REWTÎ GORRANKARÎY QALLIB Û NAWERROK LE ŞÎ‘IRÎ HACÎ QADIRÎ KOYÎ DA

REWTÎ GORRANKARÎY QALLIB Û NAWERROK LE ŞÎ‘IRÎ HACÎ QADIRÎ KOYÎ DA

‘Ebdulxaliq Yeqûbî

Puxte: lem witare da hewill dedrêt ewe biselmêndirêt ke şî‘irî Hacî Qadirî Koyî sê qonaxî ciyawazî le barî qallib û nawerrokewe birrîwe. Qonaxî yekem ew qonaxe ye ke Hacî le qallibî şî‘irîy xezel kellik werdegrêt û têy da pitir basî dilldarî û texezul dekat. Le qonaxî duhem da, qesîde debête qallibî şî‘irî Hacî û wirde wirde le nawerrokî nîştimanperwerane û şorrişgêrrane nîzîk debêtewe. Diwayîn qonax, qonaxî be karhênanî qallibî mesinewî yan cûtserwa ye ke ş‘air le baskirdinî babetî nîştimanî û rexney şorişgêrrane be nîsbet willat û gelî xoy degate çillepope. Em sê qonaxe şî‘irîye hellbet hawşan in bew gorranikarîyaney ke le şêwe û şiwênî jiyanî Hacî da rûy da, wate cê hêştinî Kurdistan û gîrsanewe le xurbetî Îstamboll, ke bûne hoy gorrînî hizr û felsefey Hacî le hember jiyan û nîştimanekey.

Wişegelî serekî: Hacî Qadir, Kurdistan, qallibî şî‘irî, xurbet.

Pêşekî:

Zorbey ş‘airanî qutabxaney şî‘irî Baban, be rêberayetîy Nalî, awirrêkî cîdiyan le basuxwasî nîştimanperwerane û şorrişgêrane nedayewe û çemkî nîştiman û serincdan be layenî mêjuwî gelî Kurd û doxî siyasîy Kurdistan le cîhanî şî‘irîy ewan da cêge û pêgeyekî ewtoy nebû. Lem nêwane da û wek yek le endamanî berey dûhemî ş‘airanî em qutabxaneye ‘Hacî Qadirî Koyî’ (1815-1897?) tiwanî bibête xallêkî wersûrranî berçaw û arastey şî‘irî xoy le texezul û dûpatkirdinewey têm û nawerroke asayî û aşinakanî şî‘irî klasîkî kurdî, ke xoy beşêkî zorî le şî‘irî klasîkî farisî wergîrabûn, gorrî û rûy hênaye ew nawerrok û babetaney ke rastewxo û narrastewxo peywendîyan be giriftî Kurd weku gelêkî jêredest û be bindestî rahatûwî şayanî rexne lêgîran bû.

Bellam em arasteye le şî‘irî Hacî Qadir da le kitûpirr û be bêhoy mêjuwî û kultûrî nehate arawe. Lêktirazanî yekcarekî şîrazey desellatî mîrnişînîy kurdî û destpêkirdinî rewtî modêrnîzasyon û pîşesazîy rojawayî û diwakewtuwîyî kultûrîy gelî kurd raçenînêkî hizrîyan le Hacî da bedî hêna û wayan lêkird şî‘irî xoy bikate bangewazî hest û hellwêste nîştimanperweranekey. Şî‘irî Hacî rewtêkî gorrankarîy qallibî û manayî sê qonaxey birrî ta diwacar şorrişgêrrî û nîştimanperwerî bibête nawerrokî serekî zorbey şî‘irekanî. Bem core Hacî rêgay xoy le zorbey ş‘airanî tirî klasîknûsî qutabxaney Baban ciya kirdewe. Em rewte le şî‘irî Hacî Qadir da le nûsînî şî‘irî dilldarî le qallibî xezel da dest pê dekat û le rêgay honînewe şî‘irî meylenîştimanperwerane le qallibî qesîde da berdewam debêt û be guncandinî hizrî şorrişgêrrane û rexnegirane le qallibî mesnewî yan cûtserwa da kotayî pê dêt. Xallî şayanî serinc le rewtî çendan salley em gorrankarîyane da ewe ye ke em hewraz û nişêwane le qallib û qise yan form û fîkrî Hacî da tawtesîrî ew gorrane gewreyey jiyanî ewî pêwe diyare ke têy da Kurdistanî be cê hêşt û jiyanî dûrûdirêjî xurbetî hellbijard. Lem witare da hewill dedrêt le rêgay piştbestin be deqî şî‘irekanî Hacî û le ser destî mîtodî lêkdanewey nawerrok (content analysis) û tetelley kirdinî mutîfe (motif explanation) şî‘irîyekan bas lem sê qonaxe û nîsbetî nîwan qallib û nawerrokyan bikrêt.

Qonaxî yekem: Xezel

Dîwanî Hacî, bîst xezelî têda ye û zorbey ew xezelane le barî ziman, darriştin, mutîf û nawerrokewe lasayî kirdinewey ezmûnî şî‘irî klasîkî pêş xo- yan in, be kurdî û farisîyewe û çi tazegerî û tazekarîyekî ewtoyan tê da nabînrêt. Wêdeçêt beşêkî berçawî ew xezelane ezmûnî serdemî gencî û jiyanî ber le xurbetî Hacî bin. Ew beşe kemey tir (dewruberî şeş xezel), ke paştir be nimûne basiyan dekeyn, çend xezelêkin ke tecrebey jiyanî xurbet û puxteyî ş‘airaneyan pêwe diyar e û pêdeçêt ezmûnî ew sallane bin ke Hacî maweyek buwe Kurdistanî cê hêştuwe û le xurbet gîrsawetewe û le halletî lawî û xawî hatuwete derê û ziman û hizrî geyiştûne.

Ba sereta le goşenîgay lêkdanewey mutîfî şî‘irîyewe çaw le xezelekanî nûsraw le Kurdistan û serdemî gencîy Dîwanî Hacî bikeyn. Eger wişey ‘kurd’, wek hêmayek bo layenî nîştimanperwerane be hemû liqekanîyewe, wate ‘Kurdistan, kurdane, kurdî, ekrad, kurmanc, kurmancî’, wek mutîfî serekîy şî‘irî Hacî werbigrîn, debînîn em mutîfe le serleberî xezelekanî serubendî jiyanî Kurdistanî Hacî da tenya yek car be kar debrêt; ewîş lem dêrre şî‘irîyey xezelî ‘ta billîy ferqî heye’:

Le nuqûşî xezelim çîn û xeta damaw in
Kê dellê emtî‘eyî kurd e kellaş û kepenk (Dîwanî Hacî, c. II- r.77)

Xallî serincrrakêş lêre da ewe ye ke wişey ‘kurd’ lem xezele da hellgirî çi bar û biwarêkî nîştimanperwerane nîye û pitir amaje bo dab û destûr û kultûrî kurde ta layenî siyasî û şorrişgêrrane. Em xalle be taybetî pitir rûn debêtewe eger xwênerewe serinc bigirête dêrre şî‘irekanî pêş û paş em beyte û manay wişey ‘kurd’ le zemîne em sê beyte û sertapay xezeleke da lêkbidatewe:

Ey mehî çarde seyrî mehî dû hefte bike Wek minî dabinê çawî min û to nagene yek

Le nuqûşî xezelim çîn û xeta damawin Kê dellê emtî‘eyî kurd e kellaş û kepenk

Bo temaşay belek û zendî spî û çawî bellek
Nîştuwe lem dere ‘aşq wek Hacî lek lek (Dîwanî Hacî, c. II, r.76-77)

Xallî dûhem le ser ew xezelaney ke morkî serdemî gencî û jiyanî Kurdistanî haciyan pêwe diyar e teqlîdî bûnî ziman û nawerrokyan e, be taybetî lasayî kirdinewe û kewtine jêr tawuteasîrî pêşengî qutabxaney Baban, wate Nalî. Em qiseye pitir û wirditir werrast degerrêt eger bizanîn ke Hacî le nêw ew 14 xezeley ke be ray min şî‘irî qonaxî lawî û jiyanî feqêyetîy nêw Kurdistan in nîzîkey 10 car amajey rastewxo be naw û şî‘irî Nalî dekat û zorbey car pesindyan dekat û pêyan da helldellêt. Bo nimûne, serinc bigirine em dêrre şî‘irane le çend xezelêkî da:

Nalî û xakî bebe, Hacî û Koye be mesel
‘Eynhî Hafîz û Şîraz e, kelîm û Hemedan (Dîwanî Hacî , c. II, r. 93)

Suleymanêke Nalî, xawenî dîwan û ferman e
Nîye kes bête meydanî meger Hacî xudasa ye (Dîwanî Hacî, c. II, r. 132)

Be tezmîn ferdekî Nalî dehênim ta refîqanim
Bizanin ferqman zor e xezef qet wek guher nabê (Dîwanî Hacî, c. II, r.177)

Be kurtî dekrêt bigutrêt Nalî lew 16 xezeley ke ber le jiyanî xurbetî nûsiyunî çi dahênanêkî şayanî serinc û taybet be hizr û zimanî xoy bedî nehînawe û nek her le fîkr û fezay nîştimanperwerane be dûr buwe, bellku zor le jêr karîgerêtîy ş‘airanî pêş xoyşî buwe. Hacî le wêstgey yekemî em qonaxe, wate qonaxî şî‘irnûsîn le qallibî xezel da, pitir dirêjepêderî rêga û rêbazî kelle ş‘airanî le çeşnî Nalî û Kurdî û Salim buwe û le dahênanî ziman û cîhanbînîy ş‘airane da lewanî têneperranduwe û sinûrî ewanî nebezanduwe.

Bellam em qonaxe wêstgey dûhemîşî heye û ewîş ew 6 şî‘ir in, her le qallibî xezel da, ke wêdeçêt le jiyanî awareyî û xurbetî Hacî da nûsraw in. Em çend xezele le barî ziman û cîhanbînîy şî‘irîyewe lew 14 xezeley ke basman kirdin ciyawaz in, be corêk ke xwênerewe hest dekat Hacî lem xezelane da hewill dedat rêgayek, her çend biçûk û tengeber, bo hellwêstî nîştimanperwerane û hizrî şorrişgêrrane xoş bikat. Be witeyekî tir, Hacî lem 6 xezele da xerîke meşqî hellatin le texezulî ş‘airaney takekesî û rû hênane têfikirînî nîştimanperweraney neteweyî dekat. Bo nimûne, le xezelî ‘Ceberûtî Ke Şika’, ll 64-65, le layekewe ziman û hizrî Hacî lew hallete lasayî kirdineweye rûtey xezelekanî serdemî jiyanî Kurdistanî derbaz buwe û le layekî tir amaje şî‘irî- yekan zêtir rûyan le mirove, wek kesêkî xerîb lem cîhane da, nek m‘eşûqêkî romansîy şî‘irî texezulîy teqlîdî. Be witeyekî tir, lem xezelane da layenî felsefî û hizrî be ser layenî romansî û ‘îşqî da zall e û wêdeçêt Hacî lem şî‘irane da tecrebey ‘eşqî şexsî cê dehêllêt û berew ezmûnî ‘eqillî cem’î derrwat:

Ceberûtî ke şika dill le huzûrî melekût Hate em ‘alemî nasûte xerîbêkî nesût

Naheq e şekwe le bê ‘ehdî û bê perwayî
Key wefayêkî eda kirduwe? Sed def‘e zimût …
Herçî lew lawe neyê min lewê nayinasmewe Ewî nasiyute m’emûr e be emirî ceberût

Nanî xoy takû be tendûrî germ pêwe neda
Narriwa Hacî eger çawî derênin be bizût (Dîwanî Hacî, c. II, r. 64-65)

Xallî dûhem ewe ye ke mutîfî ‘kurd’, be hemû liq û popekanîyewe, lem xezelaney qonaxî jiyanî xerîbayetîy Hacî da tenya dû car, ewîş le diwabeytî xezelî ‘Zemane’ da, ll 118, dûpat debêtewe:

Le kurdan xeyrî ‘Hacî’ û ‘Şêxî Xanî’
Esasî nezmî kurdî danenawe (Dîwanî Hacî, c. II, r.118)

Bellam mutîfî ‘xurbet’ yan ‘xerîb’ çar car lem şeş xezele da dûpat debinewe û hemûşyan hellbet le zemîneyekî meylew wetenxwazî û nîştimanperwerane da. Bo pitir rûnkirdinewey ciyawazîy nêwan ew dû cor xezeley dû qonaxî ciyay jiyanî Hacî, dekrêt berawirdêk bikrêt le nêwan dîdî Hacî bo ‘zullf’, ke mutîfêkî bawî xezelî şî‘irî klasîkî ye, lew dû cor xezeley gorrînda: Xezelî tafî gencîy û jiyanî Kurdistan û xezelî serdemî puxteyî û ezmûnî xerîbayetî. Le xezelî ‘Bestey Zullfî Nîgarêkim’ da, ll 49-50, ke xezelî sedremî jiyanî Kurdistanî Hacî ye (le beytî çwarem da, Hacî basî feqêbûnî xoy dekat ) û lem dêrre da:

Bestey zullfî nîgarêkim resen bazî deka
Seffî mujganî le tabûrî supay xazî deka (Dîwanî Hacî, c. II, r. 49)

Lem dêrre şî‘ire da ‘zullf’ be şêweyekî zor asayî wesf dekrêt. Le layekewe, hîç taybetmendîyekî ciwanî nasane be zullf nadrêt û zullf tenya pajêke le cestey yarêk ke xerîkî resenbazî ye; le layekî tirewe, ewey debête nawendî serincî em dêrre nek zullfî yar, bellku xudî yare û taybetmendîy biwêrî (resen- bazî) û dilêrîyekey (hawşêwe bûnî seffî mujganî le tabûrî supay xazî). Puxtey qise ewe ye ‘zullf’ lem xezele da dewrêkî ciwanî nasaney ewto nagêrrêt û Hacî neytiwanîwe form û wata û karkirdêkî niwê, lanîkem le baziney şî‘irî klasîkî da, bem mutîfe bibexşêt.

Bellam le xezelî ‘Be Qisey Bêserupa Tallî Meke”, ll 62-63, ke xezelî serdemî puxteyî û geyiştuwîyî hizr û zimanî Hacî ye le henderan (le diwadêrrda Hacî basî neçûnewey bo willat û basnekirdin le xurbetî xoy dekat), mutîfî ‘zullf’ bem şêweye be kar dêt:

Zullfî sed def‘e gutî: Xane xerab ruwî mederê!
Heyf e berbadî meke şanî min û şewketî xot (Dîwanî Hacî, c. II, r. 63)

Lem beyte da komellêk ciwankarîy derbirrînî zor wird û ş‘airane le ser ‘zullf’ kirawe ke selmênerî ewen Hacî lem qonaxey ş‘airîy xoy da be dîdêkî ciwanî nasanewe lem mutîfe bawey şî‘irî klasîkî riwanîwe û be karî hanîwe. Yekem, lem dêrre da, ‘zullf’ kesayetîy pê dedrêt (ciwankarîy tişxîs yan ‘personification’) û debête nawendî serincî deq. Dûhem, ‘zullf’ nek her xawenî kesayetî ye, bellku dête deng û rexnegirane dedwêt, û lem rêgeyewe nasnamey serbexo û taybetî xoy deselmênêt. Sêhem, Hacî zor zimanbazane tiwanyuyetî destewajey ‘şan û şewket’, be şêwey lef û neşr, be ser ‘zullf’ û denge şî‘irîyeke da bibeşêtewe (şan hem be watay rêz û hurmet, hemîş ew şiwêney zullf be serî da billaw debêtewe).

Her çonêk bêt, ewey lêre da xallî nawendîy basuxwasî em witareye ewe ye ke Hacî le qonaxî nûsînî şî‘ir le qallibî xezel da, be her dû corî amaje pêkraw, hizrêkî nîştimanperwerane û hestêkî şorrişgêrraney ewtoy nebuwe ke bixwazêt lew rêgeyewe cîhanî şî‘irî xoy le cîhanî şî‘irî ş‘airanî pêş xoy cudawaz bikat û şeqlêkî taybetî fîkrî û formî be berhemî xoy bidat. Bellam, wek pêştir çûke amajeyekim pêda, wîdeçêt le hendêk şiwênî ew 6 xezeley ke le diyarî xurbet nûsiyunî sûke lengerêk le ser hestî wetenxwazî û xurbetnişînî degrêt û wirde wirde rêge bo cîhanêkî nwêy hest û hizrî ş‘airaney xoy xoş dekat. Bo nimûne, her le diwadîrrî em xezeley berbasî sereweman da dengî şî‘irî rû le Hacî dekat û pêy dellêt:

Boçî yaranî weten dill deşkênî ‘Hacî’?
Zahîren naçiyewe to basî meke xurbetî xot (Dîwanî Hacî, c. II, r. 63)

Lem dêrre şî‘ire da, ‘yaranî weten’ û ‘xurbet’ dû nîşaney girîngî wersûrranî hizrî û zimanî Hacî le hember riwanîn û ravey bo ‘yar’ û ‘xurbet’; wate lêre da, be pêçewaney ew xezelaney ke le nêw willat da nûsînî, yar çîtir bo Hacî birîtî nîye le dilldar, m‘eşûq, yan xoşewîst, be taybet le regeze mêyekey, bellku pitir ew kesane degrêtewe ke ‘eşqî nîştimanyan le dilldaye û pallpiştî kêşe neteweyiyekan in. Be heman pêwdang, xurbet lem şî‘ire da birîtî nîye le dûrîy Hacî le şiwênî jiyanî dilldarî cîhanî texezul asay, bellku negerranewey bo nîştiman be enqest û be pêy wîst û xwastêkî naçarî û naguzîrî.

Egerçî em dagerrane rêjeyiyey Hacî bo lay wetengerayî û nîştimanxwazî her le qallibî xezel da buwe, bellam be hoy taybetmendîy xezelî klasîk ke deretanêkî ewto be hizr û têfikirîn û basî derewey ‘eşq û dilldarî nadat neytiwanîwe lewe ziyatir xezel bikate ew bestêney ke nawerrokî hizrî nîştimanperwerane û şorrişgêraney tê da bixategerr. Hacî bo wedî hênanî em mebeste ruwî kirduwete qallibî qesîde.

Qonaxî dûhem: Qesîde

Serleberî Dîwanî Hacî Qadir şeş qesîdey têda ye û wêdeçêt Hacî lem şeş qesîdeye da rêgay xoy be yekcarî le qallibî xezelî teqlîdî û ew nawerrokey ke le gell em qallibe deguncêt, wate texezul û basuxwasî dilldarî û xewn û xulyay aşqaney takekesî, ciya kirdibêtewe û arasteyekî nwêy girtibête ber ke birîtî ye le wesfî weten û xoşewîstî bo xak û rizgarîy willat û be giştî nîştimanperwerî.

Be ray min, wazhênan le xezel û hellbijardinî qesîde le rewtî gorrankarîy qallib û nawerrokî şî‘irî Hacî da akamî wazhênan le lasayî kirdinewey hizr û pêkhatey şî‘irîy ş‘airanî qutabxaney Baban e, be taybetî Nalî. Dekrêt qonaxî nûsînî qesîde le şî‘irî Hacî da naw binêyin ‘qonaxî gwastinewe berew gutarî nîştimanperwerî û şorrişgêrrî’. Eger le riwangey mutîfî şî‘irîyewe lem base- man birrwanîn, debînîn jimarey dûpat bûnewey mutîfî ‘kurd’, be hemû liqekanîyewe û be manay nîştimanperweraney em wişeyewe, lem şeş qesîdeye da 23 care û eme selmênerî ew xalle ye ke em gutare ta çende qûll û pitew le hizr û pêkhate û zimanî şî‘irîy Hacî da regî dakutawe.

Hellbet pêwîste em xalle mêjuwîye we bîr xwênerewe bihênînewe ke le niywey dûhemî sedey nozdehem û le nêw gerriyanî şî‘irîy ewkatî rojhellatî nawerrast be giştî û le nêw şî‘irî klasîkîy Kurdî da be taybetî gutarî nîştimanperwerî û şorrişgêrrîy neteweyî gutarêkî tazebabet û şeqillneşkaw bû û her boye Hacî neydetwanî em gutare nwêye le nêw qallibî teqlîdî xezelî klasîk da cê bikatewe. Ke wate hellbijardinî qallibî qesîde le layen Hacîyewe, be ray min, hellbijardinêkî naçarekî ye, çi wek qallibî şî‘irî klasîkî, çi wek pê- dawîstîy nawerrok û babet.

Em qonaxe paş manewey çend sallî Hacî le jiyanî xurbetî Îstamboll da dest pê dekat û detwanîn billên her şeş qesîdey Hacî berhemî jiyanî tarawgeyî û xerîbî ew in. Bo nimûne, le qesîdey ‘Gutim be Bextî Xewallû’ da, ll 38- 47, Hacî her çende ta radeyekî kemuzor berhest hêşta her be zimanî teqlîdî şî‘irî klasîkî neweyekî pêş xoy wesfî weten û wênay dîmenekanî nîştiman dekat, bellam rastewxo pesindî zimanî kurdî dekat û le heman katîş da be dîdêkî rexnegiranewe seyrî peywendîy nêwan zimanî kurdî û kurd, wek gelî xudanî ew zimane, dekat. Xallî girîngtir ewe ye ke Hacî şan û şewketî zimanî kurdî le gell zimanî farsî berawird dekat û rexne lew kesane degrêt ke zimanî kurdî le bincubinawanewe be kemtir le zimanî farsî dezanin û taneke le ser xawenî zimaneke, ke kurd bêt, helldegirin. Hacî lem qesîdeye da seretay gutarî rexnegiraney xoy le hember mîlletekey dexate gerr û em hallete le zorbey qesîdekan da berhest û berçawe:

Şebîhî colle ke razî nebê be serdirrî xoy Mellên fesahetî kurdî be farsî nagat

Belaxetêkî heye hîç zubanê naygatê
Le bê te‘essubî kurdan e bê rewac û beha (Dîwanî Hacî, c. II, r. 46)

Le qesîdey ‘Xakî Cizîr û Botan’, ll 93-100 gutarî rexnegiraney Hacî le hember kurd le halletî metirsî le ser zimanî kurdî dadekişêt bo halletî herreşe le ser xakî Kurdistan û desellatî mîrî kurdî û le rehendî kultûrîyewe derrwat berew rehendêkî siyasî:

Xakî Cizîr û Botan, y‘enî willatî kurdan
Sed heyf û sed mixabin deyken be Ermenistan

Wa rêgetan debesirê ‘êlatî Caf û Billbas
Ger mirdûn le germên memn‘û e biçne kwêstan
…
Kwa walîy Senenduc, begzadey Rewanduz
Kwa hakimanî Baban, mîrî Cizîr û Botan?!
…
‘Hacî’ kesêk e bêkes bo êwe qurr depêwê
Gwêy lê girin zerîf e, nagirin bella le xotan (Dîwanî Hacî, c. II, r. 93-100)

Her lem xezele da seredawêk le gutarî dije koneperestîy ayinî û dîndarîy xellk hellixelletênaney taqmêkî ewkatî komellgay Kurdî le çeşnî şêx le nawe- rokî şî‘irî Hacî da xûya debêt:

Parranewe û tewekkul lem ‘esre pare naka
Tîre du‘ay cewşen, peykan e hîrzî meydan
…
Her şêxê kewte şiwênî yek dû kesî reş û rût
Xellkî be mûr dezanê, xoy Hezretî Suleyman (Dîwanî Hacî, c. II, r. 97)

Her lem qesîdeye da Hacî bas le komellêk willat û nawçey ciya ciyay cîhan û be taybetî Urûpa dekat ke bûnete dewllet û kiyanî siyasîy serbexoyan pêk hênawe û diwatir amaje bewe dekat ke hokarekanî ew serbexoyiye çîn:

Binwarre s‘eî û xîret êsta le Dewlletî Rom Xoyan xezênedar in, xoyan tebîb û sulltan

Her diwênê ehlî ‘Sûdan’ hestane pê wekû şêr Êstêke musteqîll in mehsûdî kullî ediyan

‘Bulxar’ û ‘Sîrb’ û ‘Yonan’, hem ‘Ermen’ û ‘Qeretax’ Her pêncyan be t‘edad nabin be qedidî Baban

Her êke musteqîll in, kullêkî dewlletêk in Sahêbî ceyş û rayet, erkanî herb û meydan

Hem heqîyane Ermen, xîretkeşî yektir in
Wek ême nîn le gell yek d‘ewa biken be şîran
Bo fennî herb û sen‘et, bo zebt û rebtî mîllet
Deynêrine Urûpa gewre û biçûkî xoyan (Dîwanî Hacî, c. II, r. 99)

Puxtey basî em beşe ewe ye ke Hacî nawerrokî lem çeşney, ke be tewawetî le nawerrokî xezelekanî ciyawaz e, le qalibî qesîde da guncanduwe û emeş pajêke le rewtî ew gorrankarîyey ke le ziman û pêkhate û cîhanbînî û hizrî şî‘irî Hacî da hatuwete arawe. Ke wate, Hacî destberdarî qallibî xezel buwe, le ber ewey destberdarî texezul û têrrwanînî ‘eşqî asmanî û romanusî buwe û ruwî kirduwete xwêndinewey waqî‘ekanî komellga û netewekey û her boye le qonaxî dûhemî gorrankarîy qallib û nawerrokî şî‘irekanî da le delaqey qesîdewe peyamî ş‘airaney xoy be gwêy berdenganî degeyenêt. Ke wate, be ray min, qesîdekanî Hacî le serubendî jiyanî tarawgenişînî û xerîbayetîy Îstamboll da nûsraw in û yekem wêstgey formî û fîkrî bûne le wersûrranî cîhanbînîy Hacî le ‘texezulewe’ berew ‘tefekur’, le îman be ‘eşqî teqlîdî û dilldarîy romanusyane berew bawerrî nîştimanperestî û wetenxwazî. Hacî le heman kat da rexne le mîlletî xoy û barudoxî berdest degrêt û şan be şanî eweş han danyan bo derbaz kirdinî xoyan lew doxe û hewilldan û hîmmetkirdin bo dirustkirdinî kiyanêkî neteweyî be giştî û dewlletêkî Kurdî be taybet. Bo em mebeste diwa qallibî şî‘irî ke têy da Hacî hizrî nîştimanperwerî û bawerrî şorrişgêrrîy xoy degeyenête çillepope qallibî mesnewî yan heman cûtserwaye.

Qonaxî sêhem: Mesnewî (Cûtserwa)

Le şî‘irî klasîkî da taybetmendîy qallibî cûtserwa lewe daye ke boy heye hizr û peyamî ş‘air be pişûdirêjî (qallibî cûtserwa wek xezel û qesîde nîye ke jimarey beytekan diyarîkiraw bêt) û bê dillerawkey dozînewey serwa (be pêçewaney xezel û qesîde, le cûtserwa da her beyte serway xoy heye) le xoy da biguncênêt. Hacî le diwa qonaxî rewtî gorranikarîy cîhanî şî‘irekanî da qallibî cûtserway be kar hênawe û be dillinyayiyewe dekrêt bigutrêt hemû cûtserwakanî dîwanekey berhemî jiyanî tarawgenişînî û diwasallanî jiyanî ew in. Eger bixwazîn bo selmandinî em qiseye pişt be şî‘irî xudî Hacî bi- bestîn, dekrêt amaje bo beytêk le cûtserway ‘Udeba Çake”, ll 188-196 bikeyn ke têy da basî ‘Burcî Îfil’ Parîs kirawe:

Dexîl şêx û mêx mebin ebeda Hîç kesê rizqî hîç kesê nada

Ey xerîkî rimûz û naz û niyaz Urûpa fennî geywete ‘îcaz

Qulleyî ‘Îfil’î le Eflake
‘Eksî ew gerdişî le jêr xake (Dîwanî Hacî,c. II, r. 189)

Wek zorbey tojeran basyan kirduwe Hacî debêt sallî 1897 koçî diwayî kirdibêt; sazkirdinî burcî benawbangî Îfilîş çend sallêkî xayand û sallî 1889 kotayî pê hat. Ke wate, em burce debêt 8 sall pêş mirdinî Hacî dirust kirabêt û eme nîşanderî ewe ye ke Hacî le diwasallanî jiyanî û le serdemanî tarawge- nişînî da basî em burce le cûtserway ‘Udeba Çake’ da kirduwe.

Cûtserwakanî Hacî destpêkî bizutinewey şî‘irî şorrişgêrraney kurd în: Şorrişî dijî dujminanî gel, şorrişî dijî koneperestîy ayinî, şorrişî zeq kirdinewey diruşmî neteweyî û siyasî, şorrişî hizrî rexnegirane be nîsbet komellgay Kurdî. Hacî şorriş be hemû ew manayaney gorrîn dekate nawerrokî serekîy şî‘irekanî diwasallanî temenî xoy û bo em mebesteş qallibî cûtserwa helldebijêrêt. Em şî‘irane şî‘irî wirya kirdinewen û wirya kirdineweş pêwîstî be qallibêkî sûk û sana û xobedesteweder û aşikiraker û leherader heye, wate qallibêkî le çeşnî cûtserwa.

Ew taybetmendîyey ke şêwazî têrrwanîn û bîrokekanî Hacî le cûtserwakanî da le çaw qesîdekanî ciya dekatewe toxtir kirdinî rexne û tanekanêtî le gelî xoy, û em car nek be parêzewe, bellku rastexo û bê sillemînewe û be zimanêkî zibir û tîj rimî rexney be zigî gutare baw û bebrewekanî serdemî xoy da dekat û helliyan deweşînêtewe. Bo nimûne, le heman cûtserway ‘Ude- ba Çake’ da, ll 188-196 Hacî, be pêçewaney qena‘etî bawî serdemî xoy, pêy wa nîye Kurd be îdrak bin, yan qewmêkî şêr sîfet bin: (Ew dellê ‘Qewmî to hemû mar in’.)

Kê dellê Kurdekan be îdrak in Bes e em neqse giwê le min naken

Le qisey saxî min xelel degirin Wahîmey şêxekan le dill degirin …
‘Eşqbazî û hewayî derwêşî Mîlletî xiste feqîr û bêîşî

…
Ew kesey dewllemdindêkî çak e Bendeyî Romiyanî napak e
…
Lêy gerrê qewmî to hemû mar in Diz û hîz û piyawkuj û har in
…

Be qisey çake destyan degirim
Terkî nakem be lome ta demirim (Dîwanî Hacî, c. II, r. 188-196)

Hacî le songey ewey jiyanî Îstemboll dîd û têrrwanînêkî niwêy pê bexşiywe tenanet kelamî dînîy baw be şêweyekî taybet be xoy rave dekat û dijî ew bawerrane radewestêtewe ke pîroz û cêgîr kirawin û le heman kat da dijî berjewendîyekanî mirov û pêşkewtinî komellga be kar hatûn. Nimûney xwarewe bellgey em boçûneye:

Boçî fermûyetî nebîy emîn: ‘Etlibiwa ‘ilimkim wilu balsîn’

Nêr û mê lem hedîse ferqî nîye
Ger mela nehîy fermû dînî nîye (Dîwanî Hacî, c. II, r. 189-190)

Lem cûtserwaye da Hacî nek her rexnegirî tundutîjî hendêk binema tiyorîkekanî diyanetî teqlîdîy serdemî xoyetî, le çeşnî tefsîrî zorîney melakanî ew serdem û tenanet serdemî êmeş, bo ew hedîsey gorîn, bellku dij be zorbey here zorî ew piraktîk û kirde dînî û be naw dînîyane radewestêtewe ke, be bawerrî ew, serçawey sistî û nuşustîy komellgan, wek lem nimûnaney xwarewe da be raşkawî em peyame radegeyenrêt:

Xaneqa û şêx û tekiyekan yekser Pêm billên nef‘iyan çî ye axer

Xeyrî t‘elîmî tenbellî kirdin Cem‘î emlak û xezne ko kirdin

Def‘eyek îmtîhanyan naken
Têbigen zehre ya ne tiryak in (Dîwanî Hacî, c. II, r.188)

Eger le goşenîgay dûpat bûnewey mutîfî ‘kurd’, be hemû liqekanîyewe, le cûtserwakanî şî‘irî Hacî birrwanîn, debînin em mutîfe 45 car lem cûtserwayane da, ke jimareyan degate 18 cûtserwa, be kar hatuwe û bêguman hemûşyan le paş zemîneyekî nîştimanperwerane û netewexwazane da kellkyan lê wergîrawe. Em jimare zorey mutîfî kurd, ke dû hêndey heman mutîfe le qesîdekanî da, ewe deselmênêt ke nawerrokî nîştimanxwazî û şorrişgêrrane le şî‘irî Hacî da geyiştuwete ewperrî xoy. Ke wate, Hacî bo geyandinî peyamî xoy be raşkawanetirîn şêwe û diruşmawîtirîn hallet ruwî kirduwete qallibî cûtserwa.

Le layekî tirewe Hacî le cût serwakanî da le jêr rikêfî karîgerêtîy ş‘airanî pêşengî qutabixaney Baban rizgarî hatuwe û be pêçewaney xezelekanî, amajey zor û zeq be nawekanyan nakat. Bo nimûne, le hemû cûtserwakanî da tenya çend carêkî kem nawî Nalî dehênêt, ewîş ew katey ke le pena nawî ş‘airanî tir basî Nalîş wek yek le ş‘airanî kurd dekat, wek le şî‘irî ‘Şehsewarî belaxetî kurdan’, ll 217-226:

Şehsewarî belaxetî kurdan Yekketazî fesahetî ‘Baban’

Mistefa texellusî ‘Kurdî’ Xezelî kirde berbutî kurdî

Nawî ‘Sahêbqiran’î xasî ewe Çunke lem ‘erse espî ew bedew e

Ew ke noşî şerabekî tallî ‘Nalî’ lew ‘esre da buwe tallî

‘Nalî’ ustadekî gelê ça bû
Xizrî abî heyatî m‘ena bû (Dîwanî Hacî, c. II, r. 217)

Wêdeçêt lêreş da Hacî pitir mebestî parastinî layenî neteweyî û nîştimanîy meseleke bûbêt û le rêgay rîzkirdinî nawî ş‘airanî kurd xwastûyetî mîlletekey mîratî edeb û zimanî xoy le bîr nekat û bîparîzêt, wek çon le cûtserway Le Meydanî Behara’ da, ll 247-252 dellêt:

Weku bîstûme ey yarî nikupey Le tarîxî Cem û Eskender û key

Be şîr û xame dewllet payedar e
Emin xamem heye, şîr nadiyar e (Dîwanî Hacî, c. II, r. 251)

Diwayîn xallî şayanî baskirdin derbarey cûtserwakanî Hacî ewe ye ke Hacî nek her rexne le gutarî dîndarîy teqlîdî degrêt, ke wek pêştir amajeman pê kird be bawerrî ew regurrîşey hemû diwakewtinekanî komellgay kurdî ye, bellku gutarî dînî be şêweyek dehênête arawe ke şan be şanî gutarî nîştîmanperwerane le pênawî wiriya kirdinewey xellkî Kurdistan da bikewête gerr. Nimûney diyarî em şêwe hellsukewtey Hacî le gell em dû gutare le kurtecûtserway ‘Ya Îlahî’ da, ll 196, debîrêt:

Ya îlahî be ayetî munzel
Be çwar yarî Ehmedî mursel

Bê newayanî mullkî Kurdistan Her le gawanî ta degate şiwan

Le xewî cehil û mestî û xefllet Be xeber bên be nexmeyî rehmet

Pakî derçin le karî nabemehel Romî rafirrênin bo derî esfel

‘Hacî’ ye şî‘irekanî wek Kawe
Rojê debiyên direfşî helldawe (Dîwanî Hacî, c. II, r. 196)

Lem şî‘ire da debînîn komellêk nîşaney gutarî dîndarî le çeşnî ‘ayetî munzel’, ‘Ehmedî mursel’, ‘nexmeyî rehmet’ û ‘derî esfel’ dest dexene nêw destî hendêk hêmay gutarî nîştîmanperwerîy wek ‘mullkî Kurdistan’ û ‘direfşî Kawe’ be mebestî zeqkirdinewey peyamî şorrişgêrraney Hacî ke ‘be xeber hatinî bê newayane le xewî xefllet’ û ‘rafirrandinî Romî’ ye le xakî Kurdistan.

Be kurtî, detwanîn billêyin Hacî Qadir toxtirîn û zeqtirîn hellwêstî nîştimanperwerane û şorişgêrraney xoy le qallibî cûtserwa da guncanduwe. Hokarî em zeqbêjîyeş le cûtserwakanî da degerêtewe bo, le layekewe, têgeyiştin le girîngîy gutarî nîştimanperwerane bo rizgarîy gelî jêredestî xoy, wate kurd, û le layekî tirewe, qûll û çirr bûnewey ezmûnî xerîbayetîy diwasallanî temenî û hawkat teşene sendinî ‘eşqî willat û evînî ew xellkey lêyan dûr buwe, wek çon lem çend dêrrey cûtserway ‘Le Meydanî Behara’, ll 247-252, em xallane derdekewin:

Meken men‘im hemû raste meqalem Be burhan û hedîsî fexrî ‘alem

Weten mehbûbeyeke hucrearay Nîşaney dîn û îman e temennay

Le ‘Adem’ bigire ta dewranî êsta Yekêke Hacî lew xellke hellista

Ke xemxwarî bika bo mîlletî xoy Le beynî gewrekan û şêxî bê poy

Zemane tûşî derd û xurbetî kird
Xemî Koyê perêşanî hemuwî kird (Dîwanî Hacî, c. II, r. 250)

Encam

Lem witare da bas le sê qonaxî rewtî gorrankarîy qallib û nawerrok le şî‘irî Hacî Qadirî Koyî da kira. Qonaxî yekem ew qonaxe ye ke Hacî hêşta Kurdistanî cê nehêştuwe û xezel dekat be qallibî serekîy şî‘irekanî û her bem pêyeş, nawerrokî şî‘irî em qonaxey texezul û dilldarî û basî m‘eşûq û zullf û qed û ballay yar e. Lem qonaxe da Hacî pitir lasayîkerewey şî‘irî ş‘airanî pêşrrewî qutabxaney Baban e û babetî kurdayetî çi pêge û cêgeyekî nîye. Qonaxî dûhem qonaxî nûsîn e le qallibî qesîde da ke têy da Hacî wirde wirde rû dekate babetî neteweyî û pesindkirdinî xak û çiya û çollî nîştimanekey. Hacî lem qonaxe da Kurdistanî cê hêşituwe û qesîdekanî Hacî le ezmûnî jiyanî xerîbayetîy Îstemboll da nûsraw in. Lem qonaxe da Hacî tefekur û ‘eqllî neteweyî cênşînî texezul û ‘eşqî takekesî dekat û mutîfî Kurd be firawanî be kar dehênêt. Le diwa qonax da, wate qonaxî sêhem, Hacî le qallibî cûtserwa kellik werdegrêt û zeqtirîn hellwîstgelî siyasî û nîştimanperweraney le dû tiwêy em qallibe da deguncênêt. Cûtserwakanî Hacî akamî ezmûnêkî dûrudirêjî jiyanî awareyî û tarawgenişînîy diwasallanî temenêtî. Mutîfî ‘kurd’ lem qonaxe da zêtirîn rêjey bekarhênanî heye û şî‘ir lem qalibe da zor car rêrrewî peyamî raşkawane degirêt.

Serçawekan:

Serdar Hemîd Mîran, Kerîm Mustefa Şareza, Dîwanî Hacî Qadirî Koyî, Billaw kirdinewey Kurdistan, Sine, 1970

Kemal Xembar, Berew Cîhanî Şî‘irîy Çend Ş‘airêk, Dezgay Aras, Hewlêr, 2008 Culler, Jonathan, Literary Theory: A Very Short Introduction, 2nd ed. Oxford

University Press, 2011

Perrine, Laurence, Literature: Structure, Sound, Sense, Harcourt, New York, 1993

Brooks, Cleanth, “Irony as a Principle of Structure”, in Critical Theory Since Plato, 3rd ed. H. Adams, Belmont, Wadsworth Publishing Company, 2004

Payende, Hussain , Goftman Neqd, Muqalatî Der Neqd Adebî, Tahran, Anteşa- rat Nîlufer, 1970

tîpguhêzî: Recep Aşar

REWTÎ GORRANKARÎY QALLIB Û NAWERROK LE ŞÎ‘IRÎ HACÎ QADIRÎ KOYÎ DA

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

REWTÎ GORRANKARÎY QALLIB Û NAWERROK LE ŞÎ‘IRÎ HACÎ QADIRÎ KOYÎ DA

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply