OBJEYA WENDA A AREZÛYA SERDESTIYÊ: Mutluluk û En Uzun Gece

OBJEYA WENDA A AREZÛYA SERDESTIYÊ:

Mutluluk û En Uzun Gece

AYHAN ÖZTUNÇ

Puxte: Di vê nivîsarê de me du berhemên popular ên ku pîştî salên 2000î derçûne ên bi navê Mutluluk û En Uzun Gece kirin mijar. Ev her du roman ligel guherînên nasnameyên nivîskaran ên salên 90î hatin xwendin. Bi nîqaş û xwendinên mêtingerî, di naveroka van romanan em li şopên temsîlên kurdayetîyê ên di romanên dema avakirina komarê geriyan. Ligel hin hêmayên neguherbar û veguherînên estetîk, em li pey şopên gotinên mêtinger çûn. ji ber taybetiyên tesîra van romanan me çeperên xwendina xwe berfireh kir û me li gotinên mêtinger ên li derveyê naveroka romanan, ligel aûraya taybetiyên heyamî, kola. Me dît ku bi vebêj û şêweyên nû ve temsîlên kevnare ên di dema komara Tirkiyeyê hatin nivîsandin, hîn xwe di romanan de diparêzin. Heta me dît ku ev nivîskarên hanê gotina desthilatê a ku bi her hawî hewl didin ku xwe veşêrin, bêhtir şax daye û rewşekê psychic girtî ye.

Peyveke sereke: edebiyata tirkan, temsiliyet, kurdbûn, xwendina mêtinger, zordest.

Destpêk

Cihgirtina kurdan di berhemên nivîskarên tirk de êdî kêm zêde xwediyê lîteraturekê ye. Armanca lêkolînên li ser vê mijarê exleb teşhîrkirina gotina serdestan e û em bi alîkariya van lêkolînan êdî dizanin ku kîjan nivîskarî û kîjan berhemê çawa cih daye kurdan. Nivîskar û lêkolînerên wekî Müslüm Yücel, Abidin Parıltı, Özlem Galip, Rohat Alakom, Ronayî Onen, Remziye Arslan, Remezan Alan û Zeyno Zeynep li ser vê mijarê xwendinên jêk cuda pêk anîne û ez bawerim ku ev mijar li bendî gelek lêkolînên bi vî rengî ye. Me jî di hejmara Zarema ya duyemîn de lêkolînek bi vî rengî bi navê Di Romanên Tirkan Ên Neteweyî û Civakparêz De Kurd: Leşkerê Tirk, Keça Kurd û Kemal Tahir nivîsî û di vê gotarê de em jî ketin dû gotinên kolonyal. Ew berhemên (exleb roman) bi tirkî ku di destpêka komara Tirkiyeyê heta salên 90î tên nivîsîn û dibin mijara van lêkolînan jixwe bi gotinên kolonyalîst ve têr û tije ne û rasterast rabêjeke kolonyal bi kar tînin. Anku hewceyiya wan bi veşartina vê gotinê nîne. Jixwe bi alîkariya van lêkolînan em dizanin ku gelek romanên bi vî rengî bi siparîşa sîyasetmedar û serleşkeran ve hatine nivîsîn. Mînak: Dersim 1937, Tunceli 1938 (Barbaros Baykara). Temayûlên siyaseta netew-dewleta tirk di heman demê de di wêjeyê de jî xwe nîşan dida. Heta em dikarin bibêjin rasyonelkirina qirkirina kurdan karê rojnamevan û nivîskaran bû. Karê van nivîskarên tirk rasterast kolonyalîzm bû, ji ber ku karê “tunekirin”a kurdan û parastina vê tunekirina berbiçav hîn hewceyî bi amûrên postkolonyalîzmê nedidît. Lê piştî salên 90î ji ber guherîna şert û mercên polîtîk û cazîbeya navenda edebiyatê, dê nivîskarên tirk ên populer êdî bikaribin (an jî mecbûr in) amûrên postkolonyal bi kar bînin. Di vê gotarê de em ê li sedemên vê guherînê, di romanên du nivîskarên populer de bigerin. Sedemên bijartina Zülfü Livaneli û Ahmet Altan jî ew e ku her du nivîskar jî gotina desthilatîbûnê bi heman rêbaz û teknîkan bi kar tînin. Li aliyê din em dizanin ku populerîteya van nivîskaran hîn di nav kurdên bakurê Kurdistanê de berdewam dike. Ji bilî nirxandina naverokên romanên van nivîskaran, em ê di heman demê de li ser kirin û gotinên van nivîskaran jî bisekinin. Lewma em ê bibînin ku pêngava herî sereke a daketina nav kolan û bîrûbaweriya kurdan êdî “xwepejirandin” e û ew jî dê bi amurên li dijî nivîskariyê anku bi dîmenên “demokratîkbûyînê” wê pêkan be.

Guherîna navenda cazîbeya edebiyatê

Kêm-zêde em dikarin bibêjin destpêka komara Tirkiyeyê heta cûntaya 1980yî lawê kurd di romanên neteweperestan de xadim dibû (dihat kuştin), keça kurd jî dihat kedîkirin (li gel lawê tirk dizewicî). Di romanên çepgirên tirk de jî kurd ji paşverûtiya şêx û axayan dihatin xelaskirin[1]. Li dijî çend nimûneyên weke Ferit Edgü (Hakkari’de Bir Mevsim/Demsalek li Colemêrgê)[2] kurd an bi rolên fîguratîf (pasîf) cih digirin an jî bi temamî winda ne. Li ser vê çendê Remziye Arslan di lêkolîna xwe a bi navê Cumhuriyet Dönemi Romanlarında Kürtlerê (Di Romanên Dema Komarê de Kurd) de wê temsîlên kurdan ên di van romanan de tesnîf bike û qala hin nerînên bingehîn bike. Li gorî Arslan kurd, di van romanan de an bi nerîneke “nasyonalîst” an jî bi nerîneke “demokratîk” cih digirin. Arslan, nerînên nasyonalîst jî dike du beş: “nerîna nasyonalîst a şoven” û “nerîna nasyonalîst a humanîst”. Arslan di vê dabeşkirinê de mafdar e lê bi ya min ew nîqaşa ku di bin sernavê “nerîna demokratîk” de dike bi kêmasî ye. Ji ber ku Arslan dibêjê di vê nerînê de kurd êdî bi awayekî pozîtîf cih digirin, ji wê rewşa pasîf derketine û bikêr in. Lê gava em li ser van romanan jî hûr dibin, em dibînîn ku heman nerîn bi awakî estetîk hatiye veşartin û nerîn bixwe demokratîk nîne, bi tenê ewan nivîskaran xwe di bin navê demokratîkbûnê pêş xistine. Nivîskar û romanên ku bûne mijara vê gotarê jî ji heman nifşê ne. Ji ber wê jî gerek e em li ser vê haleya (aura) xapînok anku “demokratîk” bisekinin da ku bingeha problematîka me jî bêtir bê fêmkirin.

Piştî cûntaya 1980yî dengê edebiyata tirkî a têr utopya yekcar vemirî. Çepgirên tirk (aqildarên kurdan) bi dilşikestin çeperên xwe ên têr bawerî him di siyasetê de him jî di edebiyatê de berdan û romanên dîstopîk û derûnî pêş ketin. Li aliyê din bi derketina PKKê re dengê kurdan roj bi roj bilind dibû û di salên 90î de her çend ji derveyî welêt jî be edebiyata kurdî êdî berbiçav bûbû. Êdî kurd, bi huner û siyasetê ve ji asta “di ser guh de avêtinê” derdixistin û bi hemû awayan xwe dixistin rojevê. Nêzîkbûna meseleya kurdayetiyê ji bo hin nivîskarên “demokrat” azmûna herî girîng bû. Ji ber mîrasên salên 90î ji bo nivîskarên tirk ev azmûne hîn tundtir dibû. Heta em dikarin bibêjin hin nivîskarên wekî Latife Tekin, ku bi eslê xwe kurd e, bivênevê daxûyanî didan û mecbûr diman ku navbera xwe û kurdayetiyê aşkere bikin. Ji ber tesîrên ku me li jor qal kir, kurdayetiya Latife Tekin di medyaya tirkan de wê bê rojevê û mecbûr dimîne ku vê çendê rave bike. Tekin di sala 2008an de di rojnameya Hürriyetê de hevpeyvînekê dike û dibêje: “Gotineke Orhan Pamuk heye: ‘Min xwe di ser trêna kurdan re avêt.’ Ez jî ji wê trênê daketim xwarê”[3]. Em dibînin ku ev “trêna reş” êdî li qonaxa her nivîskarê xwe bi demokratîkbûyinê nîşanî dide, disekine û li bendî hevrûbûnê ye.

Ji ber van sedeman, di nav entelîjansiya tirk de nerîn û nêzîkbûna meseleya kurdayetiyê bûbû nîşana dereceya rewşenbîriyê. Ewê ku bi wêrekî straneke kurdî bistirê, daxuyaniyekê bide, çend kilaman derheqê kurdan parve bike û di romanên xwe de behsa şerê leşker û gêrîla bike ew li “aliyê din ê feratê” qehreman bû û di nav entelîjansiya tirk de jî rewşenbîrê herî bisteh û enternasyonal bû. Îcar di nav vê modeya endazeya rewşenbîriyê de stêrka Ahmet Altan di nav kurdan de bi nivîsa “Atakürt”[4] ve biriqî, Zülfü Livaneli jî bi stranên civakparêz (ji ber meyla hereketa kurd) û parlementeriyê (demokratê sosyal) di bîrûbaweriya kurdên bakurê Kurdistanê de bihêz bû û hîn jî bihêz e. Heta van salên dawî jî em dikarin bibêjin rolên van her du rewşenbîrên “demokrat” ji bo gelek siyasetmedar û xwînerên kurd bûbû xala referansê. Di her meseleyên kurd de “hakem”iya wan a bêgengeşî bihêztir dibû û helbet ew jî dê gotinên xwe ji ber vê cazîbeyê bi maqyajeke estetikî bipêçin. Ji ber wê jî romaneke vebêja salên 90î wezîfeyeke vê hakemiyê ye. Romanên En Uzun Gece (Şeva Herî Dirêj) û Mutluluk (Bextewarî) jî di vê atmosferê de derçûn.

En Uzun Gece (Şeva Herî Dirêj) û Mutluluk (Bextewarî)

Nivîskarên van romanan, di wêjeya tirk de çend serkeftî û populer jî bin hemû klîşeyên derbarê kurdan ên di romanên serdema 20an de dihewînin. Di bingehê de tu guherîn nîne, bi tenê rê û rêbazên gotinê hatine guhertin. Ji ber heman klîşe û nerînan lazim e em bi kurtasî behsa mijar û naverokên wan bikin:

En Uzun Gece di sala 2004an de derçû. Serlehengên romanê Yelda -ku maneya wê şeva herî dirêj e- û Selim di nav eşq û azweriyekî têkilhev de ne. Yelda aborînas e, Selim jî di Zanîngeha Boğaziçiyê de mamosteyê dîrokê ye. Her du jî xweyî malbatên halxweş in û li Ewrûpa û Emerîkayê perwerde bûne. Her du jî piştî zewaceke biserneketî li hev du tên û evîneke rageşî a bêdawî dest pê dike. Yelda pê dihese ku Selim hin caran wê dixapîne û ligel jina xwe a kevin têkiliyeke nepenî dimeşîne. Li aliyekî eşqa Yelda a hingofî, li aliyekî rastiya Selîm a berbiçav wê Yeldayê bixe nav dudiliyeke dûr û dirêj. Ji vê rewşa ne tu rewş, bi peywirdarî beşdarî heyeteke Ewrûpî dibe û diçe gundekî Mêrdînê (Uçurumköy) -nexwe çi karê wê li wan deran heye- û sedema çûyîna heyetê jî kuştinên toreyî ne. Yelda li vê derê rastî axayan, jiyana dijwar, gundên bêserûber, xaniyên ji axê, zimanekî çiyayî, zarokên bêxweyî, şerê leşker û gêrîla, kuştinên toreyî û hemû tesewirên ku bi gotina “kurd” ve zeliqiye tê. Jiyana wê a li hindav qerqezê û jiyana li vî gundê li hindava qerqezê (Uçurumköy) têkil hev dibe. Lê li vî gundê meçhûl rastî zarokekî 12 salî (Hêja) ku bav û birayên wî hatine kuştin tê û ew zarok dê ji wê re bibe girava arafê di navbeyna cenet (jiyana modern, Stenbol, Selim) û cehnemê (Kurdistan). Li hember lêkolînên kuştinên toreyî bi endamê heyetê Taner re têkiliyeke seksuwel dijî û dizane ku tu car nikare dest ji Selim jî berde. Lê bi hezkirinek kûr û zindî nezîkî Hêja dibe û hez dike ku Hêja jî ligel xwe bibe Stenbolê. Heger dayîka wî qebûl nekir, dikare wê jî bibe. Pirsgirêk pir in, lê têkiliya Selim û Yelda tu caran nayê birrîn. Yelda, Hêja wekî fêkiyê xelasbûna vê anafora tûj dibîne û fikra xilaskirina Hêja ji vê jiyana ku “lawik her dem qurban in” û “keçik herdem kuştî” ne, dibêje Selim û Selim jî qebûl dike. Lê nêzîkî demên vegerê Hêja bi guleyeke bêserûşûn tê kuştin. Yeldaya kezeb şewat vê çendê ji Selim re dibêje; Selim jî biryar dide ku bê û yara xwe ji vê qonaxa xeter xilas bikê. Yelda bi tirimbêlê diçe balafirgehê û Selim hildigire û vedigere gund. Lê mixabin di rêya vegerê de (ber êvarê) vê carê mixetabê guleya bêserûşûn Selim e, Selim dimire û şeva Yeldayê a herî dirêj dest pê dike.

Mutluluk (Bextewarî) di sala 2002an de derçû. Ev roman jî wekî En Uzun Geceyê li ser du piyan saz dibe. Li aliyekî keça feqîr û jar û nezan a “rojhilatî” Meryem û pismamê wê Cemal; li aliyê din camêrê zana, serkeftî û modern ê “rojavayî” profesor İrfan. Meryem li gundekî li ber devê behra Wanê tê dinê û dayîka wê gava wê tîne dinê dimire[5]. Bavê wê di bin emrê birayê xwe ê mezin de ye, bêdeng, newêrek û pasîf e. Piştî dayika Meryemê dimire ligel Döne’yê dizewice. Heta dawiya romanê êdî qala bavê Meryemê nayê kirin. Meryem, wekî hûn jî dê texmîn bikin, wê rû bi rû klîşeyeke romanên bi vî rengî bê: tecawiz. Tu kes nizane kê tecawiz kiriye û Meryem jî bi tu hawî îfade nake. Mamê Meryemê ê ku şêxekî bi nav û deng û sûal ji ilm û zanîna wî nayê kirin, wê dîwana eşîrê kom bike û bibêje cezayê Meryemê kuştin e. Wê dadixînin govê û li bendê ne ku xwe daliqînin. Lê Meryem bi tu hawî nikare. Îcar kuştina Meryemê dikeve ser milên Cemalê pismam ku teze ji leşkeriyê hatiye. Cemal dê wê bibe Stenbolê û bikuje. Lê ew jî nikare. Cemalê di bin zilm û zelewata şêx de mezin bûye, di sir û seqema qereqola di nav çiyayên asê de têrî xwe gêrîla kuştî û rû bi rû dijminiya hevalê xwe ê sêlektiyê “Memo”yê gêrîla hatî, nikare vê kuştina herimî pêk bîne. Ew ji Stenbola ku ji serê romanê heta binê romanê xewn û xeyalên Meryemê dixemilînin direvin û diçin gundekî Îzmîrê (bajarê komarê ê rûspî) a li ber devê behrê. Rêya van safikên ji dûrî medeniyetê û profesor İrfan li vê derê li hev tên. Profesor jî ji pirsgirêkên bajarî, têkiliyên sexte, zewaceke teşeyî û navdariyeke bê wate reviyaye. Profesor, destê xwe ji hemû tiştan dikêşe (bila Zanayê ku Ferarîya xwe Firotî bê bîra me) û vedigere behra sêlektiya xwe. Gava ku van xerîban -ku agahiya wan bi tu hawî ji jiyaneke modern nîne- dibîne lêgerîna wateya jiyana wî şênber dibe. Profesor li wan xweyî derdikeve û bi hezkirinek nejirêzê nêzîkî Meryemê dibe[6]. Profesor êdî sedema hatina van revokan dizane û pê dihese ku mamê Meryemê (Bavê Cemal) tecawizî wê kiriye. Piştî demekê Cemal ji têkiliya Profesor û Meryemê a ku nikare bi wate bike bêhizûr dibe û êrîşî profesor dike. Profesor -ji ber ku serxweş e- tecawizkarê Meryemê ji Cemal re dibêje. Dawiyê Cemal bi serê xwe dikeve, Meryem jî ligel xortekî tirk miradê xwe hasil dike.

Guhertinên ji “leşkerê zordar” ber bi “rewşenbîrê xêrxwaz” ve

Formulasyonên mêtingeriyê di nav sekkaniyekê (constant) de nînin, bi berdewamiyeke têkilhev pêş ve diçin. Ji ber wê jî rasterast xwendineke dijmêtingerî wê pêşî li derfetên têgihîştina kolonyalîzma di nav sînorên Tirkiyeyê tê bikaranîn bigire. Bi taybetî jî heger mijar bû peywendiya kurd û tirkan, nuansên divê bên aşkerekirin yekcar li bendî xwendineke berfireh in. Lewma peywendiya edebiyat û qadên bîrdoziya tirkîtiyê wê hercar derkevin pêşiya me. Wekî Ania Loomba di berhema xwe a bi navê Kolonyalîzm Postkolonyalîzmê de aşkere dike: “‘postkolonyalî’, gava ji ripinên cih û warên taybet [specific] hat jêkirin nikare bi awayekî bi wate lêkolînê bike û tam di cihê xebata aşkerekirina têkiliyên zordestiyê de wê dest bi nixumandinê bike”(38). Ji ber wê jî ferq û cudahiya gotinên mêtinger ku di van her du berheman de xwe diparêzin, divê di nav peywenda şertên “demokratîkbûyînê” de -a ku me li jorî qal kiribû- bê xwendin. Li vê derê tişta balkêş ew e ku klîşeyên derbarê kurdan ên di roman û çîrokên tirkan de hercar tên bikaranîn divê bala me ji kûrayiya “zordestiya estetîk” dûr nexe. Em dizanin ku ev berhemên hanê di himbêza edebiyateke kemilî de derçûn lê formên kurdayetiya di romanên dema komarê de, xwe di van romanan de jî diparêzin. Anku; leşker, keça kurd, şêx, axa, eşîrtî, cih û warên ji dûrî modernîzmê, lehengên safik, paşverûtî hwd. bi hemû formên kevnare cihê xwe diparêzin. Li hemberî van; gundiyên di navbera şerê gêrîla û leşker de mayî, kuştinên toreyî, leşkerê kurd ê birakuj, axayên bi dewletê re, gundên valakirî, qoricîtî hwd. formên salên 90î ne ku tevî van berheman dibin. Ev formên ku bi salên 90î ve zeliqî di heman demê de di bîrûbaweriya xwînerê kurd de dê bibe amûreke erênîkirina zordestiyeke veşartî. Lê îmkanên vê erênîkirinê çi ne, çawa bi dest dixin û bi kar tînin? Gava em bala xwe didin berhemên dema komarê û mebesta wan “proje romanan”; em dibînin ku nivîskar him di asta gotinê de him jî di rastiya jiyana xwe de memûrê bîrdoziya netew-dewlata tirk in. Lehengên tirk ên di van romanan de peywirdar bûn û wezîfeya medenîkirinê karê wan bû. Bîrdoziya kemalîst, yekser bi navgîniya leşkeran çerxa kolonîkirinê dizîvirand. Li aliyê din “sêwirîna (texeyûl) kurdê wehş” amûra meşrûkirina tunekirinê bû. Ji ber wê jî rengdêrên derbarê kurdan ên di van romanan de rasterast neyînî ne. Hewceyî bi veşartinê nebû. Lê piştî salên 90î gava rengdêra demokratê ket li ber navên van nivîskaran, ev çend tenê wê bi gotineke estetîk pêkan bibe. Ji ber wê jî di van romanan de cihê “leşkerê tirk” êdî dê “rewşenbîrê xêrxwaz” bigire. Serlehengê Mutlulukê İrfan Kurudal “profesor” e, serlehengên En Uzun Geceyê Selim “akademîsyen” e, Yelda jî “aborînas” e. Hemûyan jî ji derveyî welêt li dibistanên bi navûdeng xwendine. Ew wekî lehengên romanên nijadperest rasterast mudaxilî bûyerên “rojhilatê” nabin. Jixwe di pevxistinên romanê de ne profesor dikare Meryem û Cemal ne jî Yelda dikare Hêja xelas bike. Bi xwendinek Lacanî em dikarin bibêjin kirinên van lehengan dîtin (seeing) nîne, nerîn e (gaze)[7]. Ev lehengên zanyar exleb bi xwe ve mijûl in, nerîna wan jî di eslê xwe de rêwingiyeke navxweyî ye. Anku hebûna kurdên nezan, bêçare û paşverû a di van romanan de dibe neynikek xwenirxandinê ji bo lehengên tirk û ji bo romanê jî amûreke rageşiyê ye.

Di jiyana lehengên tirk de her tişt (madî) li cihê xwe ye lê cardin tiştek kêm e. Mutluluk dê vê çendê wiha îfade bike: “Ecêb [profesor] çima hinqas bi dilrehm bûbû. Ma xwene ew guherîna ku bi salan lê digeriya bi vê keçikê bidestxist û ew kir mirovekî din?” (299) En Uzun Gece jî dê wiha îfade bike:

Yelda, bi xwestina himbêzkirina Hêja pê hesiya ku di dilê wê de cureyekî hezkirinê ê ku heta niha bi tu hawî nedizanî heye. Tê derdixist ku dê hemû jiyana xwe ji bo vî sêlekê ku bîskek berî niha naskirî nezir bike û ji bo dahatûyeke baş wê bi hemû hebûna xwe bikare bixebite. […] Difikirî, ‘Ez ji vê derê ji nişka ve çûbûma û min ew ligel xwe biribûya’, ‘min ligel wî jiyanek teze ava kiriba’ (79-78)

Em dikarin bibêjin ku li objeya winda a arezûyê di lehengên kurd de digerin. Anku bi nerîn (gaze) û teswîrkirinê, “êdin” aşkere dikin. Bi vî awayî bi dijraberiya ez û êdin ve hewl didin ku xwe keşf bikin. Gava me gotina Meyda Yeğenoğlu a di berhema Sömürgeci Fantaziler: Oryantalist Söylemde Kültürel ve Cinsel Fark (Fenteziyên Mêtinger: Di Rabêja Oryantalîst de Ferqa Çandî û Zayendî) de dibêje: “Mêtingerî di heman demê de bi pêvajoyên derhiş ava dibe” (10) qebûl kir ev hezkirinên ji nişka ve û xêrxwaziya balkêş wê çêtir bê fêmkirin. Di her du romanan de jî gava legengên tirk rastî lehengên kurd tên ji nişka ve hezkirinek nejirêzê derdikeve holê. Di eslê xwe de di bin vê hezkirinê de dilpêşewitînek veşartî heye. Ew êdinê di romanên komarê de serûbin bûyî, lê bi tu hawî nehatiye zeftkirin, cardin derdikeve li hember zanyarê tirk û xwestekên kevnare derdixe holê. Em dikarin bibêjin lehengên kurd di van romanan de objeya winda a arezûya desthilatiyê temsîl dikin. Anku ew heza di romanên destpêka sedsala 20an de bi destê leşkeran bi temamî biserneketî û nîvcomayî wê di van romanên demokratan de xwe li bin hesta dilpêşewitînê derxînin holê. Tiştê di bin gotinên van nivîskaran de veşartî ev e: Erê, me nikaribû we bi temamî bi dest bixin û kedî bikin, heza me jî nîvco ma lê hûn jî hîn di wî halê reben û dijî medeniyetê de ne. Ev êşa ez niha jî dikişînim kêmasiya wê heza biserneketî ye. Ez ew mêrê berê (leşkerê zordar) nînim; êdî kubar, zana û bi tecrûbe (rewşenbîrê xêrxwaz) me. Ew halê hûn tê de jî ne tu hal e, weka hun dibînin her car ez we himbêz dikim. Nexwe çima Meryem ji aqlê profesor dernakeve: “ […] lê çavên keçikê ên kesk, mezin û şil bi tu hawî ji aqlê wî derneket. Ew çi çavên ecêb bûn wisa; xişîm, zarokwarî, bişehwet û hîlekar! [kirpandin aîdî min e]” (257). An jî gelo ev mirovên ku Yelda jê ditirse hûn nas dikin: “li goşeyê dikanê […] zilamek wekî meymûnekî [kirpandin aîdî min e] pûrt spî rûdinişt” (94), “Ew zilamane bi biriyên stûr, bi simbêlên boq û bi pûrtên heta enîşkê wekî gilokek mezin î reş xuya dikir Yeldayê […]” (101). Heger bala we jî kişandibe keçik bixwe bişehwet û hilekar nîne çavên wê wisa ne û ew camêrên wekî meymûnan jî li herêma kurdan in lê kê rasterast gotiye kurd in?

Hêmayên aşkere, xwestekên veşartî

Klîşeyên ku di derbarê kurdan li pey hev heta dawiyê tên bikaranîn em bi rasterast nikarin wekî hêmayên desthilatdariyê bibînin. Ji ber ku nivîskaran ew klîşe (axa, şêx, tore hwd.) di nav peywendên erênî de bi kar anîne. Ev hêmayên wekî şêx, axa, tore, qoricîtî û hwd. ku bi bênavber tên bikaranîn çawa di nav peywendeke estetîkê de tên veşartin? Vebêjerên van romanan bi nerînên îlahî dipeyivin û ev îlahê hanê jî tu dibêjî qey bêhtir piştevaniya van feqîr û jarên “rojhilatî” dike. Anku nivîskar xwe wekî kesekî hevalbendê pirsgirêkên van rojhilatiyan nîşan dide. Lewma xwîner zû bi zû ji wan klîşeyên ku her car tên bikaranîn aciz nabin. Lê ev hêmayên bênavber tên bikaranîn di eslê xwe de sînorên êdintiyê xêz dike. Vê yekê Ania Loomba di berhema xwe a nav borî de wê wiha bîne zimên: “Nakokiyeke mêtingeriyê a herî balkêş ew e ku, him pêwîst dibîne ku “êdinên xwe” “medenî” bike him jî wan di “êdintiyeke” mayînde de bisekinîne û bizmar bike” (199). Ji ber wê jî ev klîşeyên ku di nav peywendên erênî de tên bikaranîn her çend hêmayên aşkere jî bin, dubarekirina wan jî xwesteka veşartî a ku sînorên êdintiyê nîşan dide.

Edward Said di berhama xwe ya bi navê Oryantalizmê de di bin sernavê Oryantalîzma Veşartî-Oryantalîzma Aşkere de li ser heman rewşa berhemên Ewrûpî ên sedsala 19an disekine. Said dibêje ku di sedsala 19an de êdî oryantalîzma veşartî bi hemû rengan li ser çarçoveyên bingehîn rûnişt. Lê tiştê ku di nerîna nivîskaran de guherî, bi gelemperî formên teknîkên nivîsîna wan bûn. Nexwe di bingehê de tu guherîn nîne. Said, dibêje ku wan nivîskarên Ewrûpî hemûyan jî di romanan de taybetmendî, paşverûtî, bêdengî, bêeleqetî û jina rojhilatî ji xwe re dikirin mijar û di van mijaran de tu guherîn nebû. Van heyranên rojhilatê bala “rojava” dikêşandin “rojhilat” û ew der wekî ku gereke ji nû ve bê avakirin û cihê dilpêşewitînê nîşan didan. Di heman demê de van nivîskaran hemûyan jî bi hisên mêranî û çavekî seksê nêzîkî rojhilatê dibûn. Nivîskarê Mutlulukê jî li hember “rojhilata xwe” di heman rewşê de ye. Di bingehê de tu tişt nehatiye guhertin. Meryema xişîm, a ku hercar xwe di cil û bergên modern de xeyal dike, ji derpî û pêlava xwe a lastîkî şerm dike. Lê gava rastî profesor hat wê bizanibe cazîbeya xwe a rojhilatî derbixe holê. Nivîskar wê vê çendê bi formên teknîkî û vebêjeke demokrat veşêre. Dawiyê Meryema xişîm a ku “ji herêma xwe bûyî” (ev jî esasekî kontrolkirinê ye) jî wê xwe di himbêza lawê tirk de bibîne û gorî vebêja romanê ne bi darê zorê, Meryem bi dilê xwe kedî bû û hat medenîkirin. Li aliyê din nivîskarê En Uzun Geceyê bi tecrubeya salan, wê di şûna lehengê tirk de lehengeke jin bi kar bîne. Bi ya min nivîskar ji vê bidestxistana aşkere agahdar e, lewma lehengeke jin dideyne şûna lawê tirk û zarokekî kurd tîne li hember wê bi cî dike. Lê wekî Frantz Fanon di pirtûka xwe a bi navê Yeryüzünün Lanetlileri (Lanetiyên Rûzemînê) de tîne zimên: “Di demên mêtingeriyê de gava em li hewlên biyanîkirina çandî ên karakteristîk binerin, em ê bibînin ku tu tişt bi tesadufî nînin […]” (195). Di vê peywendê de Fanon dibeje ku mêtinger dizwaze ku di bîrûbaweriya mêtingehê de tesîreke nû ava bike. Ev tesîr jî ew e ku mêtingeh bawer bikin ku mêtinkar hatiye ku wan ji tarîtiyê derbixe û wan ji barbarî û heywantiyê xilas bike. Ji ber wê jî mêtinkar -di asta derhiş denaxwaze ku xwe wekî dayîkeke ku sêlekên xwe ji dijminan diparêze nîşanî bide. Ew çêtir hest dike ku weke dayîkeke sêlekên xwe ji xwekujiyê û navajoyên xirab diparêze bê dîtin. Dayîka mêtinkar zarokî/ê; ji xwe, ji xwebûna xwe, ji psîkolojiya xwe û nebextiyariya xwe diparêze.

Bi van dahûrandinên Fanon em dibînin ku di warê veşartina xwestekan de Altan serketîtir e. Lê wekî em dibînin pêngava nivîskar jî nikare rewşa mêtingeriyê biguherîne. Li vê derê Yelda heman dayîk e a ku Fanon qal dike. Yelda gava ku Hêjayê kurd dibîne bi reaksîyoneke refleksî hezkirinek nejirêzê derdikeve holê û hest dike ku wî ji warê xerabgehê xelas bike. Nexwe di rasthatina wan de kilama Hêja a yekemîn ev e: “li vê derê mêr, mîha li ber devê dasê ye” (78). Anku di mesaja xwe de dibêje ez ew zarokê xwedî navajoyên xirab û li hindava sivdera xwekujiyê me. Dayîka mêtinkar a ku ji Selim re dibêje: “Ez Hêja jî dixwazim Selimê min. Ez dibêjim qey ez bêyî wî nikarim bijîm. Ji nişka ve wiqasî kete dilê min…” (143) jî gava ku ev mesaj stend wê dest bi xeyalên dahatûyê bike: “Selim go, ‘ez ê wî fêrî îngilîzî bikim’, Yeldayê jî aşkere go, ‘ka bise bila pêşiyê bi rastî û duristî tirkî bizane’ ” (291) Lê ev zarokê kovî ku bav û birayên wî hatine kuştin jî dumahîkê wê bê kuştin. Nivîskarê demokrat jî wê bi îhtimam hereket bike û dê fîşekek bê serûşûn a ku Hêja pê hatiye kuştin li sînga Selim jî bide û mesaja enternasyonel aşkere bike. Ania Loomba di pirtûka navborî de dibêje: “‘Rolekî spesîfîk’ a entelektuelên postkolonyal jî ew e ku pozîsyonekî berpirsiyariyeke ku bikarin li ser navê hemû mirovahiyê bipeyivin saz dikin. Pozîsyoneke gelparêz, azadîxwaz û enternasyonal” (233). Îcar wekî me li jor jî qal kiribû ev nivîskarên me jî li ser textê pozîsyona “demokratbûnê” hakemiya xwe îcra dikin. Dubarekirinên hêmayên kurdayetiyê ên di nav peywendên nû de jî pejanên êdintiyê her car bibîr dixin û li aliyê din bi mesajên bi meqyaja enternasyonal ve siya textê hakemiya xwe ji vê helanka leyîzê kêm nakin.

Encam

Gava me tiştek bi peyva “guherîn”ê anî zimên jixwe em nikarin behsa mirina hin tiştan bikin. Wekî em dibînin xwestek û arezûyên kevnare xwe di bin hin peywend û nasnameyan de cardin vedişêrin. Îcar tiştê balkêş ew e ku di van nezîkayiyên bi gengeşî de bêhtir xwînerê mêtingehê tesîrê digire. Jixwe armanc ew e lê di avaniyên nasnameyên mêtinger ên wekî “demokrat” û “enternasyonel” de rola mêtingehê hîn zêdetir e. Ji ber ku mesajên di berhemên wekî van romanan de dihewin, cara ewilî “pêrazîbûnekê” dixwazin. Ev pêrazîbûn jî bi amûrên dijî hunerê pêkan dibe. Nexwe navê kurdan di van romanan de jî Cemo (En Uzun Gece) û Memo (Mutluluk) ye lê ne li navêndê ne. Heman axa û şêx di dewrê de ne lê peyva “gêrîla” li nav wan hatiye reşandin. Keç heman xişîm a nezan e lê leşker wê bi dest naxe lawê tirk kedî û medenî dike. Halê dilpêşewitînê bi tu hawî nehatiye guhertin û êdî cihê rolên leşkeriyê zanyariyên nenasewle (uncanny) digirin. Him bi vebêjên modern (xewn, rewteka hişî) him jî bi hêmayên tirsdêr (bilêvkirina kuştinên bêserûşûn, gundên sotî hwd.) nivîsarê estetîze dikin û bi hêza nasnameyên xwe ên sîmulatîf gotina mêtinkar li hemû hêlan belav dikin.

[1] Bnr. Ayhan Öztunç, Di Romanên Tirkan Ên Neteweyî û Civakparêz De Kurd: Leşkerê Tirk, Keça Kurd û Kemal Tahir, Zarema, Hejmar 2, 2014, r. 74-84

[2] Di vê romana Ferit Edgü de (1977) rêya serlehengê romanê wê bikeve gundekî Colemêrgê. Serlehengê romanê wê biçe gundekî asê (Anîtos) û dê bi rastiyên jiyana kurdan rû bi rû were. Ev romana ku piştî nivîsîna wê ew kişandine fîlmê, ji alî naverokê xişîm disekine. Lê heger ev romana jî ligel tesîrên heyamî hat xwendin, wê rê û rêbazên Köy Enstitüleri (Enstituyên Gundan) ên ku ji holê hatine rakirin bên dîtin.

[3] Bnr: http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/8020607.asp

[4] Di şert û mercên salên 90î de nivîsek bi vî awayî bi rastî jî balkêş bû. Lê dema kurd bi serê xwe bûne xwedî helwest û gotinekê, sînorên piştevaniya van nivîskaran jî kifş bû. Ji ber wê jî sêlekên salên 90î (kurd) ku li bin şewqa bavê dilrehm (demokratê tirk) bûn, gava mezin bûn û dengê xwe bilind kirin bavê dilrehm wê diranên xwe ên otorîter nîşanî bide. Ji bo berawirdiya guherîna vê nerînê bnr. http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/GununYayinlari/kEsGCUV7GS_x2B_UU03bHGJcPQ_x3D__x3D_ [1995] http://www.taraf.com.tr/yazilar/ahmet-altan/maksatli-ve-manipule-edici/12641/ [2010]

[5] Ev “bêxweyîkirin” amûrekî kevnare ên meselokan e. Jixwe teswîr û bûyerên li dor Meryemê tên raçandin, ji destpêkê heta dawiyê dibêje; Meryema delal, saf û nazik, ne a vê erdnîgariya însanên bêteşe ye. Li vê astê bêxweyîbûn ji bo kedîkirinê û jiyaneke rojavayî dê bibe hêsaniyek.

[6] Nivîskar, her car me îkaz dike ku ev hezkirin e, hezkirineke zayendî nîn e. Wekî hezkirina bav û keçekê ye. Profesor her car hest dike ku wê bişefqet himbêz bike (!)

[7] Li gor Lacan çav li hemberî xwe kor e. Anku tu çav nikarin rasterast xwe bibînin. Bi dîtinê (seeing) ve bi tenê xwe di objeya li hemberî xwe de cardin diafirîne û xeyal dike. Ji ber wê jî dîtin tu car rasterast nikare li xwe bizîvire û xwe bibîne. Profesor û Yelda jî ji ber vê çendê rewşên ku tê de ne bi tu hawî çareser nakin û berê xwe dizîvirînin -anku dinerin (gaze) -lehengên kurd. Lê ev “nerîna bikir” jî wekî Slavoj Zizek di berhema xwe a bi navê Yamuk Bakmakê (Looking Awry) de dibêje: “ ew nerîna ku bi arzûyê ve tê destekkirin, bandor li nava arzûyê kiriye û bi arzûyê ve tewişandî bûye”(34). Ev nerîn heta dawiya romanê jî li ser beden û hereketên Hêja û Meryemê kêm nabin.

ÇAVKANÎ

Altan, Ahmet. En Uzun Gece, Weşanên Alkım, Stenbol: 2004

Arslan, Remziye. cumhuriyet Dönemi Romanlarında Kürtler, Resmi Tarih Tartışmaları-6, Özgür Üniversite Kitaplığı, İstanbul: 2009

Frantz, Fanon. Yeryüzünün Lanetlileri. Wer. Lütfi Fevzi Topaçoğlu, Weşanên Avesta, Stenbol: 2007

Livaneli, Zülfü. Mutluluk, Weşanên Remzi Kitapevi, Stenbol: 2004

Loomba, Ania. Kolonyalizm Postkolonyalizm, Wer. Mehmet Küçük, Weşanên Ayrıntı, Stenbol: 2000

Said, Edward. oryantalizm: sömürgeciliğin Keşif Yolu, Wer.Nezih Uzel, Weşanên İrfan, Stenbol: 1998

Yeğenoğlu, Meyda. sömürgeci fantaziler: oryantalist söylemde Kültürel ve cinsel fark. Weşanên Metis, Stenbol: 2003

Zizek, Slovaj. Yamuk Bakmak: Popüler Kültürden Jacoues Lacan’a Giriş, Wer.

Tuncay Birkan, Weşanên Metis, Stenbol: 2004

OBJEYA WENDA A AREZÛYA SERDESTIYÊ: Mutluluk û En Uzun Gece

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

OBJEYA WENDA A AREZÛYA SERDESTIYÊ: Mutluluk û En Uzun Gece

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply