SÊ ASTENGIYÊN JINAN DI ÊWRA CAHILIYEYÊ Û KELEPORA KURDAN DE: Zewac, Hevberdan û Mîrat

SÊ ASTENGIYÊN JINAN DI ÊWRA CAHILIYEYÊ Û KELEPORA KURDAN DE:

Zewac, Hevberdan û Mîrat

BURHAN TEK

Puxte: Her çiqas bi pêşketina demê re kelepor xwe bi paş de vekişîne jî di hin mijaran de serdestbûna xwe didomîne. Elbet ev paşdekişandin û serdestbûn li gor berjewendiyan an didome an jî forma xwe diguherîne û didome. îcar di nav adetên me kurdan de jî adetin hene ku bi awayê tetbîqkirinê li êwra cahîliyeyê tên, kurd bi giştî miletekî misilman be jî wexta ku mesele tê ser jinê û mafên wê, di hin qadan de mixabin hîn jî berjewendiyên mêran serdest in. Di vê nivîsê de ez ê li gor keleporê û dîn, li ser zewac û berdan û mîratê bisekinim û hewl bidim ku sedemên binpêkirina mafên jinê şîrove bikim.

Peyvên sereke: Zewac, hevberdan, mîrat, kelepora kurdî, êwra cahiliyeyê.

Destpêk

Ji sedsala 19an û pê ve lêkolînên li ser jinê û mafên wê, her ku çû zêdetir bûne. Vê yeka hanê kir ku hem di dînên semawî de hem jî di nav gelan de lêkolîn û nerînên li ser jinê berfirehtir bibin û bi hûrgilîtir li ser vê mijarê bê sekinîn. Di van salên dawî de mijara jinê ji bo dînê îslamê jî bûye mijara lêkolînên curbicur û ji ayet û hedîsan şîroveyên nuh tên derxistin. Lê belê di vir de hevgirtinek tuneye, lewra hin ji alimên îslamê van lêkolîn û pirtûkên van salên dawî derdikevin, wek reflekseke xweparastinê dibînin û dibêjin heçku ji bo ku xwe li ber çavê rojavayiyan şêrîn bikin hatine nivîsîn. Lê xuya ye her ku here wê nîqaşên li ser vê mijarê gûrtir bibin. Lewra serdema modern-postmodern bi xwe re mijar û pirsgirêkên nuh tîne, bandora xwe ya guhertin û veguhertinê bi hostetî bi kar tîne û bi vê yekê re têkildar herî pir “bawerî” û çandên kevnare ji tîrê xwe re dike armanc. Îcar dînê îslamê jî wek baweriyeke xurt û dînekî dawî rastî gelek êrîşên bi vî şiklî tê û xuya ye wê bi demê re ev êrîş û nîqaş berfirehtir bibin. Wek mînak nîqaşên hevzayendî û îslam, jin û îslam, nixumandin û jin, zewaca qîzan ya bi çûkantî û hwd.

Kurd weke ku her kes vê yekê tîne zimên, gelekî bawermend in. Alim û muceddîd û terîqetên di nav wan de hene belkî di nav gelên din de tunebin. Her ekola îslamê di nav kurdan de ji xwe re cî dîtiye û ji xeynî wê kurd ji cergiya ku îslam nas kirine û vir de bûne yek ji parêzgerên wê yên herî xurt. Di vir de terîqetan û wezîfeya teblîxê roleke mezin lîstiye. Ji ber wê ji Asyaya Navîn heta Rojhilata Navîn, ji Tirkiyeyê heta Balkanan û van salên dawî bi peyrewên alim û muceddîdê kurd Bedîuzzeman Seîdê Kurdî re li hemû dinyayê îslam bi formên cuda cuda tê belavkirin. Di vir de ez nakevim nîqaşên kurdbûn û texrîfatên li ser alimên kurd û veşartina kurdbûna wan. Ev nîqaşeke din e. Lê belê kurd li dinyayê yek ji gelê ku xizmetkarê dînê îslamê ne. Rast e ku meriv xizmeta ku kurdan ji îslamê re kirine û berovajî wê yekê dijberî û dijminatiya ku li ser navê îslamê dewletên misilman (!) li kurdan kirine bide ber hev an jî meriv li ser mêzînekê biwezinîne wê neheqî û giraniya wan berbiçav xuya bibe. Jixwe her tişt li ber çavan e. Lê di vê nivîsê de mijara min û belkî jî pirsa min ev e: tevî ku kurd gelekî ewqas misilman e û heta jê hatiye xizmeta wî dînî kiriye û dike çima wexta ku mesele tê ser mafê jinê çavkorî dibin an jî heqê wê naparêzin û wan wek ku ne ji wê “malê” bin dibînin. Heta meriv dikare bibêje ku di vir de ew jî dişibin serdestên xwe ku mafên jinê di destê xwe de dibînin û kengî ku kêfa wan bixwaze wek litûfekê heqên wan didin wan. Zilamê kurd bi qasî zilamên serdest nebûbe serdest jî di vê mijarê de kakilekî “pêkarîn”ê xwe nîşan dide ku ev jî li ser jinê tê pêkanîn. Jixwe nikare bi serdestên xwe û bindestbûn jî ji ciyekî û pê ve di rihê wî de trawmayên mezin çêdike, bi vî awayê mîkroserdestbûnê xwe rehabîlîte dike. Îcar jin di vir de du caran dibin bindest. hem bindestên serdestên xwe û belkî a bi zehmettir jî bindestên bindestan.

Beriya ku îslam were, di nav ereban de bêtir orf û adet serdest bûn û hemû tiştên xwe li gor wê dimeşandin û çareser dikirin. Ev orf û adet li gor qebîleyan diguherîn lê piştî îslamê hiqûqeke ku karibin îşê xwe pê bimeşînin kete dewrê. Me kurdan jî heta demeke nêzîk – û li gelek cihan hîn jîkarê xwe nedibir mehkemeyan û li gor çand û orf û adetan pirsgirêkên xwe çareser dikirin. Ji bo çareserkirina probleman (kuştina mêran, hevberdan, dozên erdan an jî sînoran) her du alî diçin “heqî”yê. Li vir ev kesê ku heqiyê dibirre, di nav gel de tê naskirin û li peyva wî tê guhdarkirin.

Ev kes li her du aliyan guhdar dike û li gor zanebûn û feraseta xwe biryarekê dide ku her du alî jî vê biryarê qebûl dikin. Piştî ku heqî hat birrîn û pê ve kesê ku tabiî vê biryarê nebe wek sûcekî mezin kiribe tê dîtin. Li herêma me ji bo berdanê hîn jî kesên ku heqiyê dibirrin rolekî aktîf dilîzin û barê mehkemeyan sivik dikin.

Ez ê di vê nivîsê de bi çend mînakan hin adetên cahîliyeyê û adetên me kurdan ên derheqê jinan de bidim ber hev. Ev mînakên ku ez ê berawirdî hev bikim; zewac, berdan û mîrat e. Adetên kurdan ez ê li gor herêma xwe (Qoser) rave bikim lê dibe ku ev yek li hin herêmên din ên Kurdistanê ne wek herêma me be û varyantên cuda tê de hebin. Jixwe ev xebat ji ber herêmê wê “xebateke sînorkirî” be. Hin gelên ku bûne misilman, çand û dînên wan ên beriya îslamê hîn jî wek bermayiyan didome. Bi temamî ne wek a me kurdan be jî bêtir derheqê jinê de tiştên hevpar pir in. Me kurdan jî bi temamî dev ji çand û baweriya xwe ya beriya îslamê bernedaye û em li dijî hêza guhertinê ya dîn têdikoşin ji ber wê di nav me de berdewamiya adetên êwra cahîliyeyê li ser lingan û jîndar dixuyin.

Cureyên Zewacê

1.1. 1. Şîxar

Di ferhengê de di wateya “rakirin, valabûn û xewlebûn”ê de ye lê di dewra cahîliyeyê de wateyek din girtiye. Şîxar têgeheke fiqhê ye û tê vê wateyê: du zilamên ku jinên di bin welayeta wan de -wek qîz an jî xweha wan- bin bidin hev û bê mahr bi wan re bizewicin.[1] Di vê zewacê de tiştê girîng “bêmahr”bûn e lewra di vir de her jinek ji bo a din dibe “mahr”. Îcar piştî hatina îslamê Hz. Mûhammed (s.a.v.) ji kokê zewaca bi vî şiklî qedexe kiriye.[2] Li ser wate û qedexebûna şîxarê îtifaqek di nav mezheban de heye lê belê wexta tên ser şîrovekirina hedîsa Hz. Pêxember, Henêfî dibêjin mekruh e û Malîkî, Şafîî û Henbelî dibêjin heram e.

Wexta ku em werin û li nav adetên me kurdan binerin têgeheke ku bi wateya xwe pir dişibe şîxarê derdikeve pêşberî me: Berdêlî. Ev jî çi bigire bi heman awayî çêdibe û qîz an jî xweha du aliyan ji yê din re dibe “jin” û bi vî şiklî ji heqê qelen xelas dibin. Di vir de em dikarin bibêjin bêtir ji ber aboriyê milet li çareyeke werê digere lê wexta ku em li mînakinan dinerin em dibînin ku malbatên mezin jî ji bo ku qîzên xwe nedin “derve” vê rêyê tercîh dikin. A soxî mînaka duyem jî tê û li aboriyê disekine lewra malmezin bi vî şiklî hem îtîbara xwe diparêzin û hem jî bi merivantiya malmezineke din nahêle ku qîza wan têkeve mala “feqîran”. Ango berdêlî dibe sedem ku du hêzên mezin bigihên hev û bi vê hevgirtinê hêzeke mestir derkeve holê.

1.2. Makt

Di malbatekê de mêrê jinekê bimiraya, ew jin dibû wek malê mîratê û ji tiyê wê an ji lawê jinbavê kê ewilî “çakêtê xwe biavêta ser jinê” êdî dibû jina wî, ku wî kesî bixwesta karîbû wê bi hinin din re mahr bikira û qelenê wê bistenda, bixwesta karîbû pê re bizewiciya û bixwesta karîbû heta mirinê nehişta ku bi yekî din re bizewiciya. Carinan ku lawê jinbavê biçûk bûya, jin disekinandin heta ku lawik mezin bibe û digotin bila lawik biryarê bide û wê pirsgirêkê çareser bike. Ku jinik berî ku kesek çakêtê xwe biavêje ser wê, xwe bigihanda mala bavê xwe azad dihat hesibandin. Ji bo ev yek bê terikandin ewilî ev ayet nizûl bû “Ey Mumînno! Hûn bi zorê ji jinbiyan re bibin warîs ji we re ne helal e [yanî piştî wefata bavê xwe hûn cilê xwe bavêjin ser jinbava xwe û hûn bibêjin “ev jin aidî min e” ya jî hûn jinbira birayê xwe yê mirî wek malê mîratê bibînin û lê xwedî derkevin ya jî jina we ya ku hûn jê hez nakin û ji ber wê jî nexweş bi wê re tev digerin sirf ji bo ku hûn li ser malê wê rûnên hûn bi zorê di bin nîkaha xwe de bihêlin ne helal e][3]”. Li gor hin mufessîran piştî nizûla vê ayetê jî hin misilmanan ev adet dewam kir; lewma îcar ev ayeta han nizûl bû. “… Ji niha û pê ve bi jinên ku bavê we demekê bi wan re zewiciye (bi jinbava xwe re) qet nezewicin…[4]” Piştî nizûla vê ayetê di nav misilmanên vê dewrê de zewaca bi vî şiklî û sînorkirina azadkirina jinê ji ortê rabû. Lê belê wek bermayiyên nexweşiyekê ev yeka hanê di nav hin gelan de bi forminî din didome.

Li Kurdistanê jî li herêminan bi temamî ne bi vî şiklî be jî wexta ku meriv bi hûrgilî lê binere şopa vê adetê di nav kurdan de jî dibîne. Ji bo vê xebatê min ji derdora xwe pirsî û li gor bersivan tiştekî weha derket pêşberî min: wexta ku jinek jinbî bimîne û bixwaze here mala bavê xwe bi şertekî dikare here; encax zarokên xwe li mala xezûranên xwe bihêle û here. Wexta ku jin xweşik be heta ku ji mala xezûranên wê tê, wê bernadin û wê bi tiyê wê re dizewicînin. A rast ev yek bi dilê jinikê(!) ye jî. Lewra ger ku jin here mala bavê xwe êdî ji ber ku bûye yeka jinbî ya wê here ser sêwiyan, ya wê here ser hewiyê û ya jî wê bi extiyarekî re bizewice. Jina jinbî ji bo ku nekeve rewşeke werê wexta ku tiyê wê bi dilê wê jî be ji talûkeyeke bi vî şiklî xelas dibe. Di vê rewşa nuh de hem tiyê wê azib e û nakeve tora hewiyekê an jî extiyarekî û hem jî bi zewaca bi tiyê xwe re ji zarokên xwe venaqete û li ser wan rûdinê.

Ger ku tiyê jinikê biçûk be carinan jinê li benda tiyê wê disekinînin ku mezin bibe û dûre bi wî re dizewicînin[5] (mînakek ku ez pê dizanim jinik bi bûkanî çû malbatekê û wexta ku çû tiyê wê ewqasî biçûk bû ku jinikê heta serê wî jî şuştibû lê piştî ku mêrê wê mir ew sekinandin û bi vî tiyê wê re zewicandin.) Ji bilî van mînakên me li jor dan gelek adetên din ên zewacê di dewra cahîliyeyê de hene lê ji wan ev her du dişibin adetên me kurdan. Ji xeynî wan mût’a, îstîbda, hidn jî hene ku her yek ji wan ji ya din ecêbtir e lê min nêzîkatiyek bi adetên herêma me re nedît.

Cureyên Hevberdanê

2.1. telaq

Di ferhengê de di maneya “serbestmayîn, serbestberdan, ji benê xwe xelas bûn”ê de ye lê di fiqhê de tê maneya xerabûna peymana nîkahê.[6]

2.2. Hulle

Di maneya “helalkirin”ê de hulle beriya îslamê dihat tetbîqkirin û heta niha jî li hin ciyan didome. Jina ku bi sê telaqan ji mêrê xwe hatiye berdan ji bo ku karibe li mêrê xwe vegere divê zewacek din di serê wê re derbas bibe. Di Qur’ana Kerîm de Xwedayê Teala weha ferman dike: “…piştî berdanekê an du berdanan ku mêr bixwaze dikare jina xwe bi başî li cem xwe bihêle, bixwaze dikare bi xweşikahî wê serbest bihêle… ger ku mêr, jina xwe cara sêyem berde, êdî ji wî re ne helal e. Lê belê heger jina jinbî bi zilamekî din re bizewice, û ew mêr jî wê berde, [piştî xelasbûna wextê îddetê[7]] di zewaca bi mêrê berê re tu fikare nîne.”[8] Îcar kesên ku xwestine ji xwe re di vir de rêyekê bibînin, ji bo “cara sêyem” li gorî xwe çareyek dîtine. Li gorî dîn ji bo ku jin karibe bi mêrê xwe yê ewil re bizewice, divê li gor dilê xwe bi yekî din re bizewice û piştî ku bi wî mêrê nuh jî li hev nekir û hev berdan an jî mêrê wê bimire û bixwaze bi mêrê xwe yê ewil re bizewice dikare lê vegere. Îcar kesên ku hulleyê dikin diçin yekî eyar dikin û zilam û jinik têkiliya zayendî pêk tînin û pê ve hev berdidin û jinik dîsa li mêrê xwe yê ewil vedigere. Ev yeka hanê ji aliyê Pêxemberê me jî wek tiştekî qirêj hatiye dîtin û kesê ku hulleyê dike û dide kirin wek kesên ku laneta Xwedê li wan bariyaye îlan kiriye[9] û kesê ku hulleyê dike wek “nêriyê bi kirê” wesifandiye.[10] Ji ber ku di vir de zewaceke kurtedemî heye ji aliyê hin aliman wek zewaca mût’ayê hatiye dîtin ku ev cure zewac li gor ehlî sunetê heram e[11].

Wexta ku em li adetên me dinerin em dibînin ku tiştekî pir dişibe vê yekê dîsa derdikeve pêşiya me. Di nav me kurdan de jî piştî ku yekî bi sê telaqan jina xwe berda û pê ve diherin cem yekî û ji bo “berdanê”, zewacekê li dar dixin. Ji vê yekê re dibêjin “cehşkirin” an jî “dehşil qadî”. Kesê ku wek dehşil qadî tê bikaranîn divê çil rojî bi jinikê re zewicî bimîne û piştre wê berde lê carinan mêrik li jinikê asê dibe û wê bernade û pirsgirêkinî mestir derdikevin. Heta ji bo pêşiyê li tiştekî werê bigirin jinikê bi yekî dîn û kêmaqil re dizewicînin û hem mesela lêasêbûnê çareser dikin hem jî ji ber kêmaqiliya wî dibêjin belkî bi jinikê re ranekeve û bê metirsî ji vê bobelatê xelas bibin. Ya jî wexta ku vê peymanê dikin ji mêrê nuh re dibêjin “binere wa tu bi jina min re dizewicî lê divê tu pê re ranekevî”. Di dehşil qadiyê de jî mêrik û jinik têkiliyeke zayendî dikin û hin dibêjin ji bo ku dilê mêrê ewil têkeve cî ku jina wî bi yekî din re zewiciye, divê mêrik li bin text be û jina wî ya berê û mêrê nuh li ser text bi hev re razên û mêr bibe şahidê vê yekê. Zewaca bi mêrê ewil re, wek me li jor jî got piştî ku jin û mêr hevdu berdan û jin bi dilê xwe bi yekî din re zewicî û piştî ku vê zewaca jî bi dawî bû, jinik bi dilê xwe bixwaze dîsa bi mêrê xwe yê ewil re bizewice dikare pêk were. Ji bilî vê, jin piştî ku mêrê xwe yê ewil berda, a rast heta çar meh û deh rojan jixwe nikare bi yekî din re bizewice ji ber ku ger jin ji mêrê xwe yê ewil bi halekî mabe bi vê sekinandinê bavê zaroka di zikê wê de tevlihev nebe. Îcar wexta hulle wek çareyekê bê dîtin û bê bikaranîn hemû qedexekirin û îddet û sekinandinê didin aliyekî û zewaceke formalîte li dar dixin.

2.3. Zihar

Yek ji cureyên hevberdanê yê dewra cahîliyeyê jî zihar e. Zihar ev tişt e ku zilamek jina xwe bişibîne diya xwe an jî mehremek xwe ya din.[12] Ev yek berî îslamê hebû. Ji ber ku di nav erebên cahîliyeyê de wek cureyekî hevberdanê ev yeka han bi hevoka “tu ji min re wek pişta (zahr) diya min î.” dihat gotin navê ziharê stendiye. Di nava misilmanên ewil de jî zihar dewam dikir heta ku jina bi navê Havle bîntî Sa’lebe tê cem Hz. Pêxember û gazina mêrê xwe dike. Li gor gotina wê, mêrê wê jê re gotiye “tu ji min re wek pişta diya min î” û dûre ji wê gotina xwe poşman dibe, jinik radibe tê cem Hz. Pêxember û dibêje çareyekê jê re bibîne. Bela ku hîn ayetek li ser vê mijarê nizûl nebûbû nizanîbûn wê çawa bikin û Hz. Pêxember jî dibêje hîn derheqê vê mijarê de tu emir daneketiye lewra wê nikaribe tu rêyan li ber bixîne. Piştî vê bûyerê ayetine ji sûreya Mucadeleyê nazil dibin: “…ji nav we kesên ku bi riya ziharê [yanî bi gotina “tu êdî ji min re wek diya min î”] jina xwe berdane bila bizanin ku bi gotina bi vî şiklî ew jin nabin diyên wan. Diyên wan ew jinên ku ew anîne dinyê ne.[13]…” Piştî nazilbûna van ayetan hikmê ziharê guherî û mêran dev ji berdana bi vî şiklî berdan.

Em berê xwe bidin kelepora kurdan em dîsa rastî tetbîqek bi vî şiklî tên. Zilamê ku bixwaze jina xwe berde jê re dibêje “tu diya min î, tu xweha min î, li ser doşeka resûlullah min tu berdayî” piştî vê gotina zilam, berdan çêdibe û jinik diçe mala bavê xwe. Gotinên me û yên dewra cahîliyeyê dişibin hev îcar me “doşeka resûlullah” jî pê ve kiriye û bi vî awayî me formekî dînî daye gotina xwe. Xwedêgiravî hevok werê bê sazkirin ji hêla dîn jî berdan “caîz” e û tu kes nikare tê de xeber bide. Helbûkî me li jor jî got ev adet a dewra cahîliyeyê ye û bi îslamiyetê re ji ortê rabûye. Lê ji ber ku li hesabê “me” nehatiye me ev adet jî parastiye û tew di ser re me ew kiriye “îslamî” jî.

Îhdad

Di ferhengê de di maneya “menkirin û sînorkirin”ê de ye lê belê di fiqhê de tê wateya şîngirtina jinê. Yanî jina ku zilamê wê mir û jinbî ma heta salekê şîna mêrê xwe digire û di vê demê de xwe dixe odeyek biçûk an jî çadirekê, cilê xwe yê kevn li xwe dike, xwe naşo, bêhna xweş li xwe nake, porê xwe şeh nake, cilên rengîn li xwe nake, neynûkê xwe jê nake, kil naxe çavên xwe û bi vî şiklî xwe tam dixe rewşa şîngirtinê, piştî salekê bi hin tevgerên sembolîk (wek destdana ker, mîh an jî çûkê) îlan dike ku dema şîngirtinê qediyaye û vedigere jiyana xwe ya normal.[14] Îcar piştî îslamê ev dema şîngirtinê hatiye kurtkirin. Jina ku zilamê wê mir, bêyî ku ji isûlê derxîne ya çar meh û deh rojan ya jî ku bi halekî be jî heta welidandinê dikare şînê bigire. Di vê demê de hatiye xwestin ku jin, xwe ji tevgerên ku pê ahlê zilamê wê biêşin an jî wek haziriya zewacek nuh bên fahmkirin dûr bixîne.[15]

Di nav me kurdan de bi her çi şiklî be, jinek mêrê wê bimire an jî wê berde heta ku yek neyê û wê nexwaze nikare xwe bixemilîne û li xwe binere. Wexta ku cilên xweşik li xwe bike, kil têxe çavên xwe û gelekî bigere wek eybeke mezin tê dîtin û tê gotin ku “ji xwe re li mêrekî digere”. Jixwe kesa jinbî wek yeka “biqisûr” tê dîtin. Heta ji bo jinbiyan di nav gel de peyveke bi vî şiklî jî heye “dawa wê udrê (özür) wê ye”. Yanî zewaca ku di serê wê re derbas bûye êdî jê re bûye udrek û wek ku qebhetek kiribe tê nirxandin. Heçku li gor adetê divê heta mirinê jinik şîna mêrê xwe bigire, lê belê ev yek ne di dîn de ne di cahîliyeyê de hebû lewra di dewra cahîliyeyê heta salekê bû û bi îslamiyetê jî ev dem bû çar meh û deh roj. Jina ku jinbî ma heqê wê û zewacek nuh tuneye lê wexta jina yekî bimire dikare di demeke pir kurt de bizewice heta ji bo yekê gotineke weha jî heye: “Zilam ku jina wî dimire, li ser mezel çavê xwe digerîne.” Ji bo mêran werê ye û hema piştî mirinê heqê wan û zewacê heye îcar ev zilma ku heta mirinê li ser jinê ye çavkaniya xwe ji ku digire?

Mîrat

Di dewra cahîliyeyê de mîrat tenê para zilamên ku karibin şer bikin û welat biparêzin bû. Jixwe gelek caran ji ber ku jin jî wek “malê mîratê” dihat dîtin, ew û zarok ji mîratê bêpar diman. Ku yek bimira û pê ve kurên wî yên mezin hebûna hemû mîrat ji wî re dima, ger ku kurên mêrik tunebûya malê mîratê ji yên nêzîk ber bi yên dûr ve ji merivên wî re dima.[16] Vê yeka han heta salên ewil ê îslamiyetê jî dewam kiriye heta ku jina sehabeyê bi navê Sad b. Rebî (r.a.) bi du qîzên xwe tê hizûra Hz. Pêxember (s.a.v.) weha dibêje: Ya Resûlê Xwedê, ewên ha qîzên Sad in. Bavê wan di herba Ûhûdê de şehîd ket. Niha jî apê wan dest daniye ser malê wan û tu parê nade wan. Helbûkî ev qîzên reben bê mal nikarin bizewicin. Piştî ku Hz. Pêxember li jinikê guhdar dike û pê ve dibêje wê Xwedê Teala li ser vê mijarê hikmê xwe diyar bike û piştre ayeta mîratê nazil dibe. Di vê ayetê de Xwedê Teala weha ferman dike: “[Ey Mumînno!] Xwedê derheqê mîratê de li ser para zarokên we vêya emrî we dike: Para kur ji mîratê, du caran li para qîzê ye….”[17] di vê ayetê û ya piştî wê de kesên ku para wan ji mîratê heye û rêjeya wan bi hûrgilî hatiye diyarkirin.

Di nav me kurdan de jî bêparbûna ji mîratê ya jinan hîn jî aktîf e. Jin a soxî wê bizewice û wê ji malê here lewra wexta ku ji mîratê parê bidinê wê ev “mal” biçe ji “xerîban” re ya baş ji bo kurên malê kêm nemînin hemû mal ji wan tenê re bimîne. Ev yeka han ku ez dibêjim dibe ku îstisnayê wê hebin lê li gor çavdêriyên min li Kurdistanê ev yek berbelav e. Wexta ku doza mîratê vedibe kurên malê bi dilxweşkirinê tên cem xwehên xwe, rizaya wan distînin û wekaleta mal tînin ser navê xwe. Bira jî li gor camêriya xwe, ya kirasekî ya jî perçeyek qumaş ji xwehên xwe re dikire û dilê xwehên xwe xweş dike. Wek ku me got mînakên îstisna jî hene lê belê wexta ku xweh para xwe nede birayê xwe, ya ji hev dixeyidin ya jî hevdu bê minet dikin. Di vir de hişmendiya mêran pir balkêş e. Jê heye ku jixwe ev malê ku ji dê û bavê wî maye yê wî tenê ye û divê xwehên wî bêyî libergerînê qebûl bikin ku para xwe bidine wî. Wexta ku jin para xwe nedinê gelek caran ji aliyê civakê ve jî wek tiştekî eyb kiribin tên dîtin.

Sedem – Nirxandin

Di kelepora me kurdan de her çiqas adetên me yên ku em pê serbilind bibin pirr bin jî tiştên ku meriv pê ecêbmayî bimîne jî ne kêm in. Lê ez bi xwe heta ku min dest bi vê nivîsê nekir û ev mijar nekola, min nizanîbû ewqas tiştên ecêb di kelepora me de hene. Ev adetên ku me li jor rêz kirin hin ji wan ji holê rabûne, hin ji wan bi dizî didomin û hin ji wan mixabin hîn jî jîndar in. Mesela zewaca berdêlî ji zû de ye çênabe, hulle ya çênabe ku çêbibe jî bi dizî çêdibe lê wexta ku em tên ser meseleya mîratê em dibînin ku ew hîn jî li ser xwe ye û hikmê xwe didomîne. Di vir de ji ber ku mijar dibe pere, xuya ye heta demeke dirêj jî wê jin ji mîratê bêpar bimînin. Mêr belkî di tiştinî din de bi ya dîn û mehkemeyan bikin lê ji bo ku malê xwe nedin “derve” çi çare hebin bi kar tînin û wê bi kar bînin. Wek mînak erdê xwe, malê xwe an jî erebeyên xwe hema ku lawikê wî reşît dibe û pê ve dibe ser navê wî û bi vê yekê ji aliyê fermî jî ji parvekirina mal xelas dibe. Kur ji bo ku mal bîne ser navê xwe nema mecbûr dimîne li ber xwehên xwe bigere. Ango xweh bi fermiyetê nikarin dawa tu malî bikin.

Di mijara telaq û berdanê de di van salên dawî de tiştên wek ku me li jor qal kirin kêm bûne. Elbet gelek sedemên vê yekê hene lê yek ji sedemên vê yekê jî guherîna nifşan e. Lewra nifşên berê bêtir di nav civakeke girtî de bûn û ji wan re tiştê herî bi qîmet namûs û telaq bûn. Wexta ku sond dixwar bi piranî digot “bi sê telaqên bê fitû”. Îcar ku wek wî nedibû û diviya li gor sonda ku xwariye soza xwe bîne cih mecbûr dima jina xwe berde. Lê ji ber cahîltiyê nizanîbû bê wê çawa ji nav vê pirsgirêkê derkeve û çareser bike. Di vir de dîn, kevneşopî û çand tevlihev dibe û tiştekî sentetîk derdikeve holê ku li tu tiştî nayê. Rêbaza çareserkirina vê pirsgirêkê ne bi dilê wî be jî xuya ye ku ji bo soza xwe bîne cih gelek tiştan dide ber çavên xwe. Îcar nifşên nuh, ne bi telaqan sond dixwin û ne jî li gor zanyariya vê serdemê tiştekî bi vî awayî qebûl dikin. Lewra ev yek ne yeka ku meriv qebûl bike. Ev neqebûlkirin ji bo her du aliyan jî derbasdar e. Di vê serdemê de jin bi mafên xwe mêr jî bi berpirsiyariyên xwe li gor berê bêtir hay ji dinyayê hene û bûyereke werê were serê hinan tu kes serî li “çare”yeke werê nade.

Di vir de belkî meriv dikare vê yekê jî bibêje di nav me kurdan de berdan wek tiştekî nexweş tê dîtin û ji bo ku jin û mêr hevdu bernedin gelek kes dikevin navbera wan. Ji bo bextewariya malbatê û mexdûrnekirina zarokan a girîng dewama zewacê ye. Dibe ku, ji bo tu kes serî li çarene bi van şiklên li jor nede, adetine bi vî şiklî ketibin çanda me lewra yekî ku bifikire ji bo ku li jina xwe vegere bê wê di çi qonaxan re derbas bibe belkî bi hêsanî peyva “berdan”ê û “sê telaqan” bi kar neyîne. Jixwe Hz. Pêxember jî di hedîseke xwe de weha dibêje: “sê tişt hene ku ev cidiya wan jî cidî ye henaka wan jî cidî ye. Evên han; nîkah, berdan û rî’cat (piştî berdanê vegera li hevserê xwe) in.”[18] Di dîn de heneka berdanê nabe lewra malbat girîng e û em giş pê dizanin bê berdan bi xwe re çi pirsgirêkan tîne.

A rast piştî hatina îslamê gelek ji wan adetan ji holê hatine rakirin lê belê çandê di mijara jinê de di gelek cihan de zora dîn biriye an jî ev yeka bêtir li hesabê mêran hatiye û werê bi kar anîne. Di vê nivîsê de meqseda min danberhevek û girtina wêneyekî giştî bû. Lewra li ser zewac û berdan û mîratê di îslamê de kulliyatek mezin heye û ku ez têkevim nav ez ê ji meqseda vê nivîsê dûr bikevim. Ji ber ku ne ev nivîs nivîseke dînî ye ne jî kovar kovareke dînî ye, meqseda me hayjêçêkirina ji çanda me û lêgerîna şopên wê ye lewra di vir de em nîqaşa mijarên dînî nakin.

Encam

Folklor, çand û kevneşopî ji bo neteweyan hêmayên girîng in û tecrûbe û zanyariya bi sedan salan ji me re tînin heta îro. Ku meriv wan têgehan bişibîne rêyekê tê dîtin ku li ser van rêyan carinan qezanin jî çêbûne, ji bo ku ji rêyê bê îstîfadekirin divê em van “enqaz”an bidin aliyekî û rêyê vekin. Wexta ku îslam hat, adetên wê herêmê ya domand ya hinekî guhert û domand an jî bi temamî ji holê rakir. Tecrûbeya însanên wê herêmê ya bi salan kevneşopiyek ava kiribû û dînê ku hat jî li ser vê kevneşopiyê rûnişt. Dîn hat û pê ve kevneşopî li gor dînê nuh tên kontrolkirin û tê de tiştên ku li dijî dîn bûn tên avêtin. Tiştek ji ber ku kevneşopî ye ne li dijî dîn e û dijberî vê yekê ji ber kevneşopî ye ne dînî ye. Em kurd di vir de tevliheviyê dikin; kevneşopiyê wek dîn dinirxînin û tiştên ku divê bên avêtin ji ber wê li ber çavên me nakeve.

Tiştek, tenê ji ber ku di çandekê de heye ne hewce ye meriv jê re rêzê bigire, dibe ku ev adeta ji ber cahilî û nezaniya wê demê hatibe tetbîqkirin û niha şaşiya wê eşkere be. Jixwe yê ku çandekê dike çandek însan bi xwe ne, îcar em tecrûbeya wan însanên berê li ber çavan bigirin û ya însanên niha “nebînin” em ê xwe înkar bikin. Nuha guhertinekê dest pê kiriye, bivê nevê civakê bi xwe hêdî hêdî dest bi rakirina wan enqazan kiriye. Îcar a xeternak belkî ev be ku wexta em şaşiyekê ji ortê radikin em şaşiyek din li dewsa wê daneyînin û ji berê xerabtir nekin. Meqseda min ji xerabkirinê jî berdana zêde ye, nexwe yê berê ji bo zorkirina berdanê serî li çarenine balkêş dane, îcar em jî rabin û dijberî yên berê berdanê pir hêsan bikin em ê aloziyeke ku nema karibin ji nav derkevin çêbikin.

Milet, berê dînê xwe ji “kitêban” bêtir ji menqîbe, qissayên dînî û baweriyên berê dielimî û jê hebû ev tişên han dîn bi xwe ye. Ji ber wê jî di çareserkirina probleman de serî li wan dida û ji vê tecrûbeyê sûd werdigirt. Ango cahiltiyek hebû û hemû zanîna wan neqilkirina zanîna “ên berî wan” bû. Îcar em dibînin îro zanîn têra xwe heye û li gor vê yekê, divê em rastî problemên bi vî awayî neyên. Lê mixabin vê nakokiya ku di nav gel de heye, tenê bi “zanîn”ê nayê çareserkirin. Divê hişmendiya serdestiya mêran bê guhertin û wexta biryarek li gor dîn bê dayîn mafê jinê neyê binpêkirin. Ne hêsan e ku mêr zû bi zû dev ji berjewendiyên xwe berdin. Vê adeta ku bi salan didome ku bawerî jî nikaribe biguherîne di vir de berxwedanek dixuye. Lewra çandê di vir de xwe xistiye nav qalikekî ku tu hêzên ji derve nikare pê. Tevî ku hêza dîn a guhertinê pir aşkere ye jî di vê mijarê de zora çandê nebiriye. Ev qalikê dora çandêdi mijara zewac û berdanê de roj bi roj zeîf dibe lê di meseleya mîratê de xuya ye zû bi zû teslîm nabe.

[1] Hasan Güleç, “Şiğâr” DİA, Stenbol, XXXIX, rp. 142-143

[2] Bûxarî, “Nîkah” 28

[3] Nîsa 4/19

[4] Nîsa 4/22

[5] Fîlmekî tirkan ku serekkaraktera wê Türkan Şoray e û mijara wê jî wek vê mînakê ye heye. (Sultan Gelin, Halit Refiğ, 1973)

[6] H. İbrahim Acar, “Talâk”, DİA, Stenbol, XXXIX, rp. 496-500

[7] Mût’a, bêtir li Îranê tê tetbîqkirin, mêr ji bo demek diyarkirî bi jinekê re zewicî dimîne û piştî wê jî hev berdidin, li gor ehlî sunnetê ev yek wek zinê tê nirxandin.

[8] Baqara, 2/229-230

[9] Ebû Dawûd, “Nîkah”, 15; Tîrmîzî, “Nîkah”, 28; Nesaî, “Telaq”, 13, “Zinet”, 25; Îbn Mace, “Nîkah”, 33

[10] Îbn Mace, “Nîkah”, 33

[11] Jina ku zewaca wê bi şiklekî bi dawî bûbe ji bo ku cardin karibe bizewice divê demekê bisekine, ji vê yekê re di fiqhê de “îddet” tê gotin.

[12] Mustafa Öztürk, Cahiliyeden İslamiyet’e Kadın, 2013, Ankara, Ankara Okulu, r. 50 (vê gotarê îlhama xwe ji vê pirtûkê stendiye)

[13] Mucadele 58/2

[14] Azîmâbâdî, Avnü’l-Ma’bûd, VI. 403-404; Cevâd Ali, el-Mufassal, V.557. veg. Öztürk 2013: 57

[15] Mustafa Baktır, “İhdâd”, DİA, Stenbol, XXI, r. 531.

[16] Mustafa Öztürk, Cahiliyeden İslamiyet’e Kadın, 2013, Ankara, Ankara Okulu, r. 72

[17] Nîsa 4/11

[18] Ebû Dawûd, “Talâk”, 9; Tîrmîzî, “Talâk”, 9

ÇAVKANÎ

Acar,H. İbrahim “Talâk”, DİA, Stenbol, 2010

Baktır, Mustafa, “İhdâd”, DİA, Stenbol, 2000

Güleç, Hasan, “Şiğâr” DİA, Stenbol, 2010

Öztürk, M.(2013). Cahiliyeden İslamiyet’e Kadın, Ankara: Ankara Okulu

Öztürk, M.(2014). Kur’an-ı Kerim Meali, Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri, Ankara, Ankara Okulu

SÊ ASTENGIYÊN JINAN DI ÊWRA CAHILIYEYÊ Û KELEPORA KURDAN DE: Zewac, Hevberdan û Mîrat

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

SÊ ASTENGIYÊN JINAN DI ÊWRA CAHILIYEYÊ Û KELEPORA KURDAN DE: Zewac, Hevberdan û Mîrat

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply