Têkçûna Utopyayekê di Siweylaya Şahram Qawamî de

Têkçûna Utopyayekê di Siweylaya Şahram Qawamî de

KAWE QUBADÎ – JI ÎNGILÎZÎ: SEVDA ORAK REŞİTOĞLU

Puxte: Nasname û kirdewariya mirov fenomeneke piralî, yanê têkela çendîn deng, rabêj û îdeolojiyan e ku ji bo li ser mirovan rûne tê guhertin an şikl tê dayin. Ev xebat hewl dide di romanên kurdî de bi riya pêwendiyên karakterekî/ê ên înterektîv û diyalojîk ên bi rabêjên civakî, siyasî û çandî û îdeolojiyan re, sazkirin û temsiliyeta kirdewarî û nasnameya wî/wê kişif bike. Li ber ronayiya teoriya vebêjî ya Bakhtîn û yên modernîst, di analîza tekstuwel û contekstuwel a siweylayê (2004) de, min taybetiyên romanê yên şêwazî ji aliyê şêwe, binema, mijar, û karakterizasyon û wateyên ew dihewîne, vekola. Qawamî romaneke modernîst û pirdeng hilberandiye: wek romanên modernîst ên ewrupî yên destpêka sedsala bîstemîn de, bi dij-qehremanên xwe yên bûne biyanîyên civaka xwe, bûyersaziyek wê ya perçeyî û qutbûyî heye; û pirdengiya wê jî ji vir tê ku vebêjer û lehengên wê bêyî ku serdestiyê li hev bikin her yek îdeolojiyên xwe temsîl dikin.

Peyvên sereke: romana kurdî, diyalojîzm, kirdewarî, pirdengî, multi focalisation.

Destpêk

Şahram Qawamî di 1975an de li Sineya (Sanandaj) Rojhilatê Kurdistanê hatiye dinyayê. Di 2000an de bi weşandina pirtûka xwe ya ewil Mêjûyîtirîn Zamî Daykim (Dîrokîtirîn Êşa Diya Min) ku berhevokaçîrokên kurt e, dest bi kariyera xwe ya nivîskariyê kir. Paşî, hin berhemên edebî yên xwedan cureyên cuda hilberand, ji helbestê bigire heya roman û rexneyên wêjeyî. Ji her sê romanên Qawamî, pêşî Siweyla di sala 2004an de hat weşandin.[1] Qawamî di Siweylayê de bi pirsgirêkên civakî, aborî, siyasî û psîkolojîk ên ku piştî têkçûyina tevgera kurdên Îranê derketine mijûl dibe. Tevî yên din, biyanîbûn û şikestina hêviyan jî di romana wî de temayên bingehîn in. Nivîskar piraniya lehengan wek kesên biyanîbûyî û hêvîşikestî nîşan dide, li pey şoreşa 1979an a Îranê û pê re guherînên civakî, siyasî û dorhêlî bi gelemperî yên Îranê, bi taybetî jî yên Kurdistanê. Ji aliyê şêwazê ve jî, di Siweylaya Qawamî de teknîkên vegotînê ên herî prototîp î modernîst ku hatine bikaranîn ev in, vegotineke parçebûyî, herikîna hiş, pir-navendsazî (multi-focalization) û ji nişka ve guherîna perspektîf û dengî.

Siweyla çîroka du nifşan e, yek ji wan di ciwaniya wî di dema rejîma Pehlewî de derbas dibe, û nifşa din jî a ku dê û bavê wan di nav nifşa berê de ne lê ew bixwe wexta ku şoreşa îslamî olan da zaroktiya xwe dijiyan û di serdema pişt-îslamî de jî mezin bûn. Ev berhem di nav her du periyodên sosyo-polîtîk ên ji hev cuda de fikar, dudilî, hêvî, dilxwazî û xewnên wan kesan vedibêje. Her du nifş jî man di bin bandora guherînên civakî, siyasî û dorhêlî yên giran de, ku di nav wan de a girîngtirîn şoreşa 1979an li Îranê ye.

Kurdên ku bi hilweşîna rejîma Pehlewî kêfxweş bûn, wek kêmanî xwestin ku mafên wan ên çandî, siyasî û aborî bên qebûlkirin û xweseriya Kurdistana federal jî were avakirin. Lê belê daxwaza wan ji hêla rejîma nû ve nehat qebûlkirin. Di demeke kurt de artêş û milîsên rejîmê bajar û gundên kurdan dagir kirin ku bi piranî di bin kontrola kurdan de bûn. Rejîma îslamî bi tundî tevgera kurd tepisand û bi tu awayî tolerans nîşan neda ji bo daxwazên wan, bi wî awayî ispat kirin ku ji rejîma berê bêtir totalîter in. Ev bûyer wisa kir ku lehengên vê romanê hêviyên xwe bo qebûlkirina mafên wan ji hêla rejîma nû ve winda bikin. Ji bo piraniya wan gelek zehmet bû ku li hember van guherînên civakî, siyasî û warî bisekinin.

Vegotina pirdengî ya kirdewariyê

Siweyla (2004) vegotineke ne-xêzî, parçe parçe û ji hev veqetiyayî ye. Tê de rengek, bêhnek, sehneyek û hîsek her tim bîranînek din, bûyerek din an jî fikrek din a ku berê hatiye jiyandin tîne hişê vebêjer. Wekî mînak, wexta ku Aram bi Hecî re dipeyive û dibêje berê berf çi qas pir dibariya, “çi rojên xweş bûn, em li ser banan diçûn û dihatin” (Qawamî 2004, r. 24)[2], Hecî Ebas bersiv dide “wext guherî kurê min. Nema berf dibare û kêfxweşî nîne.” (b.n.b.)[3] Û ev rojeke bi berf a berê tîne bîra Aram, “Hecî Ebas û bavê min bi bêrikan riyên ku bi berfê hatibûn girtin, paqij dikirin. KaSeyfê û A[4] Ebê berfê diavêtin nav erebokan û me ew dibirin Berdeşt û li wir vala dikirin.” (b.n.b. r. 24)[5] Di hin cihên romanê de, vebêjer ji nişka ve ji mijarekê derbasî mijareke yekcar cuda dibe bêyî agahdariyê bide. Aram dîmenek ji zaroktiya xwe xêz dike ku bi hevalên xwe û bi malbata wan re guloberfkê dilîstin. Li pey vê bûyerê, di rêza din de em dibînin ku hem di perspektîfê de û hem jî di mijarê de guherîneke tûj çêbûye. Di vê rewşê de, pasaja ku ji hêla Hecî Ebas ve tê vegotin, derbasî vegotina Aram dibe ku tê de qala sehneya guloberfkê dike, “ji me re gotibûn ku artêşeke mezin a navenda hikûmetê di rê de ye. Me jî di nav jîpekê de bi hin gêrîlayên din re riya xwe ber bi Kamiyaran ve guhert.” (b.n.b. r.25)[6] Lê belê ev ne tenê guherîneke tûj e ku ji mijarekê derbasî ya din dibe, ku ev taybetiya şêwazî a sereke ya Siweyla bixwe ye. Di heman demê de em dibin şahid ku ji nişka ve leheng diguhere û heman bûyer an jî bûyereke din niha jî ji aliyê nerîna lehengekî din tê vegotin. Ev guherîna tûj a navbera rabirdû û nihayê û pê re derbasbûyîna ji mijarekê bo yeke din di hişê Aram de nîşana tevlihevî û alozîtiyê ye. Aram bi rêzeke têra xwe belawela a ji xeyal, bûyer, însan, fikr û hestên bêserûpê hatiye dorpêçkirin û ku ev jî bi dubare ji binhiş an jî/û derhişê wî ber bi hişê wî ve diherike.

Siweyla ya ku bi piranî ji hêla Aram, serlehengê romanê ve tê vegotin, vegotineke ji devê kesê yekemîn e. Lê belê di tevahiya romanê de vegotin di nav lehengên din de wekî navendsaz (focalizer) diçe û tê, û bi wî awayî vebêjeke pir-navendsazî tê afirandin. Ev rê dide nivîskar ku lehengên din ên xwedan pozîsyeneke kirdeyî ne bûyeran li gorî perspektîfên xwe pêşkêş bikin, ji bo ku bi lehengên din re bi awayekî diyalojîk têkevin têkiliyê û tevger, helwest, fikrên xwe û yên xelkê şîrove bikin. Wekî mînak li vê pasaja romanê;

[J]i gava ku diya min nas dike, ez bawer nakim ku wexta razanê jineke din difikire. Di şerê Eylulê de diya min bi bavê wî re sînor derbas kiriye. Rejnebaran bû, şevekê çûye çayxaneya bavê min […] bûbû şev û min dixwest ez biçim malê. Dikanên din ên li kolana Sirusê girtî bûn.” (Qawamî 2004. r, 21)[7]

Ji “naskirin”ê heya “çayxaneya bavê min” ji hêla Aram tê vegotin lê hingê ji nişka ve û bê amadehî bavê Aram dest bi vegotinê dike û heman bûyer ji hêla perspektîf û nerîna wî ve tê vegotin.

Di pasajeke din de sehneyeke dawetê ji hêla nerînên sê lehengên cuda tê vegotin, Aram dîmenê teswîr dike û dibêje çi firseteke xweş e ku di dawetan de xort dikarin li jinên xweşik binerin û dikarin di govendê de destê xwe li wan bidin (b.n.b. r.41). Vegotina Aram ji hêla Yedî ve tê birîn. Mirov dikare van sê lehengan bi sê kamerayan bide ber hev, kamerayên li quncikên cuda ên her yekê çi bihata dîtin qeyd dikir. Yedî nerînên xwe wiha pêşkêş dike, “Aram serxweş bû. Di milê Çinûr de me govend dikir. Carinan milê min li pêsîrên wê diketin û min şerm dikir.” (b.n.b. r.42)[8] Careke din vegotin derbasî lehengekî din dibe, vê carê Çinûr, “Me di milê hev de govend dikir. Milê wî li pêsîrên min diketin û dilê min lêdida. Wî xwe dûrî min dixist û min jî ew dikişand hêla xwe.” (b.n.b. r.42)[9] Careke din em di heman pasajê de çûnûhatina navendsaziyê dibînin, vê carê Aram dîsa dibe vebêjer, “li baxçê, di nav kulîlkên zer de me xefxefok dilîst. Wê xwe li cihên wisa xef dikir ku pisîk jî nikarîbû tê re derbas bibe.” (b.n.b.)[10] Ev cureya vegotinê pêşkêşkirineke panoramîk a bûyeran derdixe holê, fikr û hestên veşartî yên lehengan û arezûyên wan ên tepisandî û tiştên wekî van, dîmeneke firehtir radixe ber çavên xwîneran. Qawamî di bin bandora romannûsên modernîst de maye, ji ber vê ji “bêalitiyê” bêtir li ser “perspektîf”ê disekine. Lehengên din dike faîl û azadiya xwe-îfadekirin û pêşkêşkirina bûyeran li gorî nerina xwe dide wan; ev yek ji metodên sereke yî vê romanê ye ku rê dide pêşkêşkirineke pirdengî ya nasname û kirdewariyê.

Ji lehengên çayxaneyê ber bi lehengên çiyayan

Siweyla ne tenê çîroka wê yekê ye ku nav û çîrokên lehengan tê de derbas dibe, lê di heman demê de çîroka wan kesan e ku jiyane, xwedan xewn û xeyal bûne, li hemberî rejîma nû şer kirine, bi bêdengî hatine înfazkirin û qetlkirin. Ku em gotinên Bakhtin yên derbarê Dostoyevskî werbigrin, Qawamî di romana xwe ya Siweylayê de serkeftî bûye wexta guhê xwe dide, “diyaloga serdema xwe, an jî bi awayekî bêtir misoger, ji bo bihîstina serdema xwe wekî diyalogeke mezin, ji bo famkirina ne tenê dengên şexsî lê bi awayekî misoger û gelemperî di nav dengan de têkiliya diyalojîk, hevbandoriya wan a diyalojîk jî.” (1984, r.90) Di Siweylayê de diyalogên beriya şoreşê û piştî şoreşê ji hev cuda ne. Di ya berê de em dibînin ku însan bêtir bi nirxên siwarîtî (Pehlewanî), sûfîzm, çîrokên gelêrî û olî û bi baweriyan re eleqedar in; lê di ya paşî de em dibînin ku mafên siyasî, çandî û aborî ên di hişê neteweperweriya kurdan de rûniştî, heqên civakî, mafên jinan, mijarên warî û dorhêlî nîqaşên sereke ne. Dîsa jî hin mijarên wekî têkiliya cinsî, evînên romantîk, çîrokên olî û gelêrî di her du çaxan de jî tên gotin.

Di Siweylayê de ku ji çaxa Pehlewî bê destpêkirin tê dîtin ku wêneyê panoramîk ê civaka kurdan tê pêşkêşkirin. Portreyên mirovên ji komên cuda û ji rewşên civakî tên xêzkirin, her yek xwedan devoka xwe ye. Ji nav yên din, jiyana qumarbazan, siwarî (pehlewan) û sûfiyan tê nîşandan. Ji hêlekê ve nerîna wan a dinyayê, zimanên wan, dudilî û fikarên wan tên pêşkêşkirin, ji hêla din ve jî, bi maneya Bakhtinî, diyalogên wan bi yên din re tên qeydkirin. Palewan Ezîz ê ku mirovekî rasteqîn e û ji Sînê ye, ji hêla piraniya kurdên Îranê ve ji ber siwarîbûn û xurtiya xwe ve tê zanîn. Çîrok û bûyerên cuda yên derheqê wî de hê jî di nav mirovan de tên gotin. Dîsa jî Palewan Ezîzê ku di vê romanê de tê pêşkêşkirin lehengekî xeyalî ye, romannûs fantezî û rastî xistiye nav hev da ku lehengekî ne ku tam dişibe Palewan Ezîz biafirîne. Palewan Ezîz bi riya ziman û tevgera xwe tê pêşkêşkirin. Ew siwariyek e ku kesên feqîr û bindest diparêze. Dema ku li Tehranê di ber çayxaneyekê re derbas dibe, hay lê çêdibe ku komeke bi navê yazdeh bira milet aciz dike. Ezîz disekine û li çayxaneyê rûdine. Kêfa wan birayan nayê ku ew li wir e:

-Tu çi dikî li vir qûnde?
-Ez li benda we bûm.
-Ku tu dernekevî ez ê te der bikim.
-Tu bi serê xwe bixwe an li gel wan deh mirîşkên din [deh birayên wî]? (Qawamî 2002, r.75)[11]

Paşî pevçûn dest pê dike û Palewan bi tena serê xwe zora wan hemûyan dibe; di demeke kurt de ji wir direvin (b.n.b. r.76). Romannûs ji bo lehengên xwe zimanê rast dîtiye, hem ji bo Palewan û hem jî ji bo wî kesî ku di nav koma yazdeh birayan de ye; bi awayekî serkeftî portreya nîqaş û çanda siwarîbûnê xêz kiriye û vegotiye. Gotin û tevgerên Palewan Ezîz prototîpa siwariyekî ne. Piştî şoreşê wexta hevalên wî jê re dibêjin bila rewşa xwe ya ku di rejîma Pehlewî de ji ber tevgerên siyasî ji karê xwe yê jendirmeyê hatiye avêtin ji hikûmeta nû re bêje, ew red dike. Ku em vî tiştî bidin ber çavê xwe, ew di berxwedana xwe de pir wêrek bû; “di rewşeke pir xirab de bû. Kesekî têkçûyî û bê alîkar bû, ji ber wê xwe ji her kesî dûr xist. Me nekarî wî îkna bikira ku ji hikûmeta nû meaşê malnişîniyê bistîne. Kengî me jê re digot bila vî tiştî bike, wî wiha bersiv dida ‘Xwedê Mezin e’. Însanekî ew qas gewre bû.” (b.n.b. r.113)[12]

Ev nirxeke din a Palewan nîşan dide ku tu tiştî li ser namûs û heysiyeta xwe nabîne û tiştekî ji vê biqîmettir nabîne. Ligel vê, di herikîna romanê de tevgerên wî yên din ên wêrekî jî wî bêtir wekî siwariyan nîşan didin (wek mînak, b.n.b. r.112-113).

Qawamî derheqê têkçûna Palewan Ezîz de bi zanebûn nerînên cuda nîşan dide. Ecêb e ku li gorî gotinên xelkê ew ji hêla jinekê tê xapandin û ev tişt bi xwe dibe berpirsiyarê têkçûn û êşa wî. Yek ji van gotetogan jî ev e ku êşa wî bi jineke ku navê wê Firîşte ye re eleqedar e; li cihekî din ê romanê jî dibêje ku jineke din a bi navê Kilaw ew kiriye tiryakiyê afyonê. (b.n.b. r.113 û r.119 li gorî rêza bûyeran). Lê belê fikreke din a ku tê qalkirin jî nerînên berê red dike; gêrîlayekî bi navê Îbrahîm dixwaze alîkariya Palewan bike ku dev ji tiryak û narkotîkê berde. Jê dipirse gelo rast e a ku cara ewil eroîn daye wî Kilaw e. Palewan Ezîz vî tiştî qebûl nake. Li dewsa wê, têkçûna xwe bi bûyereke metafîzîk ve girê dide: “şevekê Xeyrizne[13] hat xewna min û gote min ruhê te bi gunehê qirêj bûye” (b.n.b. r. 119). Berdewam dike ku ji piştî wê demê û vir de Xeyrizne ji ber piştêşa wî ya giran dev ji piştgiriya xwe a ruhî berdide (b.n.b.).

Bi vî awayî Qawamî temsîleke polîfonîk a Palewan Ezîz derdixe, ji ber ku xweya wî hem ji hêla yên din û hem jî ji hêla perspektîfa wî bixwe tê pêşkêşkirin. Van vegotinên cuda û carinan hevnegirtî yên derbarê qerekter û xeysiyetên Ezîz pêşkêşkirinên diyalojîk ên kirdewariya wî afirandine. Jê bêtir, di bin bandora romannûsên modernîst de, Qawamî rastiyê bi perspektîfê ve girêdayî nîşan dide. Teswîra Matz a li ser romannûsên modernîst dikare bo Siweylayê jî bê gotin:

Şûna ku çîrokeke bê qisûr, bêalî û qediyayî biceribînin, ew [romannûsên modernîst] çîrokên xwe serabera, nîvî, bi xelet an jî bi nerîneke sînorkirî dihêlin […] Ji ber vê, nerîna xwedayî (omniscient), panoramîk û bêşexs rê li ber nerîneke sînordar, teng, nerîna şexsî vekir. Bêalîtiyê rê li ber navendsaziyê vekir; nerîna bi qisûr bû nîşaneya rastiyê. (2004, r. 51)

Wekî wê, Qawamî di herikîna vê romanê de, bi perspektîfên “sînordar” û “bi kêmasî” ve hema bi zanebûn rastî îzafî kiriye.

Izet, ku bavê Aram e, lehengekî din ê mezin e di vê romanê de. Mînakeke pir baş e ku kesek çawa ji aliyê îdeolojiyekê ve dikare bê veguhertin bo “kirde”yeke diyar”. Di tevahiya romanê de di navbera du kesayetiyên cuda de diçe û tê: qumarbaz û Derwîş. Izet wekî qumarbazê herî baş ê Sineyê tê nîşandan. Çayxaneya xwe kiriye cihê qumar û vexwarinê. Şêwaza wî ya jiyanê û kirdewariya wî ji ber nêzikbûna wî ya sûfizmê an jî qumarê diguhere. Ev têgeha fikran a Althusser tîne bîra mirov, “hebûn …di tevgerên pratîkan de tê qeydkirin, ew jî di qonaxa dawî de bi keresteyên îdeolojîk ên ku ji hêla edetan ve tên îdarekirin” (1984, r.159). Dev ji qumarbaziyê berdan û derwîş bûn, wekî îdeolojî, hingê bi ser nakeve, lê tenê bi rêya guherîneke têkûz ên di helwest û tevgerên wî de ew çêdibe: “Pirşing ew ji qumarbaziyê derxist û kir Mad Izet.[14] Hemû çûkên xwe azad kirin û dikana xwe bi mar û dûpişkan tijî kirin. Resmên jinên tazî daxist û şûna wan yên şêx û meşayixan aliqandin.” (Qawamî 2004, r.77)[15]

Ne ji ber fikr û ramanên xwe, xwe diguherîne û ji qumarbaziyê derbasî derwîşbûnê dibe, ji ber ku bigihêje armanca xwe ya mezin vî tiştî dike, dixwaze bi delala xwe Pirşing re bizewice. Bi şertê ku dev ji qumarê berde dê bavê Pirşingê wê bide wî. Ji ber vê, wexta ku ji Pirşingê cuda dibe dîsa vedigere jiyana xwe ya berê ya qumarê, ango bi qumarê dilîze, bi jinên cuda cuda re radikeve û vedixwe.

Bi saya Izet em cîhana du civatên ji hev cuda nas dikin, yên bawermendan û yên ku bawer nakin. Ev her du di nerîna xwe ya dinyayê de wekî dijberiyên cot tên pêşkêşkirin: yek ji wan bi dinya din re eleqedar e û ya din jî serê xwe bi vê dinyê re mijûl dike. Di sûfîzmê de divê mirov qaîde û qanûnên taybet bişopînin, lê yên ku bawer nakin dikarin bi daxwaz û pêdiviyên xwe yên dinyayê re eleqedar bibin; li gorî ya ewil di têgehên exlaqê û yên divê bên kirin û neyên kirin de her tişt pir hişk û zor e, ya din jî dihêle ku mirov van tiştên exlaqî bi cih neyîne. Bi vê gotinê, Qawamî ev her du deng anî hemberî hev, li ser rêça Bakhtin, bêyî ku li hev serweriyê bikin,di navbera wan de diyalogek çêdibe. Wekî ku di Siweylayê de tê nîşandan, beriya şoreşa îslamî tevgerên mêrxasî an li derên civakî yên wekî çayxaneyan olan dide ku tê de li hemberî zordestan pişta bindestan digirin, an jî li cihê derwîşan ku tiştên awarte dikirin. Piştî şoreşa îslamî xelk ji çayxaneyan derketin ser kolanan û paşî jî çûn çiyayan û tevgerên mêrxasiyê yên bi siwarîtî û sûfîzmê re eleqedar jî, ku bivênevê ev bi hêzeke dersiruştî ve dihatin girêdan, bûn tevgerên mêrxasiyê yên li hemberî rejîma îslamî.

Di salên dawî yên rejîma Pehlewî de, li herêmên din ên Îranê nerihetiyek hebû lê tevî wê, gelê kurd bi awayekî ew qas aktîv tevlî protestoyan dibûn ku li hemberî Şah dihatin kirin, hingê “Kurdistan bû navenda cografîk û siyasî ya serhildanên hemberî rejîma Şah.” (Koohi-Kamali 1992, r.180) Lê belê, hikûmeta şoreşî derheqê mafên kêmaniyan ên ku pêşî hêz dabûn kurdan ku tevî muxalefetên Îranî şer bikin, ji sozên xwe vegeriyan (McDowall 2004; Koohi-Kamali 1992). Gelê kurd di demeke nêz de fam kir ku rejîma nû bi tu awayî naxwaze hêza xwe bi kêmaniyên din re parve bike an jî xweseriyê bide kurdan û kêmaniyên din ên Îranê. Piştre di Tebaxa 1979an de Xomeynî “li hemberî kurdan cîhad îlan kir, hemû rêxistinên siyasî yên kurdan qedexe kir, endamtiya Qasimlo ya bo Meclîsa Rêberan (Majles-e Khebregan-e Rahbari‎) betal kir û Qasimlo û Şêx Îzedîn wekî dijminên komara Îslamî îlan kir.” (Koohi Kamali 1992, r.180) Ji ber van polîtîkayên otorîter, tu rê nema ji bo kurdan lê bo mafên xwe yên çandî, aborî û siyasî, rahiştin çekan. Di encamê de, di navbera şervanên kurd û Erkdarên Şoreşî -an jî Pasdaran ên ku “nirxên Şiî yên hikûmeta nû diparastin”- de dengê teqînê rabûn, di demeke nêzik de bû şerekî mezin. (McDowall 2004, r.162)

Hawirdora nû a civakî û siyasî nîqaşên nû derxistin. Di vê teqereqa siyasî de, di nav gel de tu girîngiya siwarîtiya berê nema. Niha mêrxasên rasteqîn ên gel ew kes in ku jiyana xwe ji bo gelê xwe dane, ji bo siberoja gelê xwe şer kirine. Mêrxasên nû hewl dan ku dinyayê biguherînin, dad û azadiyê bînin.

Qawamî kirdewariya lehengên xwe bêtir bi rêya ban-vebêjiyê (meta-narrative) diafirîne, wekî mînak neteweperwerî, dîn û efsane. Ji nav van, neteweperweriya kurdan a çekdar tenê wekî dîskûreke azadker tê pêşkêşkirin. Dîsa jî ev nerina bidestxistina azadiyê ya bi rêya têkoşîna bi çek di navbera Nia’met û vebêjer Aram de tê nîqaşkirin. Li ser vê nîqaş dikin ku bikaranîna şîdetê, di bersivdayîna zilma herî mezin a hikûmeta navîn de jî, şîdetên mezintir derdixe û ne azadiyê tîne ne jî aştiyê. Bi vê gotinê, di Siweylayê de neteweperweriya kurdan wekî hêzeke yekbûyî tê nîşandan ku dikare mirovan bîne cem hev da ku daxwaza mafên xwe yên çandî, siyasî û aborî bikin. Ev bi avakirina faîleke kolektîv çêdibe, anku, faîlbûneke ku ancax wexta şexs bibin yek û kirdewariyeke kolektîv pêk bînin. Bi gotineke din, her şexs heya astekê xwedan faîlî ye, anku, heke hêz û bandor wek amûrekê li ser zemîna rastiyên sosyo-aborî werin bikaranîn, di nav sîstemeke heyî de bi serê xwe nikarin berê xwe bidin guhertinekê, lê belê, dema ku ew şexsên ji rêzê î xwedan faîlî bên cem hev, faîlekî girîng î kolektîv wê pêk bê ku ew bi xwe karibin bi hêza xwe zor bidin ser rewşa niha.

Wexta ku pêşmergeyên kurd li hemberî navenda hikûmetê ya Îranê şer dikirin Aram û hevalên wî tûşî neteweperweriya kurd hatin. Qedr û qîmetê pêşmergeyan di nav milet de dihat zanîn û ew bixwe dihatin îdealîzekirin û ev jî dikir ku Aram, Ebê, Yedî û hevalên wan ên vê komê wan bipesînin.

Piştî nîvroyan û şevan me li mala xwe guhdarî radyoyê dikir.

-Şevê dî lehengên … êrişî qampa leşkerî kirin. Piştî şerekî bêhnçikîner û wêrek wan qamp û yên tê de asê mane tev de qir kirin.

Hişê me ji serê me çû wexta me ev nûçe bihîst. Hejmara qurbaniyan çi qas zêde dibû, kêfa me ew qas dihat; me digot qey balon diteqiyan, loma ne xema me bû an dilopek xwîn jê hatibû, an jî li ser rûyê vê dinyayê çavê însanekî heta hetayê hatibû girtin. Me digot qey bi kuştina van çend leşker û alîkarên wan ên serê sebebê em ê karibin heyfa jiyanên jidestdayî, zordarî û newekheviyê ku me dît, bistînin. Gurmîniya RPG û guleyan xew li zarokan diherimand û em diçûn serbanan, em diketin nav xeyala siberojê (Qawamî 2004, rr. 121-2).[16]

Aram van kiryar, helwest û baweriyên berê rexne dike ku wexta ew zarok bû hem ji aliyê wî û hem jî ji aliyê piraniya însanan ew wek tiştên mêrxasî û azadiyê dihatin qebûlkirin. Tê bîra wî ku şer çawa însanan diguhest û dikir makîneyên kujer ên famkor an jî dilxwazên kuştinê û çawa dijmin ji însanetiyê derxist, wekî ku ne însan bin dihatin dîtin û pêşkêşkirin, jê xirabtir wekî şeytanên ku yekcar ji wan cuda ne dihatin dîtin. Li dewreke wisa mezin bûne. Weku Aram bawer dike, siberojeke ronî ji nav lûleyên çekan çav li wan dikir, sibeheke ronî bû, lê leylan bû. Lê belê di demeke nêz de fam kirin ku şer dê azadî û kêfxweşiyê nede wan, û paşî dest bi dîtina kesekî, komekê an partiyekê kirin ku wan wekî berpirsiyarê îlankirina şerê ku li hemberî navenda hikûmetê tê kirin, bibînin.

Derheqê derketina şerê navbera kurdên Îranê û navenda hikûmetê de xeberên cuda hene ku ji hêla dengên nenas tên pêşkêşkirin, û ev her yek jî komeke mezin a civaka kurdan teswîr dike. Qismek ji civakê ji hêla din tê tawanbarkirin ku ew dilxwazên şer in, di wexta şer de, di şertên newekhev de ku dijmin ji serî heta binî xwedan çek bû, hatine xapandin û ketine dafê. Hêla ku tê tawanbarkirin jî wekî bersiv dibêje ku wan xwe parastine û xiyaneta hinek hêzên kurdan jî wek sedema têkçûna xwe dibînin.

– Me nikarîbû li hemberî daxwaza şer û xwînê bisekinin.
– Çima vê dibêjî? Me dikarîbû vê lehiya şerê ku wekî berajekî ye bisekinanda. Me li ber xaniyên xwe dîwar rakirin. Guleyên me ji dîwar derbas nedibûn. Me dixwest em şer bikujin, ji bo ku li hemberê wî bisekinin û dev jê bernedin; lê me dev jê berda ku rêbaza şer jî ev e. ¹⁷

Belkî ev li ser lihevnekirina her du partiyên bingehîn ên Kurdistanê -ango Partiya Demokratîk a Kurdistana Îranê (PDKÎ) û Komala– nîşaneyek bû. PDKÎ dixwest mesela Kurdistanê bi aştiyane çareser bike û dixwest rasterast bi hikûmeta navendî re gotûbêjan bike; lê belê, ev ne bi dilê Komalayê bû û ji hêla Komala ve wek levayîxwaz hatin tawanbarkirin. KDPI bi sekna xwe ya çepgir partiyeke pragmatîk û nerm bû, mebesta wan ew bû ku pirsgirêka kurdan bi aştiyane û hema qenebe bi kêm zeraran were çareserkirin (McDowall; Yildiz 2007). Ji hêla din, bingeha Komalaya çepgirên Maoîst bû ku netewperweriya kurdan, bi gotina McDowall, wekî “azweriya bi sînor” dîtin û henekê xwe bi serokên KDPI dikirin ku ew “netewperestên bûrjûva” ne (McDowall 2004, r. 265). Ji bo armanceke nuwaze şer dikirin, wekî ku wan jî digot, armanca wan rakirina sîstema çînî bû û dixwestin bi çepgirên din ên dinyayê re, bi hev re, li hemberî emperyalîzmê şer bikin û zora wê bibin. Li Îranê dixwestin “hêz dîsa bikeve destê hemû civatên Îranê û hikûmeta navendî têk bibe.” (b.n.b., r. 262)

Ev cudahiya îdeolojiyê, hingê, carinan dibû asteng ku yekîtî û hevkariya Komala û PDKÎê li hemberî dijminê wan, ango rejîma nû ya Îslamî, çêbe û bibin xwedan siyaseteke tenê. McDowall berdewam dike, “Komala ne bi qasî KDPI bi dil bû ku bi Tehran re li hev bên û ji KDPI bêtir dixwest şer bedewam bike. Ev bê guman rewşa gotûbêja kurdan zeîf kir. Di Sermaweza 1979an de wexta ku KDPI wekî gotûbêja ewil bi hikûmetê re agirbest îmze kir, dîtin ku hemû hewldanên wan ji ber êrîşên Komala yên li hember hêzên hikûmetê hatin xirakirin.” (b.n.b., r. 266)

Li derekî din î romanê ev her du tevgerên dijber şerê hev du dikin, vê carê di nav lehengan de, Nia’met û Kak Xelîl. Kak Xelîl partiya Komala ya ku li ser îdeolojiya Marksîst hatiye avakirin, temsîl dike. Em ji peyvên wî pê derdixin ku ew kesekî zana ye û ji bo armanceke mirovane şer dike, ev jî “wekheviya mirovan” e (Qawamî 2004, r. 122).[17] Nia’met li hemberî wî derdikeve, li gorî wî maf û wekhevî bi şîdetê nikare bê bidestxistin, “Kak Xelîl tu bi vî şerî çi qas dikarî berdewam bikî? Ji xeynî êş û wêranan tu difikirî ku mirov karibe di nav şer de tiştekî din bi dest bixe? Dema ku tu mirovan dikujî, tu yê jî li benda heman tiştî bî. Dema ku tu xwîna yekî din dirijînî, bê guman dê xwîna te jî bê rijandin.” (b.n.b., r. 122)[18] Dibêje wekheviya mirovan ne armanceke ew qas mezin e ku ji bo wê mirov bibin qurban. Li gorî wî jiyan ew qas kurt e ku ne hewce ye mirov şer bike ji bo wê. Dibe ku bihata wê qenaetê ku tevgera kurdan bi rêya têkoşîna bi çek wê negihişta armanca xwe. Çawa ku rejîma nû xwe ava kir û bi awayekî hişk êrîşî bajar û gundên kurdan kir, û tevgera kurdan têk çû. Vê, tevî guherînên din ên civakî, siyasî û dorhêlî, di vê romanê de wisa kir ku hêviyên lehengan hatin şikestin û ew bixwe jî bûn kesên pasîf.

Dinyaya ku Aram û hevalên wî lê dijiyan bi xem û talûkeyan tijî bû, ne tenê ji ber şer û tiştên serabera, lê belê ji ber hin tiştên ku bi civaka kurdan re eleqedar in. Di meseleya tacîzên cinsî de xort û heta mêr jî bêhêz tên nîşandan; vebêjer, ango dema Aram qala vê çaxê dike ku bi îhtimaleke mezin salên şoreşê ne, em zanin ku ev çax ew qas bi talûke û bêewle ye ku “mêrekî nediwêrî ji taxa xwe derketa. Ku li taxeke din bi tenê bihata dîtin, destdirêjî lê bihata kirin.” [19] Di vê romanê de sê tacîzên cinsî ku li xort û mêran hatine kirin tên vegotin, di hemûyan de jî qurban xwe ji wan û ji tecawuzê difilitînin. Hecî Ebas nêzî komeke mêr û xortan tê ku li hemberî mala wî rûniştine. Wan hişyar dike ku neçin taxên din: “miqate bin û qet neçin taxên din.” Dema ku sedema vê hişyariyê dipirsin, ji wan re dibêje wexta ku vedigeriya malê qîreke bi dengekî nizm bihîstiye li ser gir. “Min ber bi wî dengî ve baz da. Min du mêr dîtin li ser xortekî, yekî qûna wî zeft kiribû û yê din jî destê xwe danîbû ser devê wî û tecawuzî wî bikirana.” (Qawamî 2004, r. 48)[20] Paşî qal dike ka çawa kêr li wan daye û ew xort ji destê wan xilas kiriye. Ev çîrok wê rojê tîne bîra Aram ku bi Yedî, Ebas û Omid re çûbûn baxçeyê fêkiyan ku li cihekî nêzik bû. Mêrikekî qerase da dû wan û Aram zeft kir, û ew berda çû ba Omid. “Ji pantorê wî [Omid] girt û ew avêt erdê. Wexta ku di binê wî de ma ziravê Omid qetiya. Dema ku dikir xirê xwe derxe, Yedî kevirek li serê wî da.” (b.n.b., rr. 48-9)[21] Şerê di navbera mêrik ku dikir tecawuzî Omid bike û xortên din de berdewam dike heta ku mirovekî din tê û wan ji tecawuzê xilas dike. Tacîza sêyemîn wexta ku xort di hawûzê de ne çêdibe. Mêrikek ciwan di hawûzê de bi wan re dilîze û vê carê jî ji hêla mêrikekî dilpak ve tên xilaskirin. (b.n.b., r. 86).

Wexta mezin dibin, xwe di serdemeke nû de dibînin ku bi bidawîbûna şer civak bêtir ewle û parseng dibe, ku ev şer jî bi sekinandina serhildana kurdan diqede. Lê ev ewlehî û îstiqrar bê berdêl nayê. Hikûmet bi zilm û zordarî û bi tirsandinê îstiqrar anî Sineyê û bajarên din ên kurdan. Aram, Ebê, Yedî û xortên din ên koma wan nikarîbûn bawer bikin ku hêvî û xeyalên wan belawela bûbûn. Wan hemû heb dixwarin ku xewnên wan ên berê “siberoja ronî” dîsa bê bîra wan, siberojeke ku ji îro cuda bû û hemû mirov wekhev bûn, dema ku ciwan ji bo siberojeke çêtir sloganên mezinan dubare dikirin:

– Bimre zilma kapîtalîst
– Bimre newekhevî
– Bijî wekheviya mirovan
– Bimre … (Qawamî 2004, r. 168)

Ev slogan îdeolojiya çepgir a Komalayê baş nîşan didin ku ber bi avakirina civakeke bê çîn diçû. Ne tenê yek ji van sloganan jî pêk nehat, lê belê newekheviya mirovan di rejîma Îslamî de ji berê jî mezintir bû.

Ji xeynî têkçûna avakirina xweseriya Kurdistanê, guherînên dorhêlî jî mijareke din bû ku ji jiyana Aram û hevalên wî gelek tişt birin. Di rewşa nû ya siyasî û dorhêlî de xwe wek biyanî hîs dikirin. Cihê wan ê ku lê dijiyan ew qas guherî ku êdî ew der wek ne mala wan be; li ser jiyana xwe ya berê şîn digerandin: Aram vedibêje “[N] iha kaniya Cemîla, wekî geliyekî tijî dar, wekî dîmenên din ên zaroktiya me êdî ji leylanê pê ve ne tiştek e […] Em zarokên Berdeştê tu car wan kesên ku dîmenên zaroktiya me rûxandin nabexşînin.” (b.n.b., r. 38)[22] Warê wan ê zaroktiyê, hê di ser de bîst sal jî derbas nebû, bi awayekî mezin hat guhertin. Taxa wan Berdeşt dît ku darên wê hatine birîn, kanî ziwa bûne û daristan cihê xwe dane avahiyan. Nemaze serhildana kurdan bi awayekî zalimane hat temirandin. Ji ber vê, wê tu kes şaş nebe ku qedera wan kêm zêde a hemûyan bibe yek, ev êş û kedereke pir mezin e ku jê direvin, ji ber vê heban dixwin. Cemîl xwe dikuje, Kak Xelîl, Ibrahîm, Yedî û Çinûr dimirin û Aramê ku berê ji hêla her kesî wekî aktîvîst û nivîskarekî xwedan rûmet dihate naskirin, niha ji “xwe”ya xwe ya îdeal (ideal self) a xeyalî ku dixwest pêk bîne pir dûr ketiye.

Qawamî di Siweylayê de meşrûtiya netewperweriya kurdan a ji bo bidestxistina mafên bingehîn û mirovî yên gelê kurd têkoşîna bi çek bi kar tîne jî vedipirse. Lê, ji bo ku nîşan bide têkoşîna bi çek bivênevê lazim e, perspektîfên din jî derdixe, vegotineke pirdengî (polîfonîk) tê pêşkêşkirin. Ev pirdengî di heman demê de di nav lehengan de jî dizîvire, heman mijar an jî mijarên cuda ji hêla lehengên cuda ve tên vegotin, an jî fikrên wan ên derbarê lehengên din. Wekî ku min nîşan da, di vê romanê de hiş û kirdewariya lehengan li ser têkiliyên diyalojîk ên bi dîskûr û îdeolojiyên heyî ava dibe û pêş ve diçe. Ji bilî vê, min “dorhêla îdeolojîk” bi nerînên civakî, dîrokî, siyasî û warî ên ku kirdewariya lehengan li ser van ava bûye û bi pêş ketiye, vekola û vekir.

[1] Siweyla di zimanên farisî û kurdî de navê jinan e. Serenavê vê romanê ji lehengeke bi navê Siweyla hatiye girtin.

[2] “Yadi be xêr salan be ser befra banew ban eroyshtîn

[3] “Sal û zeman gorawe role. Kwa befir kwa dilxoşî.”

[4] A” jî wekî “Ka” û “Kak” e, diyalekta Erdelanî ye, ji hêla gelek mirovên Sineyê tê axaftin.

[5] Hecî Ebas û bawkim her yeke u qolîngêkiyan be destewe bû u dîware befrî kolaniyan erûxand. Ka Seyfe û A Ebeş be xakenaz firghonekeyan bo pir dekirdin, êmeş berew berdeşt rawman ena u lewê le ser şeqam bilawman ekirdewe.

[6] Hewalman pê geyîşt hêzêkî gewrey dewlet be rêweye. Le gel çen çekdar swarî cipêk bûyn û berew Kamiyaran têman teqand.

[7] “pêm wa niye lew katewe daykmî nasîwe be xeiyalî hiç jinêkewe xewtibêt. Daykim le katî şerî eylûl le

[8] “Aram mest û kelela le ser korsîyêk danîştibû. Le gel Çinûra penceman be nêw pencey yektira kirdbû. Carcarêk pencem ber memkey ekewit û terêq ebûmewe”

[9] “Balman be nêw balî yektirda kirdbû. Baskî ber memkim ekewit û dilm elerzî. Xoy dûr existewe u disanewe bo xomim ekêşayewe …”

[10] “le naw baxa le nêw tûtirk û gole zerdekanda çawşarkêman ekird. Le şwênî wa xoy eşardewe bêçwe pişîleşî piya nedeçû.” “gel babî helatibûn bo emdîw. Şewêkiyan le jêr lêzme baraa serî kirdbwe nêw çaxanekey babmewe […] Bangî şêwaniyan dabû. Xerîk bûm berew mal bibmewe. Tewawî dûkanekanî sîrûs bestrabûn.”

[11] -Wirçe bor bo lewê westawî?

Be temay êwe danîştûm.

Neroy xaw kêşit ekem.

Tenya xot ya le gel de qule mirîşkekey birata?

[12] “Ca lew kate le doxêkî zor xirapda ejiya. Moa’tad û keftekar le sûçî malda kewtibû, ke çî her çîman kird nemantiwanî razî bikeyin mûçey dewlet werbigrê. Berdewam yek welamî edayinewe ‘Allah Kerime’. Be rastî zor piyaw bû.”

[13] Xeyrizne kurmancî û Khidr Zende (Alive Khidr) jî farisî ye, ew kes şêxekî ye ku tirba wî nêzî Sineyê ye. Ji hêla gel ve yekî pir rêzdar e, ji ber ku li gorî baweriya wan ew di dema Musa Pêxember de jiyaye û xwedî hêzên mucîzewî ye.

[14] Ji hêla ruhî ve ne baş e û bi îhtîmalekê ji ber vê yekê ye ku pişta xwe daye karên dinyewî.

[15] “Pirşing le qomar bazêkewe gorayewe bo dêwane Izet. Hemû qazlax û seyre u qenariyekanî berda u dûkanekey pir kird le mar û dûpişk. Resmî jine rûtekanî hênaye xwar û qapî şêx û ewlyakanî le cêgey helwasî.”

[16] “Niwero u şewan le kolesûçî malanda gwêman be radyowe ena. Dwênê şew kure qaremanekanî … desrêjîyan kirde ser binkeyiêkî dewlet û paş şerêkî dijwar û bwêrane, em binkeyeyan be hemû ew kesanewe têyda bûn, tefrûtûna kird. Êmeş her ewe nebû bal bigrînewe. Her çî jimarey kuştekanî dewlet zortir baye, zyatir keyfman lê dehat, wekû ewey lem şwênaneda tîzan teqabêt û bes. Ne xwênê rijabêt, ne kesêk bo hemîşe çawî le rûy dinyay roşin daxrabêt. Waman ezanî be kujranî em çen serbaz û bekrêgîrawe bestezmananey ebûne berpel toley xwêne rijawekan û sitem û naberberyekan ekrêtewe. […] grime w nirkey arpîçî w qirme qrimî fîşek, xewnî mindalanî ezrand, êmeş emankirde serbanan û xewnman be sibey rojekanewe ebînî.”

– Asteke ew qas mezin bû. Em azad bûn. Em êdî ne di bin piyên dijmin de bûn.

– Wekî xewnekê bû; xewna sekinîna li hemberî gulle û tankan. Em hatin xapandin. Em ji bo şer hatin dehfdan û koka me hatiye qelandin.

[17] Ku xiyanet li me nehata kirin me yê encameke din bidîta.

[18] “Kak Khalil ta key etanewê dirêje be şer biden? Şer çi derencamêkî ebê le mal wêranî zyatir? To ke xelkit koşt, lêt ekojrê. Xwên birjênî ebê dilnya bi xwênit erjê.”

[19] “piyawî kamil be teniya neydewêra le gerekî xoy dûr kewêtewe. Dû kes be tenya gîriyan bihênaye be zor eyankird be qûnyewe.”

[20] “berew dengeke helatim. Dîm le pişt dîwarî merged dû nefer korêkiyan pal xistiwe. Yekiyan baweşî kirdbwe qûniya w ewîtir destî xistibwe ser demi. Xerîk bûn be zor bîgên”

[21] “Şiwalî le pêy kend û palî xist. Omîd le jêr desîda pîranî kirdbû. Her ke kêrî derhêna yedê helat û berdêkî gewrey kutaye tewq seriya.”

[22] “Êsta Kanî Cemîl wek dolêkî pir dirext, wek zorêk le dîmenekanî mindalî, teniya xeyalêkî dûre u bes […] Ême mindalanî Berdeşt qet xoş nabîn lew kesaney dîmenekanî mindalîyan lê têkdayn.”

Têkçûna Utopyayekê di Siweylaya Şahram Qawamî de

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Têkçûna Utopyayekê di Siweylaya Şahram Qawamî de

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply