ŞÎROVEYA METNEKE FANTASTÎK Û PSÎKOTÎK: Arezûya “Guhê jêkirî”

ŞÎROVEYA METNEKE FANTASTÎK Û PSÎKOTÎK:

Arezûya “Guhê jêkirî”

MÎRZA BARAN

Puxte: Berhemên ku di honandina xwe de xwedan bûyerên fantastîk in tim xwînerên xwe dibin dûrî cîhana ku jiyana xwe lê berdewam dikin. Lê di famlêbarkirina wan de şîroveya herî hêsan tim gotina “fantastîk” e. Di vê nivîsarê de ez ê bêtir dêhna xwe bidim têgehên mîmetîk, fantastîk û bi wan re jî xwe bigihînim warekî psîkotîk, li ser şopa Bülent Somay, bi saya van têgehan ez ê wateyekê ji çîroka “Guhê jêkirî” a Helîm Yûsiv derînim, ku ew çîrok bi têra xwe xwedan bûyerên fantastîk û xerîb e. Di vê şîroveyê de têgeha Affekta Biyanîkirîna Brecht; Xerîb a Freud; Rastî, Xeyalî û sembolîk a Lacan wê bibin rêbazên alîkar da paşxaneya çîrokê wê ronîtir bikin.

Peyvên sereke: uncanny (xerîb), kurteçîroka kurdî, psîkanalîz, fantastîk

Berhemên wêjeyî ji me re çi dibêjin?

Berhemên wêjeyî û hunerî di nav xwe de bi hezaran dinya dihewînin, li ser darê dinyayê mirov hema çi bigre dikare di nav çîrok, roman û helbestan de jî peyda bike û wateyek an jî gerînek li pişt van bûyeran derxîne pêşberî çavan. Wekî diyar e ku gelek mirov çîrok û romanan bi awireke biçûkdîtinê dinirxînin û di ser de jî dibêjin ku divê mirovên baqil dev ji van çîrok û çîvanokan berdin û werin ser rastiyê, êdî di nav xeyal û xewnan de negevizin. Lê belê bi saya xwendina wêjeyî mirov bi hesanî dibîne ka jiyan di nav berhemên hunerî de çawa rasterast tê ber pêşiya mirov, her wiha carina bi eşkere carina jî bi dizî, li pişt metaforan û alegoriyan. Ji ber van tiştan, em dikarin bêjin ku wêje wek parçekeyî zindî ê jiyanê ye, her ku mirov hûr bi kûr li berheman dinere, bêyî dijwariyê, rastî vê yekê tê ku wêje çavkaniya xwe ji kûrahiya jiyanê digire û bi heman awayî dîsa li jiyanê dizîvirîne. Nivîskar, ku bi çîrokan dest bi nivîskariyê kirî bi dûre derbasî romannûsiyê bûye, di nav hemû çîrok û romanên xwe de êş û jana kurdan, perçebûna dewlet û giyanên wan ên belawela bûyî wek metaforan dixebitîne. Di vî karê xwe de cîhaneke sersirûştî û xerîb (uncanny)[1] ava dike û pê re jî vê cîhanê bi zimanekî alegorîk û mîzahî radixe ber çavên xwînerên xwe. Nivîskar ê ku di wêjeya kurdî de cihekî taybet ji xwe re girtiye, di çîrok û romanên xwe de têgeh û hêmayên psîkanalîzê pir bir kar tîne, lê ew xwe rasterast nadin ber çavên xwîneran, berovajî wê yekê, xwe tim li pişt hêmayên fantastîk vedişêrin ku li benda dîtin û famkirinê ne.

Nivîskar ê ku çîroka xwe a ku bibe bingeha nivîsa min, bi metafora ““Guhê Jêkirî”” xwe dide destpêkirin, li vir hêmaya affekta biyanîkirinê[2] bi awayekî têr û tije bi kar tîne. Bi hêmayên xwe re ên ku ji dinyaya rasteqîn a ku em li ser ruyê wê dijîn hatine wergirtin, çîrok xwedan destpêkeke mîmetîk e, anku teqlîd e, lê peyre kirasê xwe diguherîne û di nav cîhaneke fantastîk de ji nû ve tê dinyayê. Belam gava em çîrokê berdewam dikin hingê jî rastî çîrokeke wisa tên ku bi serê xwe psîkotik, xerîb (uncanny) û ê bi awirên xwar, carinan jî hema rasterast ê li the Realê nerî ye. Di cîhana the Real de, ku têgeha Lacanî ye, tiştên ku tên dîtin hema nayên zimên, û dûrî têgihîştina zimên e ku koka wê her tim digihê hêlên bi tirs ên giyanî. Ew çîrok jî çîrokeke bi vî rengî ye.

Di vê nivîsê de jî armanc û mebesta min ew e ku çîroka Helîm Yûsiv a bi navê “Guhê Jêkirî” a di nav berhevoka kurteçîrokan a Mirî Ranazin de cih girtiye, bi hûrgilî analîz bikim. Bi qesda analîzê, nirxandina wê a ji aliyê têgehên fantastîk, mîmetîk û psîkotik e. Belam ew têgeh ji me re çi dibêjin? Wek bersiva vê pirsê, divê hê ji destpêkê de bê kirpandin ku li vir dema behsa têhegên fantastîk û mîmetîk bên kirin, weki Bülent Somay, ez ê ne di çarçoveya têgehên Auerbach û Todorov de wan bişixulînim, çiku Aurebach û Todorov van têgehan dixin nav wateyên teng, an jî bo binavkirineke seranser a berhemekê (Somay 2010:6)

Lê berovajî vê yekê, ez ê jî van du têgehan wek têgehên ku di nav çarçoveyeke fireh de û bi awayekî ku di nav hev re derbasbûyî û bi heman awayî jî koka her duyan di nav her yekê û kakilekî de cih girtibe şîrove bikim. Ji bo têgihîştineke firehtir jî, affekta biyanîkirinê (Verfremdungseffekt) a Brecht wekî rêbazeke alîkar wê were bikaranîn. Ji ber vê yekê, di berdewamiya nivîsa xwe de ez ê hewl bidim ku her du têgehan, anku mîmetîk û fantastîk, li gorî gotara Bülent Somay a bi navê the Fantastic and the Mimetic (2010b) rave bikin.

Mîmetîk, fantastîk û psîkotîk: Sêbareya pîroz

Têgehên ku ez ê di vê analîza çîrokê de bi kar bînim, pêşî, weku min hîna gotiye ku, li ser şopa Somay, ez ê fantasîk û mîmetikê ne mîna du maqamên cûda (code), lê berovajî wê, mîna du rûyên cuda ên perçeyekî bi kar bînim. Aurebach ku têgeha mîmesîs aniye holê, li vê têgehê wek temsîla rastîniyê dinere. Lê gava em vê dinyaya ku tê de dijîn derbasî berhemeke hunerî û wêjeyî dikin, hingê ew huner dibe mîmetîk, ji ber ku tiştê em li ser vê berhemê dibînin jixwe raste rast di jiyana rasteqîn de tên hemberî me, ji me re misqalek jî xerîb û biyanî nayên. Anku bi gotinên din, bi mîmesîsê re, em teqlîda jiyanê radixin ber çavên xwînerên wêjeyî. Lê ji xincî wê, tiştekî din jî heye ku dema em wan tiştan ji jiyana normal werdigirin, gişanî pêrgî texeyyula me tên, tu carî ew wekî heman tiştan ên berê û rasteqînên pêşî namînin. Loma hema çi berhema hunerî hebe her çi qas mîmetîk be jî di heman katê de ew bi xwe berhemeke fantastîk e jî (Somay 2010b: 2-7).

Li vir, sêbareya Lacan a Rastî (the Real), Xeyalî (the Imaginary) û Sembolîk (the Symbolic)[3] dikare ji me re bibe alîkar da ku em karibin bêtir rol û wateya têgehên mîmetîk, fantastîk û psîkotîk têbigihên. Tiştê ku Lacan wek Rastî tarîf dikir ew tişt e ku li derveyî hiş, têgihîştin û ziman anku axaftinê dimîne, bi awayekî din tiştê ku qet nayê zimên, anku hêj nehatiye sembolîzekirin an jî ne gengaz e ku derbasî sazûmana sembolîk (symbolic order) bibe. A ku Auerbach wek rasteqîn nav lê dikir jî ew e ku ê ku di sazûmana sembolîk de hêj nû hatiye sembolîzekirin, bûye tiştekî nas (familiar) û kedîkirin. Li vir, tiştê ku em bixwe jî wek rasteqîn nav lê dikin bi awayekî temsîla Rastiya Lacan e. Loma, dema em difikirin ku mimetîk temsîla rasteqîniyê ye, di vê çarçoveya Lacanî de guncan e ku em bifikirin ew hema bixwe temsîla temsîlê an jî temsîla wî tiştî ye ku hêj nû derbasî sazûmana sembolîk bûye. Fantastîk jî dikeve cihekî di navbera Rastî û Sembolîkê de, anku dikeve li ser têgeha Lacan a Xeyalî. Bi awayekî din, ev her du têgeh, anku fantastîk jî mîmetîk jî li rastiyê dinerin, lê belê berovajiya mîmetîkê, fantastîk heya astekê nayê têgihîştin. Ji ber vê yekê, em dikarin bêjin ku bûyerên xerîb (uncanny) û derasayî (supernatural) ên vegotinên fantastîk bixwe ew awir in ku di Rastiyê de hatine vedan. Ew pêşî wek tiştên ku bi me nenas in tên pêşiya me, lê dûre, di nav prosesekê de diguherin û dibin tiştên nas (familiar) û peyre jî tên kedîkirin.

Piştî ku min têgehên fantastîk û mîmetîk rave kirine, êdî divê em bala xwe bidin ka bi peyva psîkotîk qesda min çi ye. Somay, di pêşgotina xwe a navborî de, angaşt dike ku heya ku em serê metoda psîkanalîtîk nedin, bi me guncan nabe ku em derbarê berhemên fantastîk de qala tiştên misoger bikin (Somay 2010b: 13-4). Loma her çi qas diyardeyên fantastîk wek tiştên derveyî aqil û derasayî û wek tiştên ku qet nayên têgihîştin xuya bibin jî, dema em bi hûrgilî li ser kûr dibin, em xweş dibînin ku tiştên li pey van bûyeran di rastiyê de, qewimînên xerîb (uncanny) in, anku bi qewlê Freud, tiştên wisa ne ku berê me têra xwe zanî û hay lê hebû lê ji ber ku me têra xwe ew çewisandine û qebûl nekirine, dûre bi awayekî fersend dîtin û dîsa ketin ser rûyê avê (Freud 1997: 193-233). Ji ver van gişan, dema em bi çavekî nêzîk li van sê têgehan an jî meqaman dinerin, karin bi hesanî bêjin ku em nikarin di navbera wan de xatên net û zelal diyar bikin, lê berovajî vê yekê, her sê têgeh jî dikevin nav hev û anku berhemek hunerî ne mecbûr e ku di nav refa maqameke tenê de were senifandin lê di heman katê de kare bikeve refa maqameke din jî.

Di navbera arezû û mirinê de

Heke vegerim çîrokê, Helîm Yûsiv ê ku hewl dide ku bi saya affekta biyanîkirinê a gelek caran bi kar tîne, gazî xwînerên xwe dike ku derbarê tiştên di nav çîrokê de dibînin pirs bikin, li ser van biponijin, û xwe bidin zorê ku têbigihêjin ka bi rastî jî çi diqewime. Ez ê biceribînim li bûyerên xerîb (uncanny) û derasayî ên çîrokê ji nêzîk ve binerim ku ew bûyer li pişt hêmayên fantastîk wek vegotinên fantastîk tên ber çavên me.

Serlehengê çîrokê Remo gava tê mala xwe, diya wî bi matmayî dibîne ku kurê wê bi tenê guhek heye, di ser wê tiştî jî Remoyê ku destê xwe dibe ber guhê xwe ê çepê bi meseleyê rind serwext dibe, lê guhê dî her çi qas sor bûye jî di cihê xwe de maye. Pirskirina diya wî li ser vê yekê û windabûna guhê wî banga sîrenan[4] têne bîra me ku wek nîşana tiştekî winda, tiştekî vala ye ku qet cihê wê hema naye dagirtin. Ji ber vê yekê jî ew tişt arezûya takekesî a bo dayika xwe ya ku di derbasûna nav sazûmana sembolîk re ku mirov tê de Qanûna Bavî, têgeha Lacanî, nas dike, tîne bîra me (Somay 2010a: 105-10). Di encama banga sîrenan a ku xwe dide ber guhê mirov de dema em li hebûna guhekî ku ji holê rabûye û winda dinerin, dikarin bêjin ku ew mîna tedbîrek li hemberî arezûya lehengê tê de cih girtiye, arezûya bo diya xwe ku di dilê xwe de hest dike, hingê ne zehmet e em zen bikin ku piştî kêliyekê wê mirin dakeve ser dikê.

Diya lehengê me gava ji kurê xwe dipirse ka guhê wî diêşe an jî ka kê guhê wî wisa kiriye, Remo dibersivîne ku hema tenê diêşe û ew ê sibe here cem bijîşk. Yekem affekta biyanîkirinê tam di vir de tê hemberî me: Lê (sibê) nehat û… nehat (13). Dibe ku tunebûna guhekî a leheng heya pîleyekê normal were dîtîn jî, xwîner dema ji nişkê ve dibîne ku sibeheke ku ew ê biçe li cem bijîşk qet nayê, mat û heyirî dimîne û bi ser de jî naxwaze pê bawer be. Çiku xwîner di destpêkê de bi metneke mimetîk a teqlîda jiyana rasteqîn î em lê dijîn re rû bi rû mabû, loma jî wisa zen dikir ku vegotin hema bi vî awayî bidome. Ji ber vê yekê jî dema ew bûyer ji nişkê ve tê hem- berî wî hesta biyanîbûyînê wî dipêçe. Piştre: Raket, rabû dît ku hîn şev e. Demjimêr digeriya. Bû heft. Bû deh. Şev neçû. Rojek din çû lê roniyê neda ser reşahiyê (13).[5] Xwinerê ku di serî de li bûyerê bi çavekî xerîb û lomandinê nerî, niha bi çavekî bêtir xerîb û pirsdar û ecêbmayî lê dimeyzîne û bi hevokên din re fam dike ka ketiye nav cîhaneke çawa, û bîstekê şûn de baweriya xwe li hewayê hilawistî dihêle û xwe dixe nav cîhana vê çîrokê. Ji bo ku em têra xwe têbigihên li pişt vê bûyera fantastîk ka çi cure diyardeyên psîkotîk hene, divê em berdewam bikin:

Ji nişkê ve bû qerebalix. Xelk derketin nava gund û li çareyekê geriyan ku ji vê rewşê derkevin. Bû xire cira gundiyan:
—Ka em çi bikin?

Hinek beziyan mizgeftê û dest bi nimêj û gaziyan kirin. Hineka rojî girtin şekir û berx kirin “sedqe”. Sibehê dîsa ro nehat der. Teneke derxistin. Bi dar û bêran kirin teqereq. Wek berê dema ku heyv veşartî dima. Vê carê ne heyv ne stêr ne jî ronahî tiştek nedihat xuyakirin. Her xort in dişandin bajarên dûr ji bo ji reşahiyê rizgar bibin. Wan jî ev bersiv bi xwe re dianîn:

—Ev karê Xwedê ye… ev ne karê me ye!… (13)

Sekinandin û dawîlênehatina demê û cîhana ku tê de dijîn, dema di nav reştariyê de winda dibe îhtimal e ew tişt nîşaneya vê yekê ye ku tev de ji dinyayê dûr ketin û li ber mirinê ne. Ew tişt bo wan bobelatek e ku ji sazûmana sembolîk derketin, bi Rastiyê (the Real) re rû bi rû mane û wî tiştî tevahiya wan serobino kiriye û ew bixwe nikarin vêya bilêv bikin, loma li her deverê û di zikê her kesî de xofeke (horror) bêdawî peyda dibe. Gelê gund ê ku rastî Rastiyê hatin, ji ber pêdiviya ku vê derbasî sazûmana sembolîk bikin berê xwe didin rîtûelan. Bi vî hawî wê karibin hêzên xerîb (uncanny), ku tevî xwe xofeke mezin tînin, û giyanên anîmîstîk tev de biqewirînin. Li dû wê:

Bi vî awayî gund bûbû kulmek tenî.
Dizî pirr bû, kuştin zêde bû, kertfiroşên şensê (yanesîb) bûn bisedan. Boyaxçî, ettar, dendikfiroş, namûsfiroş, cûzekar, qumarçî, qaçaxçî, bazirganên bêbext, sikakên gund tijî gemar bûn.
—Gund paqij bû ji her tiştê paqij. (13-4)

Di vê pergala nû ku tê de her tişt qirêj dibe, ligel eşkerebûyîna vê gemara hanê, wexta gund ji nişka ve ji her tiştî tê paqijkirin, bi me ecêb tê û li ba me affekta biyanîkirinê çêdike, pê re em karin bêjin ku xwîner hêj jî neketiye nav vegotinê û nehatiye kedîkirin. Bo derketina vê gemarê, çêbûna paqijî û pakbûnê em dikarin têgeha abjectê bo zelalkirina bûyerê bi kar bînin. Julia Kristeva vê têgehê ji me re wisa rave dike ku ew tiştên wisa ne ku di rastiya xwe de perçeyek ji me û ji civata me ne, wekî xwîn, kêm û edeb, gû, termê miriyan, zibil û gemar, ên ku me li xwe biyanî kirine û bî wî hawî jî hêsta kerxê pê re çêdikin, kengî em rastî van bên her dilê me dixele (Kristeva 2004: 18-27). Dema em wan tiştan tune nehesibînin û wek ên xwe qebûl dikin, hingê em karin rêya xwe ber bi pakî an jî katharsîsa giyanî ve jî bajon. Jixwe, êdî têra xwe haya me lê çêdibe, tiştê ku em îro diçewisînin bêguman wê rojekê bi teqîneke şîdet li me vegere. Bi vê şîroveyê em bêtir hîn dibin ka çawa û çima gund piştî qirêjiyeke bi vî rengî rastî pakî û paqijiyê tê.

Dûre vêbêjer gotinên xwe wisa didomîne: “Roj bi roj xelkê ronahî ji bîr kirin, bûn hevalê şevê. Reşî bû konê tevan. Karê xwe berdewam kirin wek berê. (14)” Gel rewşa nû qebûl dike, xwe hînî wê pergala nû dike û jiyana xwe wekî berê didomînin. Lê Remo yê ku guhekî xwe winda kiriye û bi gazina sîrenan re rû bi rû maye û ji ber vê aloziyê ketiya bextê êş û azaran, hema bixwe nikare dilê xwe bi vê rewşê razî bike, [n]e dûr e ew guhê xwe yê din jî li ser kî (14).

Rojekê ji rojên Xwedê berê xwe da bajêr. Li postê siwar bû. Remo dît ku poste incex pêncî salî bighêje bajêr. Pîrekekê di postê de za. Du-sê jin avis bûn. Dawetin li darxistin û zewicîn. Dîsa poste negihîşt. Hinek mirin. Ew bi rê de veşartin û poste negihîşt. Remo bû pizot. Arama wî fûriya, şewitî hat ku dev li xweke, poste, terembêl, kemyon, ker, tiş- tek nehat. Teker teqiyan guhertin. Bû xire cira wî û ajovanê postê. Xwe rakişandin hev. Rêwiyan ew ji hev kirin. Kulmoza leşkeran der bû. Serokê wan zirt lê kirin:

—Ezê guhê te yê din jî jêkim eger tu careke din zimanê xwe dirêj bikî .
Remo bawer nedikir ku ev rawestandin ji postê bi xwe ye. Bi xwe nikarîbû. Dengê wî her kêlîkê bilind dibû:
—Bi Xwedê ev sûcê ajovanê xewar e. (14)

Remo dixwaze dergisyonê ji destê ajovan bigre lê ji ber tirsa leşkeran newêre wiya bîne cih. Hingê, rêwiyên ku dibînin bêhna Remo teng bûye wisa diaxivin:

—Remo em tev de wek te ne. Ma qey tu ji me çêtirî? Yekî qelew ji dawiya postê xwe rakişand Remo. Bi rûwekî tirş got:
—Ma qey tu xatûnê yî û em ji ceriyê ne law? De bihêle poste bimeşe. Te serê me gêj kir heyran. Xwedê ji te razî be em dixwazin rakevin. (14)

Rêwîtiya ku qet dawî lê nayê weke rêwîtiyeke fantastîk dixuye. Dikin nakin nikarin xwe bigihînin cihê ku diçin, ligel vê neyîniyê, dîsa jî jiyana wan berdewam e, dizewicin, dawetan li dar dixin, zarokan diwelidînin. Lê li vir, bi min qey em rastî temsîla mirovekî/civatekê wisa tên ku ji ber trawmayên giyanî hatiye astengkirin, ê nikare xwe bigihîne armanc û cihê ku dixwaze biçe. Berovajiyê mirovên din, ji xeynî Remo, yê ku ji ber windakirina guhekî xwe bêtir hay ji arezûyê heye, kesekî din vê rewşê ecêb û xerîb nabîne û dil nake ku lê midaxale bike. Wan jixwe ji zû de ev dinyaya psîkotîk pejirandine, arezû taloq kirine. Ji ber vê yekê, her tim di rewşeke xewarî de ne. “Ê din”, ê ku ji destê wan hatiye honandin û tim dixwaze wan ji vê xewna giran şiyar bike û bîne bîra wan ku wan cih û armancek heye ku tim dixwazin xwe lê bigihînin, êdî wan aciz dike, loma dixwazin wî jî ji holê rakin, îzole bikin, bikin “êdin” û xwe jî dîsa vegerin wê rewşa xewarî. Belam tenê du sê kes pişta Remo digrin, zarokên biçûk jî weku dixwazin bibin nîşaneya jiyanê bêrawest digirîn, ew hemî tişt halan di Remo dide. Ew jî tê wê wateyê ku mirin hêj jî desthilatiya xwe tam pêk neaniye. Dîsa jî hêvî heye, li kar e. Remo, yê ku ajovaniya xwe wek çareseriya tenê dibîne, dema xwe nêzî paldanka ajovan dike, leşker rê nadin. Leşkerên ku guhê Remo jê dikin li rêwiyên din dizîvirin û gef li wan dixwin, heke ew ji xwe re efendî nebin, heman tişt dê were serê wan jî. Piştî ku Remo yê wek miriyan li erdê xwe dirêj kiriye tevî xwe dibirin:

[…] û xelkê dest bi xewê kirin. Ji xewê radibûn xewa wan dihat. Berdestkê ajovan jî av dida yê şiyar. Tu kesî nizanîbû ku ew av tijî dermanê xewê ye. Tev de xewixîn. Gêj bûn. Gelek caran ajovan radiket û poste wilo diherikî. Kesekî newêrîbû bigota, “na” yan “çima?”. Ajovan di bin simbêlan re dikeniya dema didît ku her yek li ser guhê xwe yan pozê xwe ditirse. (15)

Ew rewşa xewn û tevizîtiyê ya milet wî tiştî nîşanî me dide ku berovajî Remo, yê ku li hemberî lênerîna Rastiyê û pejirandina wê tim li ber xwe dide, gel hema wisa awirê xwe di Rastiyê vedan lê nekarine vegerin. Jixwe ew şevtariya giran ku wan dixe vê rewşa xewarî qet ji ser gund venakişe. Gundî, ev yek wek qedera xwe qebûl kirine, pejirandine û xwe li cîhana xwe ya hundirîn kirine, weke encama van bûyeran jî, pêwendiyên xwe ên bi rasteqînê re tev de qetandine.

Li gund êdî her kes wek “biguhekî” gazî Remo dike. Li çaraliya gund xelkên biyanî tên û konê xwe vedidin. Fermangehê leşkeran jî erdên gund li wan biyaniyan belav dike, sawa (terror) ku ji aliyê fermangeh û leşkerên wî berbelav dibe di nav gundiyan de atmosfereke xofî (horror) çêdike ku zora wan dide da xwe tev de bi sêhr û silûkê bikevin. Biyaniyên ku erdê gundiyan dagir kirine qîma xwe tenê pê nayînin, çav berdidin û “[b]istan talan dikirin. Ava çem gemar dikirin, çavên xwe berdan bênderên gund”. (15) Li ser vê yekê Remo hêrs dibe û hewl dide ku gundiyan tev de şiyar bike, van têxe tevgerê da li hemberî vê talûkeya girse serê xwe rakin. Lê belê “ji serpêhatiya postê zanîbû ku pişta wî li diwarekî ji kayê ye. (15-6)”. Her çi qas gundî newêrin jî, bi awayekî radihijin dar û kêr û berên xwe û dikevin pêşiya terektorên biyaniyan. Piştî nîqaşeke navbera van, pev diçînin. Wê şevê hemû mêr û xortên gund tev de diavêjin zindanê lê dûre lingkul, devbixwîn, serpelixî vedigerin mala xwe. Wexta Remo tê mala xwe, “[dibe] kûre kûra diya wî û desmalek da dest ji bo ku şûna herdu guhên jêkirî veşêre. ” (16)

Dema Remo bêguh dimîne, goştê wî dirize, roniya çavên wî sist dibe. Nîşaneyên mirineke psîkotîk tev de xwe didin der. Remo ji sûreta xwe a li neynikê ditirse “[…] her dihat ku bipeyive zimanê wî dibû textikek kevin (16).” Remo, yê ku êdî bêguh mayî û hikma xwe li ser guhê xwe winda kiriye, banga sîrenan ku dengê wan êdî nedihat lê belê di kûrahiya giyanê xwe de bi her awayî ji nêzîk ve hest dikir tîne bîra xwe, anku arezûya ku xwe bigihîne diya xwe. Bi wî awayî bibîranîna vê yekê êşa wî her ku diçe zêdetir dike. Qasî ku asta êşa wî zêde dibû, têkiliya wî yî bi Rastiyê re jî gurtir dibû. Ji ver vê yekê dema li neynikê dinere, nikare tiştê ku di Rastiyê de rastî lê tê bilêv bike.

Êdî sebra Remo li malê nayê, gava derdikeve derî malê, ligel hemû tirûşa xwe, piştî belawelaya giyanî a li dû windakirina guhên xwe, êdî hema dest pê derbasî astên din ên belawelayiya laşî dibe: “Remo gavek avêt. Li gewdê xwe nerî destê wî jê ket. Vegeriya rahişt destê xwe meşiya. Hemrîn hate bîra wî, qîza Cemşîd yara wî ya zemanekî, dema ku du guhê wî hebûn… (17)”. Jebûyîna guhên wî dilê mirovên din dixelîne, piştî ku sûreta wî mirovan ditirsîne, Hemrîn, yara wî bixwe jî jê dûr dikeve. “Çawa berê dema wî didit kulîlk li rû diketin niha wîlqasî madtirş û rûziwa dibe dema wî dibîne (17).” Bi dû re:

Lingê Remo hilweşiya ket, li dû ma zivirî, di ber xwe de got […] Pisîkeke spî xist çewalekî û berê xwe da gir.
—Mezelê gund. Li cem gora bavê xwe koncalek kola. Rahişt pisîka spî herdu destê xwe li qirika pisîkê pêçan bêhn lê çikand. Ew fetisand, zîqînî ji pisîkê hat û termê wê li ber sola wî ket. Di guhê pisîkê de bi nermî digot:

—Tu Hemrînê yî… na? navê te Hemrîn e… … û keniya. (17)

Remo yê ku wî nedikarî xwe ji Rastiyê dûr bixe êdî berê xwe daye belawelayiya laşî, pê re jî ya giyanî. Ligel hemû tedbîran, di bin bandora arezûya xwe a li diya xwe gihandinê û banga sîrenan de maye, hema dixwaze tenê bi saya Hemrînê xwe xilas bike. Yara wî ji ber ku êdî jê hez nake dibe sedema xezeb û kîna wî. Dixwaze wê bikûje lê belê hêz û qaweta wî nagihêje ku vê yekê bike, loma ji dêvla wê, hebûna yara xwe arasteyî ser pisîkeke ku xwedan rengspî ya masûmiyê ye, wê dibe goristanê, mekaneke din î xerîb (uncanny) û li wir dikuje. Dema Remo pisîka “nankor” ji dêvla Hemrîn û di sûreta wê de dikuje û li kêleka gora bavê xwe çal dike, em bi hemû nîşaneyan dielimin ku di navbera Hemrîn û diya wî de analojiyeke berbiçav heye. Ew jî tê wê wateyê ku di sûreta Hemrînê de wî diya xwe dîtiye, yanî pisîk, pê re Hemrîn dibin qurbana şûngir a berdêla diya wî. Piştî ku pisîkê çal dike em van tiştan hîn dibin:

[…] Li qelavîska rûnişt û serê xwe danî ser herdu çokê xwe. Dest bi girî kir, çav lê sor bûn, xwest vegere mal. Bi rê de serê wî jê ket, gindirî nav heriyê, matmayî ma. […] Devê wî peyivî bi du lêvên pûç:
—Tu çi serê xwe diêşînî. Ro nema tê. Nema tê. Herdu çav ji cî derketin û hêstir barandin. —Ji bo Xwedê tê razê… Te xwe li me kiriye hisret.

Pozê wî yê ketî kir xine xin:
—Hemrinê çû… û hey çûûûûû.
Enî qul bû şikest. Mejiyê wî li nav heriya rê rijiya û got:
—Li min bibore Remo ez bûm sedemê êşên te. Lê zanibe dilê te jî alî min kir heta me temenê te tunekir. Dilê wî mîna gogeke sor di heriyê de çikiya:
—Ez berê kuştî me!… Kuştî jî nikarin tu kesî bikujin. Dil, mejî, çav, dev, poz, ling tev de di reşiyê de bûn. Ketin nav hev, bûn laşek, bûn mirovek, perîşan û jar, navê wî Remo ye (17-8)

Remo pêşî bi ken û dilşahî pisîkê dikûje lê dûre li pey çalkirinê dilê xwe disotîne û girî bi qirika wî dikeve. Ew tişt bi me xweş dide xuyanê ku êdî hişê wî ne li serê wî ye. Lehengê çîrokê, ê ku her ku diçe, têkiliya xwe ya bi rasteqînê re winda dike, cudahiya navbera rastî û fanteziyê tev de şolî dike û weke encam jî dibe psîkotîk. Di navbera van çûnûhatinan ên bêhevseng de cendekê Remo hêdî hêdî dest bi belawelayiyê dike û hildiweşe. Ew bixwe, ji ber ku nikare tiştên li Rastiyê dîtine bilêv bike, êdî perçeyên cendekê wî dest bi qisedanê dikin bi min ew tişt nîşaneya arezûya wê yekê ye ku leheng vê sehitiyê (wholeness) ji şûn ve dixwaze a ku ji destê wî diçe. Parzinên egoya Remo ên wek zirxeke li hemberî talûkeyên cîhana derveyîn wî diparastin êdî nikarin bişixulin û ji ber vê jî egoya wî, pê re giyanê wî dibe armanca erîş û nîşanên her cureyî ên ku ji derve tên, ku ev tev de dikarin egoya wî bişehitînin û yekser ji holê rakin. Loma ew rewşa hanê belawelabûna wî bi leztir dike. Hingê êdî ne guncan dibe em qala “ez”ekî heyî bikin. Dîsa jî organên wî cendekê perçebûyî, bi tirûşeke dawîn a Remo tên cem hev û wî dîsa dikin Remoyê reben û perîşan. Lê belê ew cara dawîn e ku Remo xwe dide hev. Dema dizîvire mala xwe ku tê li odeyekê ew, li odeya din jî diya wî dimîne, dîsa xwe di nav şeveke abadîn de peyda dike. Bîra diya xwe kiribû…

Mal cihekî wisa ye ku ji bo me hem xerîb (uncanny) û hem jî mahrem, lê ji bo xelkê cihê heram – ê li dûrî çavan e. An jî tê de tiştên herî mahrem tên jiyîn û dîsa di nav çar dîwarên wê de, weku em zanin, tiştên herî sosret û ecêb jî diqewimin. Mal warekî bi vî rengî ye. Giyanên winda, pîrhebokên kirêt û xwedan memikên mezin, elkên xofanêr tê de dikevin ger û seyranê û tim dibezin. Dema Remo xwe digihîne mala xwe, em dibînin ku xerîbiya (uncanny) ku bi hezar awayî hatiye çewisandin bi şidet lê vegeriyaye, êdî Remoyê berê nemaye ku li derî malê perçeyên cendekê xwe î belawela bûyî berhev dikir û têra xwe li ber xwe dida ku nekeve nav lepên banga sîrenan ku her tim rastî wê dihat û guhê wî yî jêkirî dianî bîra wî.

Destê xwe peland. Derî li diya xwe vekir, qîjîniya kûçikekî birîndar jê hat.

Termê diya wî -ya werîs li qirika wê gerandî- li valahiya odê dihejiya û pisîkeke spî, mezin û qelew û birçî li hêviya ketina laşê diya wî bû. Saw kete nav xwîna wî, tevzînokan goştê wî cût. Reviya derî bi hêz girt xwest têkeve oda xwe. Bi zirzî derî vekir, çavên wî ketin du çavên beloq û fireh de. Laşê wî jî –wek ê diya wî- di dilê reşiyê de daleqandî dihejiya. Li zimanê xwe yê kişiyayî ziq dinerî û mîna dîwarekî derizî hate xwarê. (18)

Tiştê ku wê malê, ku xof (horror) desthilatiya xwe danî ser, a xerîb (uncanny) dike tiştên li wê derê hatine jiyîn in. Mala, ku beriya Remo û diya wî, em hay lê nînin şahîdê qewîminên bi çi rengî bûye, êdî bi xwekuştinên her duyan xwe di sûretê xerîbiyeke (uncanny) yekser de dinixumîne û hatiye pîleya xwe ya herî bilind ku derûdora wê bi xofeke abadîn ve dagirtî ye. Piştî egoya wî a hilweşiyayî, li pey xaleke ku êdî em rastî Remoyekî ku bikare bêje “ez” nayên, Remo dikeve nav vê mala xerîb ku tê de pêşî rastî termê diya xwe tê a ku kêliyekê berê xwe kuştibû. Hêj beriya ku xwe ji lepên wê matmayînê xelas bike, gava tê odeya xwe niha jî rastî termê xwe tê, bi vê dîmenê em serwext dibin ku giyanê Remo ji cendekê wî derketiye û geriyaye. Remoyê ku êdî fam kiriye ew bixwe jî mirî ye, mîna egoya xwe a derizî û hilweşiyayî, ew bixwe jî diderize û mîna diwarekî çawa ku ji aliyê erdhêjeke ji warê Rastiyê tê an jî hejandineke mezin hilweşe, ew jî wisa têk diçe û hildiweşe. Remo ligel windakirina guhên xwe ên ku tim arezûya li diya xwe gihandinê û banga sîrenan dianî bîra wî, ji neçariyê gelek caran bi Rastiyê re rûbarî hev hatiye, axirê li ber vê banga sîrenan ku nekarî pev re rûbarî hev were bi temamî têk diçe, li dû weşandina organên cendekî wî vêga jî derbasî weşandineke giyanî dibe û a soxî psîkozeke giran ku tê de êdî ne guncan e “ez” bibe dabaşa axaftinê, xwe dikuje.

[1] Uncanny di warê psîkanalîzê de têgeheke Freudî ye. Reseniya vê peyvê bi elmanî “umheimlich” û bi îngilîzî jî “uncanny” ye. Heke mirov rasterast li kurdî wergerîne, wê wateya“nemaliyê” bide ku tiştekî “ne a li malî ye”. Pêşgira “un” di zimanê elmanî de wateya neyînî dide, heimlich jî hoker e, loma di wergera wê a kurdî de ji ber zehmetiyên zimanî û têgehîn, min rasterast peyveke alîkar nedîtiye. Lê jixwe Freud jî di beşa yekem a gotara xwe de qala vê têgehê dike ku di zimanên cuda de etîmolojiya vê têgehê wateyên çi rengî didin. Bi min di kurdî de peyva herî nêzik “xerîb” bû, lê ji ber kêmzanîna min a zimanî ez nikarim sedî sed bêjim ku ev têgeh rast e û divê her kes bi vî şiklî vê qebûl bike. Lê heta ku peyveke baştir neyê dîtin, ez ê peyva xerîb di kenavekê de ligel peyva uncanny bişixulînim. Lê dema mirov dêhna xwe dide raveya Freud, hîn dibe ku xerîb (uncanny) berê tiştekî nas, anku ya malî bû lê bi demê re bi awayekî hat çewisandin û jibîrkirin, dûre jî di qonaxeke din a jiyanê de vêga bi xofeke nedîtî di sûretê bûyereke ecêb de tê pêşberî mirov, hingê jî dibêjin “xerîb e”, tê de hem matmayîn û hem jî xof û saw heye, anku tiştê nas êdî bi me dibe tiştekî nenas, ne a li malî ye, anku tam nayê famkirin. Lê taliya talî tiştekî bi temamî jî nenas nîne. Jixwe di dema kolandina vî tiştî de heke ew “xerîb” bi rêbaza psîkanalîtîk were kolandin, me dibe ber êş, qompleks û trawmayên berê ên me bi têra xwe çewisandine. (Freud 1997: 193-233)

[2] Mirov vê têgeha Brechtî, Verfremdungseffekt bi kurdî dikare wek “affekta biyanîkirinê” bi kar bîne. Bi vê têgehê qesd ew e ku tiştek dema ji karanîna çarçoveya xwe derdikeve, hingê hem temaşevan hem jî xwîner li hemberî wê guherînê xwe xerîb weke biyanî hest dike, lê bila şaş neyê famkirin, ew biyanîbûn ji hestên mirovan bêtir ji pêşniyazkirina tiştan derdikeve holê. (Somay 2010b: 10)

[3] Di termînolojiya Lacan de the Real, the Imaginary û the Symbolic bo geşedana takekesî giyanî an jî famkirina naverok û prosesa rihê wî xwedan diyarde û agahiyên giranbiha didin mirovan. Heke mirov bi awayekî ji rêzê û hêsan wan yek bi yek rave bike dikare wisa bêje: Rastî (the Real) ew tiştên ku me di zikê diya xwe de dîtin an tiştên ku tên ser zimanê me lê em dikin nakin nikarin bi lêv bikin. An jî wexta erd diheje an jî bobelateke mezin diqewime, em lal dibin, zimanê me digere. Hingê em dixwazin biaxivin lê ew qet nayên bilêvkirin çiku ew tişt ne aîdî vê cîhanê ye ku em lê dijîn [ziman=pergala sazûmana sembolîk]. Belkî mînaka herî baş a vê têgehê ji Peymana Kevin be, qisêta jina Lût Pêxember: “Û van bajaran û hemûya deştê û hemû mirovên li wir û hemû nebatan tune kirin. Lê belê pîreka Lût, ya ku li pêy wî diçû, gava vegeriya û li pêy xwe nihêrt, bû stûnekî xwê.” (1:19 r. 29) Li vir jina Lût dibe stûnekî xwê, an jî kevirek. Hinek çavkanî dibêjin tiştê jina Lût dîtî, destê Xwedê bû. Yanî tiştekî li derveyî sazûmana sembolîk e, ne aîdî cîhana zimên e, loma kesê ku van dibînin yan ji hişê xwe diçin (Mûsa Pêxember dema li çiyayê Sînayê dixwaze Xwedê bibîne, hingê ew bixwe jî dixeriqe) an jî dibin kevir, stûn, mîna nexweşên psîkotîk ên katatonîk (ji Semînara Bülent Somay, the Fantastic, the Mimetic, the Psychotic). Sembolîk tiştê ku xwedan semantîk û wate ye ku em dikarin têbigihên, çi ji cîhana derveyî çi ji kûrahiya hundirê me. Rastî jî, wekî me gotî, hemû tiştên li derveyî zimên e. Xeyalî jî ê dikeve orta van lê ne xwedan terîf e. (Somay 2010b: 7, têbinî 5)

[4] Derbarê banga sîrenan û têkiliya wê a bi raketina dê, bi vegera malzarokê hûn dikarin li vê gotarê binerin: Baran, Mîrza. “Jinên Nava Malî û Jinên Derî Malê: Nexweşiyeke Veşartî di Awêneya Giyanî de”. Kovara Zarema, Sal: 1 Hejmar: 2. Îlon, Cotmeh, Mijdar, Kanûn 2014 r. 145-153 û gotara Somay, Bülent (2010a). “Freudo Baggins’in Mordor Yolculuğu: Bir Psikanaliz Metaforu Olarak Fantezi Edebiyatı”. Di nav Tarihin Bilinçdışı: Popüler Kültür Üzerine Denemeler de. r. 98-119: Metis: Stenbol.

[5] Min jêgirtînên çîrokê weke xwe hiştîne û ji aliyê serrastkirinê min çi guhertin li ser nekirine. Yûsiv, Helîm (2000). Mirî Ranazin. Çapa duyem. Avesta: Stenbol.

ÇAVKANÎ

Freud Sigmund (1997). writings on Art and Literature. Edt.: Werner Hamacher & David E. Wellbery. Wer.:

james Strachery. “The Uncanny” r. 193-233. Stanford University Press: California.

Kristeva, julia (2004). Korkunun Güçleri: iğrençlik Üzerine Bir Deneme. Wer.: Nilgün Tutal. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.

Somay, Bülent (2010a). “Freudo Baggins’in Mordor Yolculuğu: Bir Psikanaliz Metaforu Olarak Fantezi Edebiyatı”. Di nav Tarihin Bilinçdışı: Popüler Kültür Üzerine Denemeler de. r. 98-119: Metis: Stenbol.

Somay Bülent (2010b). The view from The Masthead: Journey Through Dystopia Towards An open-Ended Utopia. “introduction The Fantastic and The Mimetic” r. 3-29. Bilgi Üniversitesi Yayınları: İstanbul

Yûsiv, Helîm (2000). Mirî Ranazin. Stenbol: Avesta.

Kitêba Pîroz: Peymana Kevin û Peymana Nû (2008). [Navê wergêr/an lê nîne] Gerçeğe Doğru Kitapları: Stenbol.

ŞÎROVEYA METNEKE FANTASTÎK Û PSÎKOTÎK: Arezûya “Guhê jêkirî”

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

ŞÎROVEYA METNEKE FANTASTÎK Û PSÎKOTÎK: Arezûya “Guhê jêkirî”

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply