Rengvedanên Neteweperweriyê di Helbesta Kovara Tîrêjê de

Rengvedanên Neteweperweriyê di Helbesta Kovara Tîrêjê de

ÎRFAN AMÎDA

Puxte: Çanda neteweyî wek diyardeyeke netewebûnê ketiye nav bal û xebatên rêxistinên siyasî yên kurdan jî. DDKD yek ji wan rêxistinan e ku, di sala 1979an de, di nav vê peywendê de kovara Tîrêj ya çandî weşandiye. Tê dîtin ku Tîrêjê hewl daye, wek amrazeke sazkirina nasnameya neteweyî, bi riya ziman û wêjeyê bîr, dîrok, hişmendî û nasnameyeke hevpar biafirîne. Di demajoya vê afirandinê de rûwangeha wan a sereke dijkolonyalîzm e. Di helbestên wê de helwesta dijkolonyal pir serdest e û mînakên berbiçav in bo destnîşankirina pêwendiya di navbera wêje û neteweperweriyê de.

Peyvên sereke: Tîrêj, wêje, netewe, helbest, dîrok.

Destpêk

Kovara Tîrêjê di sala 1979an de dest bi weşana xwe kiriye. Di dîroka Komara Tirkiyeyê de yekem kovara xwerû bi Kurdî ye. Bi du zaravayên kurdî (kurmancî û zazakî) weşana xwe kiriye. Kovar bi tevahî çar hejmar weşiyaye. Sê hejmarên wê li İzmirê çap bûne. Piştî ku derbeya leşkerî a 12ê Îlona 1980yî pêk tê, weşana wê ya li Tirkiyeyê radiweste û hejmara çarem li Swêdê (Stockholm) diweşe. Di hejmara çarem de, di nivîsa “Raberî” de agahiya biryara bêhnvedanê hatiye dayîn lê ew biryara bêhnvedanê bûye biryara rawestandinê. Piştî hejmara çarem a ku li Swêdê weşiyaye êdî weşana kovarê hatiye sekinandin. Xwediyê kovarê wekî Enver Yuzen û Gerînendeyê Berpirsiyar jî wekî Ahmed Bozgil têne xuyakirin. Navenda rêvebirinê jî İzmir e. Biryara derxistina kovarê ji aliyê rêxistina siyasî (DDKD) ve hatiye girtin, lê bi giştî kovareke çand, huner û wêjeyî ye. Armanca vê nivîsê ev e ku di ser helbestên kovara Tîrêj re pêwendiya netewe, netewerperiyê û wêje an helbestê diyar bikin û binêrin ka neteweperweriyê çawa rengê xwe daye van helbestan.

Neteweperwerî û wêje

Dîroka palimpsest an jî dîrok bi xwe, nivîsîna wê û tevlêkirina wê ya wêjeyê ji ber afirandina neteweyekê pêk tê. Pêdiviya her neteweyê bi dîrokê heye. Lewra dîrok hinekî jî hiş û bîra neteweyekê diafirîne û kesên ku wê hiş û bîrê bi girseyekê re par ve bike, dibe endamê wê girseyê. Ew hiş û bîr pêwendiyên nû diafirîne û êdî piranî bi wan pêwendiyan tevdigere, dixwîne, dinivîse û hîs dike. Helbet diyardeyên berbiçavtir hene bo hebûna neteweyekê. Wekî ziman. Lê mebest ji vê têgehê siyasa ye. Lewra pirê caran kesên ku heman zimanî napeyivin an jî ji zimanê xwe bi dûr ketine ango hatine pişaftin jî xwe wekî endamê civaka ku zimanê wê napeyive û fam nake dibîne. Kesên bi vî rengî ji ziman an jî -ger diyardeyek be- ji ola civakê dûr be çawa xwe wekî endamê wê neteweyê dibîne û wekî endamên wê tevdigere.

Yek ji diyardeyên netewebûnê jî çand e ango çanda neteweyî ye. Çandeke hevpar, bertek û tevgerên endamên neteweyê nêzî hev dike. Bi qasî dîrok û zimên bîreke çandî jî hevpariyekê çê dike û di ser wê re girseyek xwe wekî neteweyekê dibîne. Wêje jî yek ji avakarên hişê hevpar û nasnameya neteweyî ye. Lê ew bi xwe jî bi piranî ji hişê hevpar û bîra çandî diafire. Mirov dikare bibêje ku her neteweyek xwedî wêjeyekê ye. Û diyardeya herî girîng a vê yekê jî ziman e ku divê mirov diyar bike ku tenê nivîsîna bi zimanekî nayê wateya ku ew wêje a wê neteweyeyê ye. Özdemir İnce helbesta neteweyî ango wêjeya neteweyî bi vî awayî destnîşan dike. “Taybetiya serdest a ku helbestekê dike helbesta Fransî, Îngilîzî, Perûyî, Şîlîyî ne ji dengekî (ev dengê mekanîk) taybet ê ji pîvanê dertê, ji hişmendiya helbestî û pergala hêmayê, ji firehî û tevahiya temayî dertê ya ku wesfên gelemperî dane helbesta welatekî ku tenê ji hêla helbestkarên mezin (ku hevdemên dema xwe ne ) pêk tê.”[1] Vê temaya ku İnce destnîşan dike bi çand û bîra hevpar a neteweyê ve girêdayî ye û ne tenê ji deng pêk tê. Heger ne bi vî awayî bûya werger jî dê di nava wêjeya neteweyan de bihata pejirandin. Lewra heger xwînerek nizanibe ku werger e jî dema berhemeke wêjeyî dixwîne dibe ku têbigihîje ku ne wêjeya neteweya wî ye. Ji bo bibe wêjeya neteweyekê tenê ne ziman, divê ji hiş û bîra çandî ya wê neteweyê biçirise an jî ji hişê hevpar dawerive. Lewra xwîner ku naverok dûrî xwe dît, ew hîsa ku Jameson ji bo têkiliya kesên cîhana modern û berhema cîhana sêyem gotibû bi xwîner re çê dibe. Lewra têkiliyeke taybet di navbera xwîner û metnê de heye.

Dawiya dawî mirov dikare bibêje ziman tenê têra wêjeya neteweyî nake lê ziman diyardeya sereke ye. Gennadiy Pospelov jî zimên wekî diyardeya sereke dibîne. “Wêje hunereke zimanî ye; loma jî taybetiyên zimanê ku pê hatiye nivîsîn, rasterast vederbirîna celebîniya neteweyî ye.”2 Jixwe nivîskar jî ji neteweyekê û çandekê ye. Xwedî bîr û hişekî ye û keseke dema xwe ye. Ji ber ku di nava wê civakê, wê neteweyê de ye endameke nasnameya çanda hevpar e û wêjeyê ji wê çand û bîra çandî diafirîne. Bi vî awayî jî wêjeya ku afirandiye li demekê û çandekê digunce.

Ger çiqasî wêje wekî şênber, bêşik, tenê vegotineke hunerî be jî, ji ber pêwendî, wate û fîgurên bîra çandî yên ku me araste dikiyê, dibe xwedî giyanekî. Giyanekî ku li dema xwe û civaka ku jê derketiye digunce. Ji aliyekî dî ve jî wêje, ji ber ku ji hişê kesan daweriviye, giyanê wan jî di hundurê xwe de dihewîne. Xwîner tu carî nikare xwe ji vêya an jî metnê ji vê yekê xalî bike. Todorov derbarê vê yekê de vê destnîşaniyê dike: “Her hevok, derheqê wesfên kesê ku wê tîne zimên de agahiyan dihewîne.”3 Bi vî awayî jî û di ser nivîskêr û taybetiyên ku dageriyane metnê re jî mirov dikare behsa wêjeya neteweyî bike. Lewra hem ziman hem jî agahiyên derbarê nivîskar de ku ji bîra hevpar û çanda neteweyî tê û hem jî mercên demê mirov ber bi biryara hebûna wêjeya neteweyî ve dajo û mirov dikare bibêje ku wêje her dem û di her mercî de a neteweyekê ye. Xwe dispêre çanda neteweyekê, ji hiş û bîra hevpar a endamên wê neteweyê diçizire.

Neteweperwerî bi xwe têgeheke siyasî û di ser siyasîbûna xwe re têgeheke çandî ye. Yanî siyasîbûna neteweperweriyê rê li ber çandîbûna wê vedike. Ji ber ku pêdiviya wê bi zimên, çand, huner û wêjeyê heye, ji ber ku pêdiviya wê bi hesteke hevpar û nirxên hevpar heye dibe têgeheke çandî jî. Lewra neteweyek encex xwe bi van nirxan ji neteweyeke dî cuda bike. Ger ku ev têgeh hem siyasî û hem çandî be, ji ku û kengî, çima derdikeve gelo? Mirov dikare bi hêsanî ji destnîşankirina Benedict Anderson dest pê bike: “Netewe wekî desthilatdar tê xeyalkirin. Lewra têgeh di heyamekê de zaye ku tê de ronîdarî û şoreş bi awayekî îlahî hatine fermankirin, ku meşrûiyeta mulkên xanedanên hiyerarşîk hatine mehandin.”4 Bi vî awayî mirov dikare bibêje ku her netewe xwe azad xeyal dike û ji bo azadiyê bi dest bixe jî hemû alavan bi kar tîne. Yek ji wan alavan ziman û wêje ye. Di vê peywendê de bikaranîna zimanekî dibe alaveke serhildan û dijkolonyalbûnê. Yanî ev bikaranîn reaksiyona li hember zimanê kolonyalîstan û kolonyalîzmê ye. Ev yek di heman demê de reddiyeyek e, reddiyeya zimanê kolonyalîzmê û înkarkirina zimanê neteweya kolonyal û daxwazên neteweperwer e.

Di vê çarçoveyê de wêje berxwedêr e û dibe navgîneke dijkolonyaliyê. Weku B. Anderson jî gotibû hemû netewe xwe serdest difikirin -ku ez ê serdestiyê bi ‘azad’ê biguherim di vir de- divê li hember kolonyaliyê tevgereke dijkolonyal ava bikin. Neteweperweriya neteweyên kolonyal jî ev tişt e jixwe. Berxwedan e. Wêje jî dibe berxwedêr. Zimanê dijkolonyal jî diafirîne di vê pêvajoyê de. Lewra weku pêdiviya her cure bîrdozî û têkoşînê bi wêjeyê û hunerê heye, pêdiviya dijkolonyaliyê ji hemûyan bêtir jê heye. Lewra weku Jusdanîs dibêje: “Wêje dahundurîniya kolektîf a sembol, lihevbanîn û normên gelemperî, pêk tîne”5 û ji ber vê pêkhêneriya wê, wêje bûye navgîneke civakîkirinê di serdema modern de.

Wêje pirê caran trajediyên ku ew netewe jiyaye estetîze dike û vedibêje. Bi awayekî nirxan lê bar dike û dike nirxeke neteweyê. Êşa di trajediyê de vedibêje. Helbet hinek pirs di vir de ji hiş difûrin. Beriya her tiştî, nirxê ku di êşê de ye çi ye ji bo neteweyekê? Xwe datîne ku derê êşê? Ger her trajedî hinekî jî têkçûnek be zimanê têkçûnê, êşê çi bandorê li avakirina neteweyekê û hişê wê yê hevpar dike?

Beriya her tiştî, her tişt dualîtiyê di xwe de dihebîne. Trajedî jî. Êş li beramberiya xwe xweşiyê jî diramîne di hişê mirov û civakê de. Bi êşê re rûbirûmayîn hêviya xweşiyê jî vedijîne. Ango vegotina bindestiyê hêviya serdestiyê jî vedijîne. Ji aliyekî dî jî kiryarên êşê jî bi bîr dixe û dike ku li hember kiryaran hesta berxwedanê jî ji êşê xurtir bibe. Ji bilî vê yekê, aîdiyetê jî xwedî dike. Mînaka herî balkêş a di vê mijarê de “Kerbela” ye. Bi rîtuelên Kerbelayê Caferî, êşa “Şehîdên Kerbelayê” hîs dikin û aîdiyeta xwe nû dikin. Di wêjeyê de vegotina trajediyan jî mîna vê ye û xwe di ser karakterên trajediyan re û hîskirina êşa wan an jî bi xwexistina şûna wan (katarsîs) dibin endamê neteweyê an jî endamtiya xwe nû dikin. Bi vî awayî wekî nirxekî li êşê û trajediyan dinere wêjeya neteweperwer. Weku Eagleton ji C. Caudwell neqil dike; vegotina trajediyê “katarsis” e. “Di rastiya xwe de dibe ku zêde biqîmet be trajedî”6 dibêje T. Eagleton û ji Spinoza neqil dike: “Ger xerabî di dinyayeke baş de ji holê rabe, teqez tiştên herî biqîmet jî dê pê re ji holê rabin û tiştê herî baş ê bi me re dê di nava bêlivbaziyê de zeng bigire. 7”

Bi vî awayî xwe dixin şûna karakterên ku trajedî jiyane û ji bo neteweyê katarsîs pêk tê. Di heman demê de wan dikin lehengên rol jî. Ne hewce ye ku ew karakter li demê an îdeolojiya demê bike jî. Tiştê hewce ev e: Pêdivî bi karakterên dîrokî hene ku bîra hevpar dagirin û di ser wan re bîra hevpar bê dagirtin û bibin fîgureke dijkolonyaliyê. Weku O. Paz dibêje : “Dê çi para helbestê hebe ma di avakirina fikreke siyasî a nû de? Para wê ne di fikrên nû de ye, di qadeke ku bi qasî hêja ye ewqasî jî nazik de ye: Bîr”8

Rengvedanên neteweperweriyê di helbesta kovara Tîrêjê de

Di vê çarçoveyê de mirov dikare bibêje ku Tîrêj ji ber ku bi Kurdî ye, wêjeya neteweyî diafirîne. Ji vê yekê jî wêdetir, di dema wêjeya modern de, heta wê demê yekane kovar e ku tenê bi Kurdî weşana xwe kiriye. Ev yek bêtir wê ber bi netewetiyê ve dibe. Lê ji bilî vê yekê ji destpêkê de, bi daxuyanî û destnîşankirina raberiyê mirov dizane ku kovareke neteweyî ye û hem li mîrata çandî xwedî derdikeve hem jî dixwaze li ser zêde bike: “Xwendevanê Berêz, Va em; bi pêşbîra lêxwedîderketina çandeya me î jêmayeyên kevnare (klasîk) û gelêrî derdikevin. Di alîkî de vê jêmayeyê xwedî kirin, parastin; di aliyê din de lêzêdekirin û pêşvebirin. Ev diviyahiyek civakî û berpirsiyariyek dîrokî ye ku xwe bi dijwarî didin pêjnandin.”9

Ji bilî vê armancê Tîrêj û helbesta Tîrêjê çand û dîroka kurdan dike alavê wêjeya xwe û dixwaze bîreke hevpar biafirîne û wê bîrê bi nirxên nû bineqişîne. Di çarçoveya çanda mînor û majortiyê de jî xwedî reaksiyon e. Hem bi nivîsîna Kurdî hem jî wekî reel wêje û helbesteke dijkolonyal e.

Wêjeya neteweyî ‘em’ê wekî problematîkekê derdixe pêş. Em veqetînerek e. Alegoriya neteweyî ye. Dikeve dewsa neteweyê û neteweyê ji yên dî vediqetîne. “Em” û “ew” dibe formek di wêjeya neteweyî de ango di helbesta Tîrêjê de jî ev yek heye. Ev pênasa neteweyê ye. Di heman demê de homojenîzasyonek e jî. Xeyala yekitiyê ye. Ji ber vê yekê ye helbesta Tîrêjê ‘em’ê derdixe pêş û li ser ‘ez’ê ango takekesîtiyê ferz dike û ‘em’ê dike serdest.

Mînakên formulasyona ‘em’ê û ‘ew’ê di helbesta Tîrêjê de hene:

“Ji ba me rê diçe xweşîtiyê” Dikujin li serê kolanan Sebî dimînin sêwî
Jin jinebî

Û dil tijî xem

Dihêlin çeqiltazî
Birçî dihêlin

Bê dibistan
Bê xênî

…
Mezin dibin xem û kul

Stran dibin lawij …

Dîsa jî
Bi me re xweş e jîn cejn
geşt
evîn bi me re xweş e û ji xweşîtiyê re
ji ba me rê diçe.”10

Di vê helbesta Berken Bereh de pênasa ‘ew’ û ‘em’ê tê dan. Bereh hewce nabîne ku eşkere cînavka ‘ew’ê bikar bîne. Bi qertafan ‘ew’ê dide ku ev yek hêza bandora wê qels nake û hêdî hêdî bi her rêzikekê re ‘ew’ê ango wan derdixe holê û bandora hesta neyînî jî bi wê re xurt dike. Her ku rêzikek tê ew hinekî din li ber çavên me cismanî dibin û ‘em’ hinekî din ji wan aciz dibin, hêrs dibin. Ew, dikujin, sêwî dihêlin, jinebî dihêlin, çeqiltazî, birçî, bê dibistan dihêlin. Xem û kulan mezin dikin û a soxî ‘stranan’ dikin lawij.

Em: Jîn, geşt, cejn bi me re xweş e. A girîngtir jî evîn… a dawî ‘ji ba me rê diçe xweşîtiyê. ‘Em’ îdealîzekirî ye di vir de. Lê em dîsa bala xwe bidin formulasyona ‘ew’ û ‘em’ê. Ew nehatiye nivîsîn lê em hatiye nivîsin. Ev yek jî helwesta Bereh ya li hember ‘ew’ê (wan) diyar dike. Helbest hesteke acizkêr derdixe holê. Mirov naxwaze navê wan bîne ser zimên. Yên dî ne. Jixwe tiştên herî qirêj dikin. Rêzikên ku ‘ew’ tê de ne bi kîteyên girtî diqedin wekî ‘dikujin’, ‘dihêlin’ û ‘dimînin’. Ev kîteyên girtî bêhna mirov qut dikin. Teng dikin û mirov ditengijînin. Di xwendinê de jî hem ji ber ku ‘ew’ê dinimînin hem jî ji ber ku kîteyên girtî ne acizker in. Lê ‘em’ îdealîzekirî ye weku me got. Di deng de jî bêhna mirov fireh dike. Bi peyvên ku bi kîteyên vekirî wekî ‘xweş e’, ‘diçe’, ‘xweşîtiyê’, ‘rê’ û peyvên ku di hundurê xwe de vekirî ne wekî ‘evîn’, ‘geş’, cejn, bêhna mirov fireh dibe û hesta coşiyê bi mirov re peyda dike. Ev yek jî dike û dixwaze ku xwîner dilê xwe bibijîne ‘em’ê. Lûtkeya forma helbestê jî ‘rê’ ye. Rê dahatûyê ava dike di helbestê de. Bereh bi ‘rê’yê mirov araste dike û dibêje ku dahatû/pêşeroj bi ‘em’ê re ye.

Heman şêwaz di helbesta Rojen Barnas ya bi navê ‘Melayê Şîretkir’ de jî heye:

“…
Li alîkî belengaz û sitembar,

em…
Li alîkî kedxur û sitemkar

ew…”11

Barnas di van her du rêzikan de forma helbestê ava kiriye û form xistiye pêşiya helbestê ku ew form û peywend dike ku mirov bi tundî ji helbestê derkeve û têkeve pêşbaziyekê. Mirov bi tercîhekê re rû bi rû dihêle. Zorê dide mirov û dibêje fermo tercîha xwe bike. Ji qederê re nahêle. Rêzik jî bi dengên girtî diqedin. Ev jî rê nade ku mirov jê bireve. Rê nade ku mirov xwe jê vedize. Di ‘alîkî’yan de destûra bêhnvedanê daye ku ew jî ji bo tercîhê ye lewra du alî hene. Loma ew vekirî hiştine. Lê peyvên dî hemû bi kîteyên girtî ango bi yên bêdeng qedandine û rê li ber xwîner girtine. Teqezî û hêrsbûneke tûj lê bar kiriye û bi dengekî qutbir diqîre ya ‘ew’ ya ‘em’.

Zordestî û zulma ‘wan’ û li hember ‘wan’, derd û kulên ‘me’, zindan û elemên ‘me’ û berxwedana ‘me’ di helbesta Mem Ronga de jî heye.

‘Şevekî ji nîvê şevê pê da’ -Çima ne bi ro?-
Bibim mêhvanê te
…

Zêde bûn pirsên min
Wan zirtan zêde kir
Çekan zêde…
Zêde bûn em di girtîgehan de

Zurtir bû diberxwedan
Ji derdên giran
Me evînek mestir honand Bi sibê ra li hev kirî”12

Ev rasterast zimanê mexdûriyetê ye ku ji ber ‘wan’ e. Sedema “çima ne bi ro?” jî ew in.

Em: Bindest = Sitembar = Kurd

Ew: Serdest = Sitemkar = Mêtinger, ku li hember wan ‘em’ mafdar in û têdikoşin. Em ê roja azad bînin. Ev berxwedan û azadî jî bi ‘stran’ê hatiye sembolîzekirin pirê caran. Stran dibe dijkolonyal.

Di vê beşa helbestê de formulasyona ‘ew’ û ‘em’ê bi şev û rojê dest pê dike. Ronga di destpêkê de mirov ji bo tiştekî hişyar dike. Weku di şevê de şewqekê pêxe pirsa, -çima ne bi ro? dipirse. Ev pirs jî xwîner ji bo têgihîştina sedema mêhvandariya bişev amade dike û dike ku bi lez û bez rêzikên piştî vê rêzikê bên xwendin. Jixwe yekser firarîbûn, tirs û dijminahî tên bîra mirov. Zirt, çek û girtîgeh ku ‘wan’ zêde kirine sedemê jî diyar dikin û dikin ku berê hêrsa me bide wan, ku di helbestê û forma wê de dibin xwedî xwîn û goşt û li kêleka mirov vedijin. Di vê helbestê de ‘şev û ro’ alîkariya formulasyona ‘ew û em’ê dikin û wan dinimînin di destpêkê de. Di dawiya vê beşa helbestê de Ronga bi rêzikên “Me evînek mestir honand/ bi sibê ra li hev kirî” form û peywendên helbestê temam dike û bi evînê ‘sibê’ li ‘ro’ yê dibahnîne. Evîna bi sibê re lihevkirî deriyê mêhvaniya biro jî vedike. Ev yek azadî ye, daxwaza azadiyê ye, strana azadiyê ye, dijkolonyalî ye. Ev jî helbestê li ser hîmê neteweperweriyê siwar dike. Di heman helbesta Ronga de wiha tê gotin ev yek.

“Ji kargehan
Stranek olan dide bilindahiya Stranek/ji yek dev
…
Zikê şevê li ber dev”

Tevger û şerê dijkoloniyal stran e û stran jî ji kargehan e û ji yek devî ye. Ev yek yekbûna neteweyê ye. Formula ku Ronga daniye di van sê rêzikan de eşkere dibe. Stran = Şer, yek dev = yekitiya Neteweyî, kargeh = rêber. Bi peyva kargehê rengekî û formeke dî dide stranê ango şerê azadiyê lê dîsa jî ev yek helbestê ji netewetiya wê dûr naxe. Rêzika dawî, “Zikê şevê li ber dev”, helbestê bi rêzika serî, bi ‘çima ne ro’ û bi ‘bi sibê ra li hev kirî’ re girê dide. Lewra zikê şevê li ber dev e û hindik maye sibê ango royê bizê. Bi vê rêzikê jî mirov kela li hesta neteweperweriyê dikeve hîs dike.

Berken Bereh jî behsa heman stranê dike;

“bi şev bi roj
Em evînek bihonin

Evînek nû û mestir… Lew
Niha stran me dibêjin

Stran li çiya.”13

Evîna nû doza azadiyê ye û stran berxwedan e. Olana deng e.

Balkêş e, forma vê helbesta Berken Bereh jî wekî ya Mem Ronga ye. Şev û roj dîsa alîkariya formulasyona ‘ew û em’ê dikin. Lê ji bilî vê yekê jî tiştên formê dike yek hene. Evîn, evîna mestir ya honayî, stran… tenê nuansek cihê ye. Stran ne li kargehan lê li çiya ye. Di vê beşê de jî armanc dijkolonyalî ye. Stran şer e. Hesta rîtma marşan bi mirov re çêdike. Evîn jî hesta hezkirina welêt û neteweyê diafirîne. Evîna mestir jî azadî ye. Bi vî awayî jî helbest li ser hîmê neteweperweriyê ava dibe.

Di helbesta xwe ya bi navê ‘Bîbik Dirêsim’ de R. Barnas jî berê me dide heman stranê.

“…..
Û em;
Geh froke ne li serê kortalan
Û geh fermandarê hêzên nependî. Xewnê me
Geh bi îskîn
Geh bi bişirîn…
Şev stranên xweziyê dirêsin

Ji berê şîrîntirîn. 14

Ev beşa helbesta Barnas bi ‘û em’ê dest pê dike ku çîroke nû dide destpêkirin. Tiştê ku heta niha hatiye kirin divê qonaxeke nû bide destpêkirin û ew qonax jî bi pêvekê tê destpêkirin. ‘Em’ jî formulasyona me behskirî ye. Firoke û fermandar, kortal û hêzên nependî atmosfera şer diafirîne. Şerê dijkolonyaliyê ango şerê azadiyê. Îskîn û bişirîn jî dijberiyê bi mirov re çêdike lê ji ber rêzikên beriya wan û piştî wan em vê dijberiyê pir rewa dibînin. Di vê helbestê de jî wekî ya Ronga û Bereh bişev e û xwezî heye. Xwezî azadî ye. Zikê şevê li ber dev e di helbesta Ronga de ango avis e û dê azadiyê bizê. Di helbesta R. Barnas de jî şev stranên xweziyê dirêsin yên ji berê şîrîntir ku ew ê jî azadiyê bînin. Her sê helbestkar jî dixwazin şevê bi sibê veguhêzin ango tarîtiyê bi şewqê ku ev yek jî eşkere ye ku dixwazin kolonyaliyê ji holê rakin. Şerê dijkolonyaliyê ye. Vêya wekî divêtiyekê jî tîne zimên Barnas di helbesta xwe ya bi navê “Helbet” de:

“…
Helbet sedemekî wî heye Qîrîn di klaman de lal
Û hêrs,

Di postê mêşinê de …

Divê pel bileqe li daran
Qîrîn, ji klaman derkeve
Û hêrs, li çargaviyê bide xarê”15

Beş bi ‘helbet’ê dest pê dike ku ev peyv teqeziyê û tundiyê ava dike sedema ku piştî wê tê jî têkûz dike. Bi qasî vê tundbûn û teqeziyê dijberî jî heman hestê ava dike. Qîrîn û lal, hêrs û mêşin dijber in û formulasyona wekî formulasyona şev û rojê ava dikin. Di heman demê de ‘berê û bê’ ango rabirdû û dahatûyê dinimînin. Ev formulasyona dijberîtiyê li dijberiya mêtingehî û azadiyê jî dike. Dahatû azadî ye û divê bê. Ji bo wê jî divêtî hene. Divê qîrîn ji kilaman derkeve, stran olan bide û hêrs jî bide çargavan.

Stran xwe di helbesta Tosinê Reşîd de jî dide xuyakirin:

“…
Ez dijîm çimkî
Dengê stranê xweşyê û şayê Ji roja tê dibhêm,
Ya na jîna min
îdî çira bû.”16

Helbesta Barnas a bi navê “Stranên Me”, ya li jêr, rasterast li ser dijkolonyaliyê hatiye avakirin. Stran nivîsîna (qedera) reş a kolonyaliyê dimale, evîn û jînê diafirîne, biharê tîne warê me ji nû ve. Ev stran coş e, dîlana şerê azadiyê ye. Dengê dijkolonyaliyê ye: Li çarmedor belav dibe. Helbest ji bilî coşa stranê ya ji forma wê diafire bi dengê fizîkî jî muzîkekê diafirîne. Bi bikaranîna tîpên, bi dubarekirina wan muzîkekê diafirîne ku alîkariya stranên ku forma helbestê ava kiriye jî dike. Ji aliyekî din ve jî rêzikên ku hevokan diqedînin bi kîteyên vekirî diqedin, wekî –çar alî, -geriya jînê, -berdestî biharê. Ev jî hesta berdewamiyê ava dike. Deng dûdirêj dike û dike ku stran belav bibin ango şer xwe li çarmedor belav bike.

“Stranên me belav dibin çar alî Çarmedor
Li jêr
Li jor

Li ser berayiyê fereh Li ser bilindayiyê kûr Û gurr

Li ser gerûya jînê Stranên me

Mîna helekela axê, di berdestî biharê Bi mizgîn
Bi jîn-çirisîn
Belav dibin çarmedor ………………………………………

Stranên me belav dibin çar alî Çarmedor
Nivîsîna me î reş dimalin
Bi jîn

Bi evîn
Warê me î kor

Hêşîn dikin Ji nû va.”17

Ji aliyeke dî ve jî di çarçoveya major û mînoriyê de, redkirina neteweyên dî kiriye ku kategoriyeke dî bête çêkirin û ji kêmaran re gotine “etnîk”. Ev yek bi armanca biçûkxistinê, mînorkirinê hatiye afirandin. Helbesta Tîrêjê li dijî vê yekê jî derdikeve û mînoriyê red dike.

Di vê çarçoveyê de du helbestên ku vê mînoriyê red dikin hene. Yek jê helbesta Malmîsanij a bi navê ‘Etnîk’ e yek jî a Rojen Barnas a bi navê ‘Berêz Hoto Hemoto’ ye. Malmîsanij di vê helbestê de bang dike û dibêje ku navê hemû tiştan heye. Navê gelan, navê teyr û tebayan, kurm û kêzan heye ‘labrê ez… bê name wo ez’ dibêje.

“Hergu teba hergu karbi name wo, ez bê name”, dibêje û li dijî binavkirina ‘etnîkiyê’ derdikeve.

“…
Mi ri ne vajey
Ez kewto erey Dema’w ki peşmergey

‘bê nav û nîşan’ gulan feka yê Dêrsim dir, Mehabad dir, Dıhok dir,

Ez ‘etnîk’ o.
‘etnik bir grup’ -grubêk etnîk- Dirnayox,

Rijnayox
Şeqnayox,

Mêratanê ekrananê televizyonan dir. ‘etnîk’ ki vanê
Tersenê
Recefenê

Telefenê ”18

Di vê helbestê de helbestkar destnîşan dike ku ên serdest vî navê etnîk li neteweya wî dikin û destnîşan dike ku ev yek ji ber tirsê ye jî di heman demê de. Heman tirs û heman têgeh di helbesta ku hinekî jî îronî tê de ye heye. Bi vê îronî û rastiya ku bi ‘tirsê’ binav dike, rastiya heyî pûç dike. Di her du helbestan de weku Nurdan Gürbilek dibêje: “Bi derxistina rastiyekê ya li hember rastiyekê, wê pûç dike…”19

Lê îroniya ku di helbesta R. Barnas ya li jêr de heye forma helbestê bi xwe ye. Hê bi navê helbestê dest pê dike. Di kurtkirin û lêzêdekirina tîpa o ya navan de biçûkxistin û bênirxkirinek heye, di zimanê rojane yê Kurdî de. Hoto Hemoto jî vê yekê zêde zêde dihebîne di xwe de. Berêza li ber wî navî jî îroniyeke xurt diafirîne. Forma helbestê û muzîka wê jî alîkariyê li îroniyê dike. Helbestkarê ku helbestên serbest û modern dinivîse di vê helbestê de pişta peyv û dengê xwe spartiye dengê gelêrî. Peywendan di ser peyvên gelêrî û yên ku di xwe de îroniyê dihebînin, wekî gurêmanco, wewit, sanco û bi afirandina peyva etnîkîstan, ava dike. Tirsa kolonyalîstan ango tirsa majoran jî bi vê îroniyê derdixe holê.

“Berêz Hoto Hemoto …

Li dinê çend netewe Çend gel û eşîr hene Tev ji wî ve tên zanîn Di deftera wî de ne.

Yek jê heye ku jê re Tê mîna gurêmanco Gava jê bê axaftin Digre qolinc û sanco

Heke jina wî hilde Bi şaşî navê Kurdan Saet lê na wewite Wê tafilê bê berdan.

Bo wî, destê xwe dan hev Zanayên wî peleyî
Navê Kurd vemaliştin
Ji ferhenga, wek leyî

Jê re navek nû dîtin ‘Etnîk’ û ‘Etnîkîstan’ Dîsa jî ku dibihîst
Bihar lê d’bû zivistan.”20

Lê li gel ku mînoriyê red dike û helbesteke dijkolonyal e, kurd û Kurdistan bi piranî bi awayekî alegorîk hatine bikaranîn. Di helbestên Tosinê Reşîd de rasterast navên Kurdistanê, kurd û kurdî eşkere hatine bikaranîn ku dibe ev yek jî ji ber ku Tosinê Reşîd ne ji Kurdistana Bakur e, pêk tê. Ji bilî vê, tenê carekê di helbesta Malmîsanij de ya bi navê “Etnîk”, derbas dibe Kurdistan û kurd jî di helbesta Rojen Barnas a bi navê “Berêz Hoto Hemoto” de:

“Gelê Kurdistan Û qorê karkeran Ez o ez…”21

Ji bilî vê bi piranî Kurdistan çar perçe ye û bi awayekî alegorîk hatiye bikaranîn.

“Çar perçe dilê min Yek stranê dibêjin”22

Dil alegoriya Kurdistanê ye û çar perçe ye. “Anka, zerram çehar lejg a”23

Di vê helbesta Malmîsanij de jî ‘zerram’ (kezeba min) alegorîya Kurdistanê ye û dîsa çar perçe ye.

“…
Bindê goştê to di
Tirba bawkala
Kişta bîni di
Teylo teluyîn
Sero lewha
Lewha sero:
‘Shell sahasıdır girilmez’ Ana nişto.”24

Di vê helbesta Farûq de jî heman alegorî pêk hatiye bi ‘to’yê. Mirov têdigihîje ku Kurdistan e, di bin axa wê de tirba pêşiyên Kurdan heye lê hatiye dagirkirin û zimanekî dî bûye sembola dagirkirinê. Shell jî sembola emperyalîzmê, ya ku şirîkê mêtingeriyê ye. Di heman demê de dibêje ‘bindê goştê to de’ û ev yek jî ‘to’ ya alegorîk bigoşt e. Zindî ye û ev jî êşê zêdetir dike. Alegorî peyva ‘to’yê bi xwîn û goşt dike vedijîne. Kurdistanê, Kurdistana mêtingeh bi mirov dide hîskirin lê dawiya dawî dîsa jî ev bi alegoriyê pêk tê.

Weku me gotibû helwesta dijkolonyal jî xwe di helbesta Tîrêjê de dide der. Ji bilî ku bi kurdî nivîsîn helwesteke dijkolonyal be, di tevgera dijkolonyal de wêje û bi piranî jî helbest cihê xwe digire. Di helbesta Tîrêjê de jî em heman tiştî dibînin. Helbestên ku heta niha me ji aliyê neteweperweriyê ve nirxandin nemaze jî bi sembola ‘stran’ê di heman demê de helbestên dijkolonyal ango redkirina kolonyaliyê jî bûn. Lê helbesta herî balkêş a di vî warî de ku pasîf e jî, ne behsa çekan ne jî pêşmergeyan dike lê rasterast doza qedandina kolonyaliyê dike, helbesta bi navê “Ezimandin” a Rojen Barnas e. Kolonyalîzmê bi ‘Cumhuriyet’ û Demokrasiyê sembolîze dike. Lê ev di heman demê de hem îronîk hem jî polîtîk e. Hem îronî ye lewra demokrasî û cumhuriyet hebe ew zulm û zor û xizaniya ku bi hêkerûnê hatiye sembolîzekirin dê tunebe. Dema ku hatine ji kêfan (!) kes di gund de nemaye. Polîtîk e lewra demokrasî û cumhuriyet bi tifingên xwe hatine, mîlîtarîst in û bi tifingê ew mîlîtarîstî hatiye sembolîzekirin. Her du têgehên siyasî metafor in û alegoriya kolonyalîzmê ne. Wekî kolonyal wan diezimîne û bi zimanekî mêşin, Kurdewar û pasîf, rewşê û encamên hebûna wan ji wan re vedibêje û dixwaze hîn bibe(!) bê dê kengî biçin. Bi peyv, ziman, muzîk û forma helbestê wekî ya bi navê ‘berêz hoto hemoto’ îronî hatiye avakirin. Lê bi awayekî balkêş ev îronî û zimanê rojane yê zikakê û piranî zimanê gund, kolonyalîstan biçûk dixe û xwesteka jiwanveqetînê wekî hestekê bi xwîner re çê dike. Şîdeta zimanê xwesteka dijkolonyal pir kêm e, ziman mêşin e lê hesta ku diafirîne xurt e. Zimanê îronîk bêhemd dike ku mirov nexwaze bi wan kolonyalîstan re bijî û bi awayekî xurt û ligel ku bi nermikî û bi dengekî nizm pirsa çûna wan dike jî mirov dixwaze kêlî berî kêliyê biçin.

“Ezimandin
Bi xêr hatî ‘cumhurîyet’
Û tu jî ‘demoqrasî
Kerem kin ser doşekê
Tifingê xwe bavêjin pincê dîwêr Bi kês rûnên
Ku hûn birçîne,
Malhazirî
Hêkerûn heye
ku we bivê.
Hûn zanin?
Ji kêfa re
Kes nema di gund de
Bi hatina we ewqas şa bûn ku Bi pesarê ketin gişt
Teriqîn…
Ne mirov, ne teba
Û ne jî mirîşka qûn bi zîrç
Bi serê bavê we
Seyê me î qolo jî

… Lê,

Hûn dê bixêr
Kengî herin gelo?”25

Carinan rasterast ev dijkolonyalbûna helbestê bi têkiliyeke organîk jî xwe dide der. Rasterast alîgirê şerê çekdarî yê dijkolonyal e. Lehengên îroyîn dixe şûna lehengên dîrokî û bi bîra dîrokî coşê xwedî dike:

“Pêşmerge Kawa-hesinkarê nû Azayîkê ge wê hasil dike.”26

1 Özdemir İnce, Tabula Rasa, Kültür Yayınları, İstanbul, 2002, r. 22.

2 Gennadiy Pospelov, Edebiyat Bilimi, wer. Yılmaz Onay, Evrensel Basım Yayın, ç. 2, İstanbul, 2005, r. 541.

3 Tzvetan Todorov, Poetikaya Giriş, wer. Kaya Şahin, Metis Yayınları, ç. 2, İstanbul, 2008, r. 60.

4 Benedict Anderson, Hayali Cemaatler, wer. İskender Savaşır, Metis, ç. 6, İstanbul, 2011, r 21.

5 Gregory Jusdanis, Gecikmiş Modernlik ve Estetik Kültür, wer. Tuncay Birkan, Metis, İstanbul, 1997, r. 179.

6 Terry Eagleton, Tatlı Şiddet, wer. Kutlu Tunca, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2012, r. 53.

7 Terry Eagleton, h.b., r. 53.

8 Octavio Paz, Öteki Ses Şiir ve Yüzyılın Sonu, wer. Hüseyin Demirhan, Suteni Yayınları, İstanbul, 1995, r. 63.

9 Kovara Tîrêj, hej. 2, r. 4.

10 Kovara Tîrêj, hej. 2, r. 52.

11 Kovara Tîrêj, hej. 1, r. 19.

12 Kovara Tîrêj, hej. 1, r. 34.

13 Kovara Tîrêj, hej. 2, r. 50.

14 Kovara Tîrêj, hej. 2, r. 16.

15 Kovara Tîrêj, hej. 4, Stockholm, 1981, r 43.

16 Kovara Tîrêj, h. h, r. 43.

17 Kovara Tîrêj, hej. 3, İzmir, 1980, r. 16.

18 Kovara Tîrêj, hej. 2, r. 28.

19 Nurdan Gürbilek, Mağdurun Dili, Metis Yayınları, ç. 2, İstanbul, 2008, r. 66.

20 Kovara Tîrêj, hej. 4, r. 13.

21 Kovara Tîrêj, hej. 2, r. 28.

22 Kovara Tîrêj, hej. 3, r. 20.

23 Kovara Tîrêj, hej. 2, r. 22.

24 Kovara Tîrêj, hej. 2, r. 57.

25 Kovara Tîrêj, hej. 4, r. 16-17.

26 Kovara Tîrêj, hej. 4, r. 45.

Rengvedanên Neteweperweriyê di Helbesta Kovara Tîrêjê de

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Rengvedanên Neteweperweriyê di Helbesta Kovara Tîrêjê de

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply