tekstê” yek ji kêm û kuriyên zimanê edebî yê kurdî ye. Wek mînak, dibe ku awaza teksteke edebî ironîk (tinazker) be, lê belê xwînerê kurd ji ber lawazbûna awaza tinazker di tekstên kurdî de, pirr kêm hest pê dike û bi giştî jî xwînerê teksteke wergerandî ya edebî (nemaze çîrok û roman) her haya wî jê nîne ku beşek ji wesf û derbirrîn û gotinan kêsimeke wan a tinazker heye, ne ku kêsimeke realîst û rasteqîn. Xwînerê kurd prosesa xwendina çîrokekê xilas dike û haya wî jê nîne ku awaza beşekî ji wan tiştên ku xwendiye tinazker bû û dibe ku nûser bi laqirdî behsa hin tiştan kiribe, lê xwînerê kurd ew bi cidî wergirtibin.

Lê bi dîtina min zimanê kurdî di hemû qonaxên cuda cuda yên geşbûna xwe de bi qasî van bîst salên borî di biwarê bêje, têgeh û her wiha bingeh û şêwazê de geş nebûye. Helbet di navîna sedsala bîstan de û li ser destê çend nûser û wergêran gellek têgehên nû derbasî zimanê kurdî bûn. Lê bila dîsa ji bîra me neçe ku mebesta me ne têgehên normal in, lê mebesta me têgehên teorîk û marîfetnasî ne. Mixabin jî di vî warî de hêj kêm û kurî pirr in û bi wê hêviyê ku rojekê ji rojan şêwazên cuda cuda yên zanistî û fîlozofî û teorîk di zimanê kurdî de ew qasî parzûnkirî û rewan bibin ku nûserên kevnxwaz dîsa bi bîra şepêlên rewan, sade û besît ên çem û robarên Kurdistanê û şêwaza belaxî-retorîk a tekstên kurdî yên klasîk bixin.

Erkê me xemilandina zimanê kurdî ye di biwarê aramiya bêjeyên nû de; erkê me misogerkirina taybetmendiyên cuda cuda yên şêwazên cuda ye di zimanê kurdî de; erkê me ne avjenîkirin e di robarên rewan ên xwezaya pak û paqij a Kurdistanê de, erkê me xwe derbaskirin e ji deryayeke tijî şepêlên tirsnak ku gellek tofan û bablîsok tê de hene.

Peyv, bêje ji me re girîng e û divê em peyvan bi hestyarî bi kar bînin. Em, bi gotina Joyce, di nav peyvan de jiyan dikin. Boçûna me bo rola bêjeyê girîngtir xuya dike gava ku em bala xwe bidin wan guherînên civakî yên ku li holê ne. Girîngiya bêjeyê bêhtir xuya dike gava ku em behsa “geşbûna ziman” dikin.

Tevî ku di wergerandinê de, ji bilî peyvan, rola gellek babetên dîtir wek binemaya hevokê û form û awaz û şêwaz û watenasiyê heye, lê rûbirûbûna bêjeyê wek yekemîn pileya wergerandinê tê hejmartin û bi rastî jî pileya herî giring e çiku wek bingeh û hîmekê bo destpêkirina wergerandinê ye. Ev hîm di wergerandina tekstên teorîk û marîfetnasî bo zimanê kurdî de li holê nîne, çiku her têgehek û bi rengekî di tekstên cuda cuda de û li ser destê wergêrên ciyawaz hatiye wergerandin. Ev cûre piştguhxistina têgehan û xwe neban, û kerrkirina ji wergerandina wan yan bikaranîna wan bi çewtî, bi rastî piştguhxistina guherînên civakî ye. Ev desteya nûser û wergêran, her wek min di gotareke dîtir de gotiye, ne xwediyên hişyariya zimannasî ne. Ev cûre nûser û wergêr ne tenê bi rola xwe di pêşketina zimanê kurdî de nerabûne, lê pê jî nefikirîne û tiştê balkêş ew e ku ew bi roleke sereke di têkdana rewşê de rabûne.

Bi baweriya min, baştirîn gotin derbarê girîngiya peyvan û rola wan di guherînan de, bi taybetî di van şert û mercên niha yên civaka kurdî de, ev gotinên Bakhtin in ku min ji vê pirtûka li ber dest derxistine: Peyv bi tevnên îdeolojîk pêçayî ne ku di eynî katê de tevna temamiya pêwendiyên civakî di hemû biwarên cuda cuda de pêk tînin. Ango eşkere ye ku peyv nîşana temamiya guherînên civakî ye, tew ew guherînên ku nû geş dibin, ew guherînên ku hêj bi tevahî kêsim negirtine û hêj rêya sîstema îdeolojîk û bingehdar û kêsimgirtî bi tevahî hemwar nekiriye. Peyv li vir rûberekî pêk tîne ku cîgehê kombûna çendîtî û hêminiya wan guherînan e ku hêj ne derfeta wan a bidestxistina çawaniyeke îdeolojîk a nû heye, ne jî derfeta wan a avakirina şêweyeke îdeolojîk a nû û kemilî heye. Peyv dikare piçûktirîn û ne hêmintirîn qonaxên têperbûna guherînên civakî tomar bike.”

Bextiyar Secadî Sine, zivistana 2008ê zayînî

DIYALEKTÎKA MIKHAIL BAKHTIN: Peyv, Guherînên Civakî û Geşbûna Zimên

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

DIYALEKTÎKA MIKHAIL BAKHTIN: Peyv, Guherînên Civakî û Geşbûna Zimên

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply