Realîzma efsûnî di romana Hinara Dawî ya Dinyayê ya Bextîyar Elî de

Realîzma efsûnî di romana Hinara Dawî ya Dinyayê ya Bextîyar Elî de

HÎWA WEYSÎ, MIHEMEDZAHID SEÎDÎTEBAR, ETA ELMASÎ

JI FARISÎ: EYYUP SUBAŞI

Puxte: Têkelbûna rastîyên jîyanê li gel kevneşopîyan, bawerî û xeyalên ji hed-derbaskirî yên xelkên devera Karayîbê, ku pêkhateyek bû ji bawerîyên koleyên reş ên Efrîqayê li gel çermsorên berî Kolomb, bû sedema peydabûna şêwaza realîzma efsûnî. Lê belê ji ber mensûbbûna vê dibistanê bi Amerîkaya Latîn û Gabriel Garcia Marquez, çênabe ku ev şêwaz tenê taybet bi vê deverê bê zanîn; ji ber ku hin goşe ji rehên ewil ên vê şêwazê divê di nav edebîyata rojhilat de bo nimûne di edebîyata herêmî ya Îranê de lêgerîn lê bê kirin. Di heman çarçoveyê de Hinara Dawî ya Dinyayê yek ji profesyoneltirîn romanên Kurdî ye ku Bextîyar Elî hewl daye ku wê di çarçoveya realîzma efsûnî de berpêş bike. Lewma ev nivîsar dê çawanîya bikaranîna teknîkên şêwaza realîzma efsûnî di vê romanê de rexne û lêkolîn bike. Encamên ewil ên lêkolînê nîşan didin ku Hinara Dawî ya Dinyayê romanek e ku tê de gelek ji hêmanên realîzma efsûnî bi kar hatine û nivîskar bi jêhatîbûneke temam û dûr ji her cure daraz û alîgirîyê, rastîyên girîng û kûr ên civaka xwe di atmosfereke xeyalî û nenas de teswîr kirine bi awayekî ku xwîner di teşxîsa dinyaya real û surreal de rastî guman û dudilîyê dibe û di vê navberê de hin dîmenên nû li ber çavê me vedibin ku di wan de jîyaneke îdeal û dûr ji alîgirîyên zordarane û faşîst hatîye teswîrkirin.

Peyvên sereke: Realîzma efsûnî, roman, Bextîyar Elî, Hinara Dawî ya Dinyayê

Destpêk

Terma realîzma efsûnî şêweyeke nû ye di edebîyata hevçerx de ku tê de hêmanên û xeyalî li hev têkel dibin. Ev term ku berginda wê ya Îngilîzî “Magic Realism” e, cara yekem ji alîyê Franz Rohî ve, hunernas û rexnegirê Almanî, di sala 1925an de ji bo şîrovekirina berhemên hin wênesazan derhat ku hewl didan rasteqînyê di şêweyên nû de nîşan bidin (Mîrsadêqî û Mêymenetê Mîrsadêqî, 2009: 311). Qehremanê Şîrî di kitêba Mektebhayê Dastannevîsîyê Îran [Dibistanên Çîroknivîsîya Îranê] li ser ravekirina vê şêwazê dibêje “qewimîna bûyerên bikeramet ji mirovan an hebûna dîyardeyên sersiruştî di biwareke temamen realîst de, teswîreke derasayî ji karîna rasteqîn a bûneweran û pêgeha demî û mekanî tê berpêşkirin; li pey van reftarên bi zahir nerasteqîn, tehlîleke mentiqî û watedar ji alîyê pêkhateyên bawerî, kevneşopî yan jî derûnî ve veşartî be, dibe sedema şêwegirtina xisleta bingehîn a nêrîneke hunerî ku wek realîzma efsûnî navdarî peyda kirîye (2008: 85). Bi giştî wisa derdikeve ku realîzma efsûnî têkelangek e ji du hêmanan ku rasteqîn û xeyal in; ev her du bi awayekî li hev têkel dibin ku teşxîsa wan bi awayekî jevcuda karekî hêsan nîne. Ev cure nivîsar di wan de bûyerên xeyalî bi awayekî di metnê çîrokê de li gel rasteqînyan tên guncandin ku heçku bûyereke neçaverêkirî û ecêb rû nedaye û çîrok di rêya xwe ya siruştî de ber bi pêş diçe. Rexnegirên edebîyatê ji bo vê şêwaza nivîsevanîyê hin taybetmendî û hêman li ber çav girtine, ji nav wan: bîyanîbûn, metnîbûn, pevgihandin û peywendî, naveroka girîng û kûr, cihguhertin û cihêhevgirtin, pêkvejîyana hevseng di navbera heqîqet û efsûnê de, lomegirî û kinya, kêmanî û hebûn, bêdengîya îradî ya nivîskar (Kesîxan, 2011: 108-109).

Lê belê li rexmî mensûbbûna vê dibistanê bi Amerîkaya Latîn û Gabriel Garcia Marquezê Kolombîyayî, çênabe ku ev şêwaz bes taybet bi vê deverê bê zanîn; ji ber ku welatên rojhilatî, Îran û Hînd tê de, ji ber paşxaneya xwe ya çandî û her wiha curbecurîya para miletên têvel di şêwegirtina van şaristanîyetan de hiştîye ku ev şaristanîyet bibin cihê zayîn û derketina gelek efsaneyan ku bûne sermayeya bin gehîn a nivîskar û helbestkaran ji bo afirandina berhemên hunerî. Lewma dikare û diwêre bê gotin ku rehên bingehîn û yekemîn ê şêwaza realîzma efsûnî vedigere bo Rojhilata Navîn û raborîya wê ya gelek dûr. Mukurhatina navdartirîn nivîskarên realîzma efsûnî li ser vê xalê, bi xwe şahideke ronî ye li ser vê îddîayê; ji ber ku Borges di pêşeka lêkolîna xwe de ku li ser çîrok û nivîsaran bandor kirîye, behsa felsefeya Çînî nexasim Taoîzm, hînkarîyên Bûdayî û tesewifa Îranî kirîye (Gîbert, 1977: 146) û Garcia Marquezî jî di berhemên xwe de behsa Çîrokên Hezar û Yek Şevê kirîye (2005: 135).

Bextîyar Elî nivîskarek e ji nivîskarên Rojhilatî ku di sala 1960î de li Silêmanîyê hatîye dinyayê û li wir perwerdeya destpêk û navincî temam kirîye; paşê wî li Zanîngeha Hewlêr û Silêmanîyê dest bi perwerdeyê kir di beşa erdnasîyê de heta ku di xwepêşandanên xwendekarên Zanîngeha Silêmanîyê yên li dijî rejîma Beesî ya Sedam de, 1983, birîndar bû û di sala 1989an de ket zîndanê. Bi vî awayî terka zanîngehê da û hemû wexta xwe ji bo afirînerîya edebî terxan kir. Bi destpêkirina şerê navxweyî di navbera partîyên sîyasî yên Kurdistana Iraqê de, Bextîyar Elî di sala 1994an de Kurdistana Iraqê bi nîşaneya îtîraz li vî şer û vê kuştarê terk dike û dibe rêwîyê Sûrîyê û piştî neh meh jîyan li Dîmeşq (Şam)ê xwe digihîne Almanyayê û heta sala 1999an li Frankfurtê dimîne. Ji Bextîyar Elî gelek berhem belav bûne, ji nav wan: Mirina Taqaneyê Duyem, Êvara Perwaneyan, Hinara Dawî ya Dinyayê, Bajarê Muzîkjenên Spî, Xezelnivîs û Xeyalê Baxan, Koşka Balindîyên Xemgîn, Apê Min Cemşîdxan û hwd.

Yek ji berbiçavtirîn berhemên Bextîyar Elî ku di çarçoveya realîzma efsûnî de hatîye nivîsîn, Hinara Dawî ya Dinyayê ye; ev roman tijî ye ji helbestkaranetî û her wiha tecelîgeha xeyalên zerîf û rengareng û hin teswîrên saf ku xwîneran ji bo sefereke kûr a derûnî-xeyalî vedixwîne. Ew di vê rêyê de kişfên nû nîşanî me dide, kişfên ku me naçar dike ji bo meydanxwendin û rexnekirina fikrên serpilkî (sethî) yên li derdora me û di vê navberê de dîmenên nû li ber çavên me vedibin ku di wan de jîyaneke mirovî-îdeal û dûr ji alîgirîya zordarane û faşîst hatîye teswîrkirin. Ew di vê romanê de ligel meydanxwendina bawerîyên kevneperest, xwîneran ber bi nêrîneke nû û azad ji têgehên ezelî û ebedî yên mirovî beralî dike. Lewma ev lêkolîn hewl dide ku teknîkên şêwaza realîzma efsûnî di romana Bextîyar Elî de bixe ber rexne û lêkolînê. Ji ber vê yekê pirsîyarên serekî yên vê gotarê pêk tên ji: girîngtirîn nîşaneyên realîzma efsûnî di romana navborî de çawa ne?

Berî destkirina bi mijarê, pêwîst e bê gotin, lêkoleran lêkolînek ku tê de realîzma efsûnî di berhemên Kurdî de hatibe bicihkirin, peyda nekirine. Lê belê sûd ji hin lêkolînan wergirtine ku bi awayê cîyawaz mijara realîzma efsûnî di berhemên din de lêkolîn kirine, ji nav wan: “Berresîyê Realîsmê Cadûyî û Tehlîlê Romanê Ehlê Qerq” ji Meryem Ramîn Neya û Nasêr Nîkûbext (2005), “Tefavotê mîyanê Realîsmê Cadûyî û Realîsmê Şêgêftengîz û Zavîyeyê Dîd der Anha ba Berresîyê Asarê Gabriel Garcia Marquez û Alkho Carpenter” ji Meryem Heqrûsta (2006); “Realîsmê Cadûyî, Vaqêêyetê Xeyalengîz” (2012) ji Mensûrê Şûşterî.

Nêrînek li naveroka Hinara Dawî ya Dinyayê

Çîrok di nêrîna yekem de, bes jîyana “Muzeferê Subhdemî” ye û “ Seryasê Subhdemî” mijûlî jîyana xwe ya efsaneyî ye. Vebêjerê Hinara Dawî ya Dinyayê ku bi xwe yek ji şexsîyetên serekî ye, şervanekê Kurd e bi navê “Muzeferê Subhdemî” ku bîst û yek salan (bi qasî maweya hukumeta diktatorê Iraqê Sedam Hisên) baştirîn salên jîyana xwe di zîndaneke nav çolistanên Iraqê de, dûr ji mirovan derbas kirîye. Muzefer, ku bi xwe lehengê serhildana miletê “Kurd” e, gava xwe diavêje dinyaya îro, cihê ku piştî salên hukumeta dîktator îro gihîştîye şerê navxweyî, û wî pêlên şerê navxweyî red kirine û ew ji ser guwerteya keştîya ku li ser deryayê aware ye (sembolek ji awarebûn û tevlihevîya jîyana piştî azadîya vebêjer e) çîroka jîyana xwe ji bo xwîneran vedibêje. Muzefer berî dîlketinê, kurê xwe yê çendmehî bi navê “Seryasê Subhdemî” dispêrê hevşerê xwe “Yaqûbê Sinewber” ji bo ku di nebûna wî de wî mezin bike; ji ber vê yekê piştî azadîyê diçe cem Yaqûbê Sinewber. Yaqûbê Sinewber, ku têkilîyên hizbî qirêj dibe û di nav hizbê de postekî bilind bi dest dixe, raborîya xwe û armancên xwe yên pêşîn di hebûna Muzeferê Subhdemî de dibîne û dixwaze wî ji kirêtîyên derdora wî û ji yên cîhanê biparêze ji bo ku bawer bike goşeyek ji xewnên xwe ji tunebûnê rizgar kirîye û bi vê yekê dilê xwe xweş bike ku kesek e ji mirovên xewnên wî ku hê bi pîsîyan qirêj nebûye. Lê belê Muzefer li kurê xwe digere û parastina wî di wateya jîyana xwe de bi cih dike. Her wiha berevajî pêşnîyarên hevalê xwe Yaqûbê Sinewber, ew dest bi lêgerînên xwe dike, lêgerînên her ku berdewam dikin tunebûna jîyanan bêtir derdixe meydanê û Muzeferê Subhdemî tê derdixe ji bo kesekî bîst û yek sal zîndanî bûye ku ew bi xwe lîstikvanê serekî yê têkçûna wî ye: Yaqûbê Sinewber.

Vekirîbûna sêwirana romanê ligel lêgerînên Muzeferê Subhdemî ye; lûtkeya çîrokê ew der e ku Muzeferê Subhdemî li pey Seryasî digere û li gel sê Seryasan rû bi rû dimîne û rêyek nîne ku fam bike ka kîjan Seryas kurê wî ye. Seryasan jîyanên cîyawaz hene ku serborîya her yekî hêjayî xwendinê ye. Hinareke bilûrîn her sê Seryasan bi hev girê dide; lê belê ev hinara bilûrîn ku wechê hevpar ê sê Seryasan e raborîya wan nîşan nade. Di gel vê yekê, her sê, şert û mercên ku wan ew çênekirine û di avakirina wan de biçûktirîn para wan jî nebûye, asê mane û têk çûne. Bi gotineke din zêdebûna Seryasan sembola çêbûn û zêdebûna derd û rencên nû ye û Muzeferê Subhdemî ku hemû lêgerînên wî ji bo peydakirina Seryasê rasteqîn e, bîr pê dibe ku hebûna Seryasan, dubareya eynî ya hebûna wî ya derdmend e; Seryasên ku hemû nusxeyên wan ji şexsek û ji rastîyeke tal in.

Lêgerînên Muzefer bi çîroka “Mihemedê Dilşûşe” ve tê girêdan ku di evîna “Xwîşkên Spî” de jev ketîye û hûrên dilê wî jî ew birine dinyaya din. Muzefer ber bi pêş diçe ji bo ku bigihê “Xwîşkên Spî”, du xwîşkên ku her dem cilên spî li xwe dikin û peyman danîne ku tu carî nezewicin û bê hev stranan nexwînin û dengê wan jî wekî efsûna xwedêyan e. Muzefer di nav keftûleftê de ye ji bo ku çîroka “Seryasê Subhdemî”, kurê xwe, bibihîze ku di yeksalîya xwe de bi zîndanîbûna wî sêwî mezin bûye. Ew bîr pê dibe ku Seryasê yekem, ev belengazê rizgarbûyî, di nav bêkesî û feqîrîyê de tenê bi alîkarîya taybetmendîyên şexsîyetê xwe hezkirinek di nav destfiroş û barberên (hemal) bazarê de peyda kirîye. Di vê beşê de, nivîskar bi başî karîye teswîreke zindî û candar ji şerê bo jîyan û mafê jîyanê berpêş bike û nîşanî xwîneran bide ku her çend di şert û mercên dijwar de dijîn, lê belê nirxê didin jîyanê û ji bo bidestanîna wê hewl didin. Rêxistina karkerên barberên bazarê bi alîkarî û hewla du sê kesan û bi serkêşîya Seryasê yekem hatîye damezirandin. Lê belê cîhana li derdora wî û şertên heyî û pasewanên wî, vê tevger û hemdilîyê ranagirin û bi awayê hertimî xencerê li şahdemara kesî datînin ku regên (demarên) hebûnê li wan teng dikin û Seryasê yekem qetl dikin; tunebûna ciwanekî tijî xewn û dilekî tijî hezkirin. Wexta ku Muzefer bi îskeîsk xwe diavêje ser qebra wî, fam dike ku Seryasekî din ê Subhdemî jî heye, paşê dikeve pey wî.

Çîroka Seryasê Subhedemî yê duyem li pey tê tevî hevnasîna wî li gel Seryasê yekem, Mihemedê Dilşûşe û “Nedîmê Şazade” û roman di salên komkujîya Kurdan û awarebûna vî milletî de pêşve diçe û dengê arambexş ê Kamkaran li pey tê heta dema ku Muzefer fam dike ku Seryasê duyem di zîndanê de, di tarîtîyeke mutleq de esîr e. Bi kasêtan dikarin dengên hev bibihîzin, kasêtên ku mirovekî fîdakar dibe û tîne. Seryasê duyem maşîneke şer e. Destpêkê di komên cîyawaz ên çekdar de şer dike ji bo ku nanekî bi dest bixe û ji birçînan nemire; lê belê gav bi gav xisletê şer dibe xisletê wî yê şexsî. Şert û mercên civakê berî wî didin alîyekî ku kuştin felsefeya jîyana wî ye. Seryasê duyem berevajî Seryasê yekem ji derûn têk diçe, kesên din dikuje da ku dengê jîyanê di hundurê xwe de nebihîze da ku jîyan di hundurê wî de ser hilneyne. Lê belê ev tecesuma rûxana derûnî jî serencam di nav çar dîwarên zîndanê de tê dîlkirin ji alîyê wan kesan ve ku şer hînî wî kirine. Muzefer ji Nedîmê Şazade dibihîze ku Seryasê sêyem jî heye. Ji ber vê yekê li Nedîmê Şazade, korê ecêb û xerîb, digere ku ew hemû razan dizane; lê belê Nedîm çûye gera cîhanê. Muzefer nearam diçe ba “Seyîd Celal Şems”, pîremêrê ku li kêleka sînor, li ser çîyayekî xewn-asa, di nav rezê xwe yê xerîb de, li gel dildara xwe ya rûxweşik û şûşeyên xwe yên şerabê, dûr ji her tiştê dinyayê dijî. Şems çîroka raborîyê dibêje ku Seryas ew sê kur bûne û çîroka kurê sêyem berpêş dike ku bombên kîmyayî rû û bedenê wî şewitandine. Seryasê sêyem peyda dike bi wê ferqê ku gelek coşa wî ya jîyanê heye; bi wî tiştê ku ji bedena wî jê re maye, tê dikoşe ku bijî. Mirovek, zarokekî şewitandî di agirê bomberana kîmyayî de ku dişibe mirîyekî zindî, qurbanekî temenbiçûk î din ê şer, hebûneke din î wêranbûyî. Wesfandina nivîskar di vê beşa romanê de, teswîrê zarokê şewitandî bi awayekî lerzîner li pêş çavê xwîneran bi cih dike û bi vî karî heçku dixwaze sîleyekê li wîjdanê mirovan xe û wan ji xewa nehişyarî û xefletê şîyar bike.

Her wekî hate îşaretkirin, li kêleka şexsîyetê serekî yê “Muzeferê Subhdemî” û sê Seryasan, çend karakterên nesereke yên dilkêş jî tê de hene. Qeşengtirînê wan “Mihemedê Dilşûşe” ye ku wechê xewnî yê şexsîyet û jîyana wî mezin û serekîtir e; ew dixwaze dinya û mirov şefaf û bilûrîn bin, lê belê di dinyaya romanê de, hebûna xanîyekî şûşeyî û şexsekî bilûrîn nagihê cihekî û Mihemedê Dilşûşe di evîna xwe de nagihê miraza xwe û dilê wî di xanîyê xwe yê şûşeyî de têk dişikê û dimire. Mihemedê Dilşûşe, Yaqûbê Sinewber, Nedîmê Şazade û hwd. dest didin destên hev da ku xwîner li gel vegotineke awarte rû bi rû bibin; vegotinek ji şer, şerê ku jîyana mirovên romanê dorpêç kirîye. Şerê ku takekesîya şexsîyetan ji nav dibe û têkilîyên asayî yên mirovî dibe jêr pirsan; heçku têkilîyên malbatî tenê di aşitî û aramîyê de wateya wan heye. Lê belê di şer de; esîr, kuştî, serbaz û hemû û hemû beşên bedeneke birîndar in. Her yek bi awayekî di nav êşan de ne û li jêr sîwana reş a mirinê cih digirin.

Ji şexsîyetên din ên neserekî yên romanê “Xwîşkên Spî” yan heman “Lawlaw û Şaderya” ne; keçikên goşegîr û xweşdeng ku biryar girtine ji bo dûrbûn ji qirêjîyên dinyaya ku kuştara mirovan veguherîye nûçeyeke asayî, dinyaya ku mafên mirovan di bin pergala giran a kêmîneyeke berjewendperest de têne pelaxtin, dinyaya ku rojane hezaran kes di encama nebûna xwarin û ava vexwarinê dimirin, li gel tu mêrekî têkilîyeke wan nebe û bi poşîna cilên spî ku sembolek e ji hewla ji bo dûrbûn ji qirêjîyên cîhana romanê, hewl didin bekaret û pakîya xwe biparêzin, lê belê bi mirina Mihemedê Dilşûşe û Seryasê yekem, serencam digihên cilên reş û xewna wan ku her dem stranan bixwînin, vediguhere bêdengîyê. Ew wekî ku nejîn jîyana xwe bi ser dibin; du hebûnên din ên têkçûyî. Jinên romanê ne tenê ev du xwîşk in, her wiha metresên Yaqûbê Sinewber ku xwefiroşîyê dikin û metresên Seyîd Celalî jî hene. Di vê romanê de ji jinan û dinyaya wan tiştekî zêde bi xwîneran dîyar nabe. Heçku jin di vegotina Bextîyar Elî de du kom in: jinên asimanî (Xwîşkên Spî) û jinên fahîşe (metres). Metres di romanê de roleke wan xemlî heye; lê belê jîyana Xwîşkên Spî bi hûrgilî tê ravekirin.

“Ekremê Çîyanişîn” jî şexsîyetekî din e ji şexsîyetên neserekî; berevajî ewên rizgarbûyî xuya dibe û rola wî di romanê de ewqas dîyar nîne û wek yek ji çend xalên lawaz ên romanê xuya dibe. Estêrereş kurikekî bi cilên nîvrût serdanpê hemû şewitî û tirsnak pîyase dikir. Çavên wî di nav rûyekî şewitî de rûniştibû. Wî ne birû hebûn ne mijang, heçku kesek bû ku ji xeweke dirêj hilciniqîye, sembola zarokên têkçûyî ye ku qurbanên şer û çekên komkujîyan in.

Jîyana şexsîyetên Hinara Dawî ya Dinyayê rengvedanek in ji şikestên civakî û şexsî ku hewlên wan hemûyan ji bo gihîştina xewnên xwe bi şikestê bi encam dibin. Hewla Muzeferê Subhdemî ji bo peydakirina Seryas, hewla Yaqûbê Sinewber ji bo parastina Muzeferê Subhdemî ji dîtina qirêjîyên cîhanê, hewla Seryasê yekem ji bo parastina têkilîya navbera barberan, hewla Seryasê duyem ji bo ku nebe peyakê şer, hewla Mihemedê Dilşûşe ji bo gihîştina dilberê, hewla Xwîşkên Spî ji bo qirêjnebûn bi nepakîyên dinyayê û hwd. lê belê Bextîyar Elî ji bo van mirovan rêya derketin û hêvîyekê dihêle. Di vê romanê de dareke hinarê heye, “hinara dawî ya dinyayê”, dara ku bavê “Nedîmê Şazade” çandîye, li ser lûtkeya çîyayekî ku sînorê dinya û bihiştê ye, da ku mêweyên wê şîfayê bide kurê wî yê nebîna; lê belê caşên rejîma dîktator wî dikujin ji bo ku li şûna serê wî pere bigirin. Hinar şîfayê nadin kurikan, lê belê aramîyê vedigerînin jîyana wî û wî bi tiştekî bîna dikin4 ku bîna bi wê tarîbîn (kor) in. Eger di bin wê de rakevî, dikarî bigihîjî xewnên xwe; ev dawîtirîn hinara dinyayê ye û bi gotineke din dawîtirîn stara dinyayê ye ku nivîskar ew ji bo hêvîbexşîn bi şexsîyetên çîroka xwe çêkirîye da ku cîhana romanê yekser reş û vala ji hêvîyan nebe. Dawîtirîn hinar di Hinara Dawî ya Dinyayê de, veger e ji bo dengê hundurê xwe ji bo piştrastbûn ji qirêjîyên dinyayê; dengê hemû mirovan e ku li rexmî hemû şikest û bedbextîya dîsan ji erdê radibin ser pîyan. Ji ber ku bawer dikin mirov divê di dinyayeke xweşik û di nav têkilîyên mirovî de bijîn. Xala din li ser vê romanê ew e ku tê de roleke berbiçav a sembolan heye bi awayekî ev sembol wekî avê di kitêbê de diherikin. Birîna takekesekî dibe sembolek ji birîna miletekî. Seryasê romanê dibe sembola rencekê ku bi ser vî milletî de hatîye ferzkirin û hem ew e bi şewitîn û şibîna mirîyekî zindî şer dibe jêr pirsan. Bi gotineke din, Seryas zêdebûna derdan in, tovên aware yên bicîmayî yên şer ku bedenek bo sê bedenan zêde dibe. Dîlî, sefer û awaretîya Muzeferê Subhdemî li pey Seryasan vediguhere sembolekê ji bo dîroka milletekî û derbasbûna şexsîyetan ji nav rastîyan sembola derbasbûna ji rastîyên dîrokî dinimîne; û li kêleka van hemû musîbet û derdan, stranên Kamkaran semboleke ji aşitî, hevaltî û aramîyê dinimînin ku nivîskar ew bi xweşikî di nav metna romanê de hevdem ligel lûtkeya kuştarên ji ber şerê navxweyî bi cih kirine.

Hêmanên realîzma efsûnî di Hinara Dawî ya Dinyayê de

Şêwaza ku Bextîyar Elî ji bo romana xwe hilbijartîye, realîzma efsûnî (magic realism) ye û taybetmendîyên vê şêwazê di hin beşên romanê de dîyar in bi awayekî ku xwîner bi başî hin manendîyên wê li gel Sedsal Tenêtî ya Marquez, dahênerê vê şêwaza edebî, bi başî çavdêrî dike bi wê ferqê ku Hinara Dawî ya Dinyayê Rojhilat-zemîn e. Hebûna koşkeke terkkirî di nav daristanekê de ku li derveyê wê nexweşîya kujinde î taûn (weba)yê heye, gundê “Makandewî” yê Marquez tîne bîra xwîneran ku li derveyî wê holikê jî nexweşîya tuneker a taûnê (şerên navxweyî) di nav xelkê de belav bûbû. Bextîyar Elî wekî Marquez ji şerekî navweyî, ji şervanekî sexte (serhengê sexte yê Marquez) û ji jîyana zenûn û çilmisî û ji dab û nerîtên ecêb û xerîb ên xelkê behs dike. Her du bi welatekî îşaret dikin ku bi awayekî dikare bibe nûnerê hemû welat û civakên paşvemayî û feqîr:

Di nav wê koşka terkkirî de ya di kûrahîya wê daristanê de veşartî bû, gote min li derve taûneke kujinde belav bûye. Her gava derew dikirin hemû balinde difirîyan. Ji zaroktîyê ve wiha bû. Her gava derew dikirin belayên siruştî çêdibûn an baran dibarî an dar diketin! Di nav wê koşka mezin û terkkirî de dîlê wî bûm. Ji bo min gelek kitêb dianîn û digot “van bixwîne” min digot ‘ji min gere ez derêm’, digot ‘sertapayê dinyayê nexweşî ye, Muzeferê Subhdem, li vir, di vê dinyaya ciwan de rûne. Min ev koşk ji bo rizgarbûna ji derve çêkirîye. Li vir rûne û bêhna xwe berda… min ev koşk ji bo xwe û firîşteyên xwe çêkirîye, ji bo xwe û şeytanên xwe… (2012: 9).

Tiştên ku di Makandewîya Sedsal Tenêtîyê û Hinara Dawî ya Dinyayê de rû didin, heqîqet û rastîyên dîrokî yên Kolombîya sala 1928a li “Santamarya” û yên Kurdistana Iraqê ne. Hem Marquez û hem Bextîyar Elî di van her du romanan de bawer dikin ku tundûtîjîya sîyasî li Kolombîyayê û li Iraqê yan jî li her cihekî din ê cîhanê wekî taûnê metafîzîkî ye. Ji vî alîyî ve her du nivîskaran bi awayekî Makandewî û Kurdistana Iraqê sêwirandine ku welatên wiha bi bûyerên xwe yên taybet bikarin ji bo hemû welatên dinyayê bêne tetbîqkirin. Me di vê beşa lêkolîna xwe de hewl daye Hinara Dawî ya Dinyayê ji alîyê bikaranîn yan bikarneanîna hêmanên realîzma efsûnî ve bixine ber lêkolînê.

a) Bîyanîbûn

Xwînerên çîrokê bi bûyerên ecêb û neasayî rû bi rû dibin û bi qasî ku bûyer ji bo wan taze ne bîr pê dibin û hewl didin fam bikin. Em li hin şexsîyetan rast tên ku gelek derasayî ne û heta radeyekê zêde ligel jîyana mirovan nakok in. Bextîyar Elî gelek caran ji vê şêweyê alîkarî girtîye û bi qest xwîneran şaşwaz dike. Hebûna şexsîyetekî bi navê “Mihemedê Dilşûşe” ku dilê wî ji şûşe ye û di xanîyekî şûşeyî de dijî, bi heman awayî mirina wî, yek ji nimûneyên şêweya bîyanîbûnê ye ku bi awayekî siruştî qewimîna wan di jîyana asayî de ne pêkan e.

Dilê min ji şûşe ye, ji şûşeyeke gelek nazik. Biçûktirîn dilşikan dê wî bişkîne û min bikuje. Ez kesek im ji şûşe; eger ew bişkê dê bibe hezar parçe û parçeyên wî dê li her derê belav bibin. Ku hûr bibim, ew parçeyên hûr û xaş dê jîyana min tune bikin… dilê min neşkînin.” (r.27).

Ev yekem car e xelk mêrikekî dibîne ku bi her gava diavêje, xwîn wekî kanîyê ji dilê wî derdikeve. Bi her gava wî şûşeyên xanîyên şûşeyî dirijên. Tişt parçe parçe dibin û jev belav dibin.(r.48).

Bextîyar Elî bi sûdwergirtin ji vî karaktêrî û serborîya ku di romanê de ji bo wî behs dike, nîşanî xwîneran dide, dinyaya ku hemû mirovan ‘xwe’ ya rasteqîn negihîştinbar kirine tê de xewna şefafbûnê nagihîje tu encamekê. Nimûneyeke din ji bîyanîbûnê ku xwîner pê şaşwaz dibe, îşareta Bextîyar Elî ye bi “Estêrereş”, “Seryasê Sêyem” û nexweşxaneya ku ew û zarokên wekî wan di wê de razandî ne. Heçku bi vî karî dixwaze wîjdanê raketî yê hêzên di nav şer de hişyar bike; bi heman mebestê di pênaseya Estêrereşî de îşaret dike:

Kurikekî bi cilên nîvrût serdanpê hemû şewitî û tirsnak pîyase dikir. Çavên wî di nav rûyekî şewitî de rûniştibû. Wî ne birû hebû ne mijang, heçku kesek bû ku ji xeweke dirêj hilciniqîye. Got ‘wî di beşa şewatê de digirin; cihê ku zarokên şewitî û wekî mûmê helîyane tê de ne. Zarokên ku li ser nivînên xwe wekî plastîkên germalêketî bêhal ketibûn. Wekî plastîka ku piştî helînê qalibê xwe ji dest dabin’… (r. 258).

Wek hat dîtin, di van pênaseyan de hin mesele hatine pêş ku li ba xwîneran guman û dudilîyê çêdikin ka ji wan bawer bikin an na; ji ber ku hebûna bûyerên wiha di jîyana asayî de heta radeyeke zêde ne pêkan e. Xala din, serborîya Muzeferê Subhdem ji raborîyeke dûr dest pê dibe û bi destpêkirina hin bûyeran digihîje dema niha. Bextîyar Elî vî karî bi qesd û bi armanca çêkirina atmosfereke nenas û biguman dike ku li şêweya vegotina tradîsyonel nêzîk nîne. Bi dirêjahîya romanê, xwîner her dem hest bi guhertina dema çîrokê dike wekî vegera ji dahatûyê bo raborîyê û ji raborîyê bo niha; ji bo xwînerên ku hînî xetîbûna demê bûne cureyek bîyanîbûn anîye meydanê.

b) Pevgihandin û peywendî

Têkelanga hêmanên xeyalî û civakî, têkelbûna du yan çend şêweyên vegotinên çîrokê, têkelbûn û tevlihevîya nasnameya du yan çend şexsîyetên çîrokê û rexnekirina wan, hêmanên din ên realîzma efsûnî ne (Kesîxan, 1390: 108) ku Bextîyar Elî bi zêdekirina Seryasên Subhdemî bo sê kesan, bi başî ji bin vî karî derketîye. Seryas di heman demê de hem dikare bibe zarokekî bêkes î rizgarbûyî ku di nav bêkesî û feqîrîyê de tenê bi alîkarîya taybetmentîyên xwe yên şexsî hezkirinek di nav destfiroş û barberan de peyda kirîye; hem dikare bibe maşîneke şer û şert û mercên civakê berê wî bidin alîyekî ku kuştin felsefeya jîyana wî be; hem dikare bibe mirovek, zarokekî şewitandî di agirê bombebarana kîmyayî de û bişibe mirîyekî zindî. Bextîyar Elî bi berbiçavkirina taybetmendîyên şexsîyetên Seryasan bi nîyet e ku xwîneran bihêle şaşwaz û bala xwîneran bikêşe ser wan:

Seryasê Yekem: “Wê rojê fam kirin Seryas jî yek ji wan destfiroşan e ku hevalên wî jê re digotin Jeneral. Seryasê Subhdemî baqiltirîn û baştirîn leşkerê paytongeran bû… ew ji şer nedirevîya û ji tu karî nedirevîya: garsonê restoranê, şagirtê mekanîkî, karkerî, avfiroşî, qaçaxçîtîya maddeyan di treyleran de, maşînşoyî di kolanan de, tiwaletşoyîya nexweşxaneyan, pakêtê mêwefirotin û hwd.” (r. 84).

Seryasê Duyem: “Leqeba Zirêpûş dabûn min. Rojên aşitîyê, rojên tal û ecizbar ên jîyana min bûn. Di aşitîyê de xemeke mezin dihate pey min; ji ber ku min tu karek nebû bikim. Min tenê çeka xwe pak dikir û radizam. Rojekê min soz da xwe heta şer hebe di dinyayê de, ez ê pûtîn û cil û fanûsqeyê xwe dernexim” (r. 221).

Seryasê Sêyem: “Ez lê nêzîk bûm, bi tesbîheke dirêj mijûl dibû. Heşt kes di odeyê de bûn. Ew bê baldan li yên din bi wê tesbîhê mijûl dibû. Ku ez gihîştim ba wî, min zanî çima Seyid Celal nedixwast wî bibînim. Çi qas tirsnak! Heçku destekî qewî li nav serê wî kutabin û pozê wî jî wisa pêçandibûn ku ji şekl derkeve. Lêvên wî ketibûn ser çengeya wî. Mûyek jî li serçavê wî nemabû. Pêlîyên çavê wî yê rastê ketibû ser çavê wî yê çepê; ji bo baştir bibihîze divîya guhên xwe baş mûç bikirana. Çavê wî yê rastê mezin bû û çavê wî yê çepê jî bi şîddet biçûk bû. Hinarikên wî goştê şewitî bûn û wexta nefeskişandinê dengê xurxurê ji qirika wî dihat…” (261).

Wek tê dîtin, Bextîyar Elî şexsîyetê têkel ê Seryas ji pêkhateyên nehemreng û nesazgar pêk anîye. Carinan wî di cihê zarokekî bêkes û feqîr de bi cih dike û carinan di meqama mirovkujekî profesyonel de nîşan dide û carinan jî wekî zarokekî şewitandî yê qurbanîyê çeka kîmyayê behsa wî dike.

Xala din, şêweya vegotina romanê ye. Wek ku hate îşaretkirin, dem bi şêweya xetî û yek-awa pêş naçe û li rêza demî nayê rîayetkirin; berevajî vê yekê raborî, niha û dahatû li hev têkel dibin û ev yek dihêle xwîner fehma demî zehmet peyda bikin. Di vê romanê de, serborîya Muzeferê Subhdemî ji raborîya dûr dest pê dibe û piştî yekbûna li gel macera û şexsîyetê xeyalî yê Mihemedê Dilşûşe û behsa hin bûyerên dîrokî û civakî digihîje dema niha. Dinyaya Bextîyar Elî di vê romanê de resimandîye, têkelangek e ji cîhana xeyal û rastîyan. Şexsîyetên wekî Mihemedê Dilşûşe li gorî şexsîyetên din berbiçav dike ku bala xwîneran bikêşe ser rola wî ya sembolîk (şefafbûna mirovan); jîyana wî ya asayî û dîyardeyên mentiqî û asayî yên rojane li gel maceraya dilê şûşeyî, xanîyê şûşeyî û awayê aşiqbûn û mirina wî ku beşek e ji ecêbî û bûyerên neçaverêkirî, têkel dibin û dibin yek û cîhanekê çêdikin ku têkelangek e ji rastî û xewnan.

c) Cihguhertin û cihêhevgirtin

Ev şêwe dihêle ku mirov bê sînor bifikire, bibe xwedî karîna texeyuleke derasayî û her dem xwedî boçûneke taze be li ser xwe û cîhana derdora xwe (Kesîxan, 1390: 109). Bextîyar Elî bi guhertin û zêdekirina Seryasên Subhdemî bo sê kesan û guhertina cureya fikr û riwangeha wan li ser meseleyên civakî û exlaqî hewl dide tengije û pirsgirêkên rewşa serdest a welatê xwe -û heta radeyekê yên cîhana sêyem- ku şaşwazî û têkçûna mirovan e, lêkolîn û rexne û tehlîl bike. Seryas carinan bi dilqê mirovkujekî profesyonel xuya dibe ku pêlîstokê partîyên sîyasî ye û her dem di komên leşkerî de ji bo partîyên têvel şer dike û mirovan dikuje; carinan wekî zarokekî feqîr û rizgarbûyî derdikeve ku bi rêya destfiroşîyê debara xwe dike û carinan di lijneya zarokên şewitandî de xuya dibe. Teqez e ku nêrîna wan -ya Seryasan- li bûyerên derdora xwe cîyawaz e û lewma jî cureya fikr û fehma wan jî li gorî hev cîyawaz e û nivîskar bi hilbijartina vê şêweyê xwîneran jî li fikirînê mecbûr dike. Ev hemû Seryas sembola Kurdistana Iraqê û civaka wan a li ber têkçûnê nîşan didin. Ew bi nimandina birakujîyê, feqîrî (hem feqîrîya madî û hem feqîrîya çandî), nexweşî û seqetîya ji ber bikaranîna çekên kîmyayî di qalibê zarokekî bi navê Seryasê Subhdemî, hin nimûneyan ji civaka nakok û paşvemayî ya cîhana sêyem a giriftarê şer teswîr dike û bi çêkirina dîmeneke xumam û derdnak a rewşa jîyana Seryasê Subhdemî û zarokên wekî wî, xwînerên xwe ber bi hêlekê dikişîne ku bi hişyarî li pey famkirina heqîqetê biçin. Nimûneyek ji atmosferên têvel a Bextîyar Elî teswîr dike û li kêleka hev dihûne:

Atmosfera kuştar a ji ber şerê navxweyî

Wekî dînan em li pey wan gerîyan, min tu caran lîstikeke wiha hov nedîtibû. Me hemû bi gulle û kêran kuştin. Me ew birayên xwe di halekî de dikuştin ku bi zimanê me diqîrandin:

– Me nekujin!

Lê me qemeyên xwe di nava dilê wan de dadiçikandin. Serê wan me dibirîn û bi guleyan ew li xwînê dikişandin. Me yek jî dîlan girt, berî ku em serê wî bibirin, berê xwe da birayê xwe û qîrand:

– Şehab bireve…nesekine… here cem dayê… here!

Hevoka wî temam nebûbû ku tûjîya xencera min qirika wî jev parçe kir. Ez wê şevê qet ji bîr nakim. Ji birîna min av diçilkî û dilê min agir bû, min diqîrand:

– Nehêlin bila bireve!. (228).

Atmosfera feqîrîyê

Ew feqîrtirîn kurikê cîhanê ye. Qet nizane ka li ku hatîye dinyayê û çi bûye û dê çi be; tenê dizane navê wî Seryasê Subhdemî ye. Navekî ecêb ji dinyaya bêrehm a navan. Seryasê Subhdemî tenha paytonger bû ku rojname dixwend. Nûçegihanekî ji wan re behsa rêxistina çandinî û çûkan dikir, Seryas jî behsa mirovên jibîrbûyî û mehrûm û pêwîstîtîya rêxistina wan dikir; zarokên ku ji çar salîya xwe ve ji bo gepek nan li sikakan aware ne. Nûçegihan behsa tenduristîya bajaran û kolansazî û xweşikîya kuçeyan dikir û Seryas behsa ciwanîya binpêbûyî û mirovên ku di nav gend-avê de serê xwe dişon dikir. Nûçegihan behsa vegera gundîyan bo gundên xwe dikir û Seryas behsa vegera mirovan bo mirovatîyê dikir. (r. 95).

Atmosfera nexweşî û seqetîya ji ber bikaranîna çekên kîmyayî û şerî

Hezar odeyên tijî ji zarokên seqet û nexweş. Zarokên bê dest û pê. Bûnewerên bêtekrar ku heçku hezar parçe bûbin û destekî bê dîqqet û ecele dîsan ew bi hev ve zeliqandibin.

Ode heçku li gorî cureya nexweşîyan hatibû dabeşkirin. Di hin odeyan de bes hin zarok hebûn her du pêyên wan qut bûbûn û bi awayekî ecêb li ser destan dimeşîyan û di odeya din de zarokine ecêb hebûn wekî tiştên cudabûyî ji erdê di nav telîsan de hatibûn pêçan û ew bi ban ve daliqandibûn.

Hinek bi goçalan ve hilawistî bûn. Hinek jî li ser erdê û di bin tabûreyan de raketibûn û firaqên xwarina wan jî danîbûn pêş wan û wan bi nêrîneke xerîb ji heman bilindahîyê li odeyên tevnavhev dinêrîn. Odeya din zarokên bêdest bûn. Ez yek bi yek ji korîdoran derbas bûm, wêneyek ji cîhana berevajîbûyî di serê min de derbas bû. (r. 256-257)

d) Metnîbûn

Di encama jinavçûna sînorên navbera xwîner, nivîskar û şexsîyetan de ew derfet tê pê ku her yek bikare di cîhaneke din de pîyase bike, bijî û bandorê li biryargirîya kesên din bike. Ev şêwe bi giştî bi du awayan derdikeve pêş: Yekem, rewşek e ku bi dirêjahîya wê xwîner û nivîskar an bîner diçine nava metnê. Duyem, rewşek e ku şexsîyetên berhemê ji cîhana metnê derdikevin û diçine cîhana derveyî wê (Kesîxan, 2011: 117).

Bi baldan li xebatên sîyasî û birîndar û zîndanîbûna Bextîyar Elî di beşeke jîyana xwe de, karaktêrên Hinara Dawî ya Dinyayê (Muzeferê Subhdemî, Yaqûbê Sinewber, Seryasên Subhdemî, Mihemedê Dilşûşe, Xwîşkên Spî, Estêrereş û hwd.) her yek ji wan bi awayekî rengvedana alîyên şexsîyetê Bextîyar Elî ne. Gotin, bawerî, xewn, tirs, fikar, şikest, têkçûn hemû rengvedana hin rehendên şexsîyetê Bextîyar Elî ne ku ew li pişt her yek ji wan karaktêran veşartî ye ku mesele û pirsgirêkên civakî ji alîyên curbicur ve bixe ber lêkolîn û rexneyê. Xuyaye Bextîyar Elî naxwaze di qalibê şexsîyetekî sabît de bimîne, lewma her dem li pey derxistina hin çehreyên nû ye di romanê ku di çarçoveya wan de bîr û rayên xwe beyan bike. Çehre jî di nav xeleka cihê xwe de sabît namînin û her dem bi guhertina cihê xwe hewl didin meseleyên heyî ji alîyên cîyawaz ve çavdêrî bikin; Mihemedê Dilşûşe li miqabilî bavê xwe yê xwedî hêz û cîhana tijî nelihevî cîhaneke şefaf ji bo mirovan dixwaze. Yaqûbê Sinewber xewna pakbûn ji cîhana tijî fêl û xapandina sîyasetê û dûrbûn ji derewên hizbî di hebûna Muzeferê Subhdemî de digere. Seryas jî her yek ji wan bi awayekî qîr dikin ji bo cîhaneke bê şer û xwînrêjî û vegera mirovan bo derûnê xwe yê pak. Xwîşkên Spî ji bo dûrbûna ji qirêjîyên cîhanê û qirêjnebûna bi wan, biryarê digirin ku zarokan neynine dinyayê.

Di romanê de sînorek navbeyna xwîner û şexsîyetên sereke yên çîroka (Muzeferê Subhdem) nîne. Ew carcaran gazî xwînerên xwe dike bila bala xwe bidine berdewamî û dawîya çîroka wî û guh bidin gotinên wî; ji bo wî hebûn û baldarîya xwîner gelek girîng e:

Hevalên ezîz… ey kesên ku bê westan guh didine çîroka min… niha hûn fam dikin ez li pey çi me û pîremêrekî wekî min li ser vê keştîyê li pey çi tiştî digere. Hevalno, wê peymana li bin wê dara hinarê ez kişandim vê keştîyê. Ez di nav vê keştîyê de me ku nîşanekê ji dawîtirîn Seryas peyda bikim û şaxek ji wê darê bi nîşaneya wê peymanê li gel min e. Hûn jî eger rêya we bi wê darê ket, peymaneke taze girê bidin. (r. 274)

e) Dubendî yan pêkvejîyana hevseng di navbera heqîqet û efsûnê de

Romanên ku bi şêwaza realîzma efsûnî tên nivîsîn di wan de cîhana rasteqîn û cîhana xeyalî li hev têkel dibin û li kêleka hev cih digrin; bi gotina Erickson (1995) “ev her du cîhan di şert û mercên bi temamî wekhev de mil bi mil cih digirin” (428). Di seranserê romanê de xwîner bi başî vê taybetmendîyê çavdêrî dike. Bextîyar Elî cîhana xeyalî ya Mihemedê Dilşûşe û Xwîşkên Spî bi çîroka rasteqîn a serborîya Muzeferê Subhdemî û Seryasan ve bi awayekî xweşik li hev girê daye; wisa ku hinek ji van şesxîyetên dubend (hem wehmî û hem rasteqîn) her wexta ku pêwîst bin ji cîhana rasteqîn bo cîhana texeyulî yan jî berevajî vê diçin û tên bêyî ku xwîner tu îtîraz û şaşwazîyekê li ser vê mijarê ji xwe nîşan bide. Mihemedê Dilşûşe carinan bi awayekî wehmî û xeyalî xuya dibe û bikaranîna efsûnî nîşan dide:

Lehîyeke mezin radibe û hemû tişt bi aramî li ser avê avjenîyê dikin. Tu kes li kuçeyan namîne. Xelk direve nav avahîyên bilind, mînareyên mizgeftan, cîyên bilind û diçine ser darên okalîptos û sinewber[kaj] û tûreşkan. Av bi aramî Mihemedê Dilşûşe dibe bêyî ku noqav bibe. Wek ku li ser kelekekê rûniştibe, destpênebûyî li ser avê dimîne. Çarmêrkî li ser avê rûdine û li dinyayê dibeşişe. Av; maşîn, sendelî û her tiştî ligel xwe dibe. Lehî ji şûşeyên kevn û kitêbên nexwendî û alavên çînî û lastîkên maşînan tijî dibe. Lehî tijî dibe ji çarikên reş ên jinan û mêrên ku hê destên xwe li ser pereyên xwe mane da ku şil nebin. Av Mihemedê Dilşûşe li gel wan hemû tiştan dibe. Pêl wî dibin. Ew wekî kesê ku nav şoweke televîzyonê be radibe û li ser pêlan disekine. Av wî dibe û ew ji bo xelkê bi dest ramûsanan dişîne. Xelk Mihemedê Dilşûşe dibîne di nav terman de serxweşane dilîze. Li ser maşînan hilawistî di nav avê de disekine û ji wir serserkî xwe diavêje nav avê. Destê xwe dibe û bi sêv û pirteqalên nav avê wekî lîstikvanên sîrkê dilîze. Heçku di qayikeke efsûnî de rûniştibe. (r. 24-25)

Û carinan jî bi awayê mirovên xuya dibe ku li derdoreke realîstî û asayî têkilîyên wî yên semîmane û sade li gel derdora xwe hene:

Wê demê Mihemedê Dilşûşe di nav barût û terman de li pey guleyên top û rokêtên bikarnehatî digerîya. Dê û bavê wî li pey wî dinya serûbin kiribûn. Rojek nebû ku Pêşmergeyên Silêmanê Gewre bi cîp û toyotayan heta ser sînoran li pey wî digerîyan. Ew ditirsîyan ku nebe ew di nav kortalekê yan di goşeya kolanekê de ji nav çûbe. Serencam, rojekê, Mihemedê Dilşûşe bi hevalê xwe yê nebîna gava ku guleyên topan dikişandine kêleka kolanê, cîpeke amerîkî ji kolanê derbas dibe û yekî ji wan qîrand: Mihemed bi xwe ye, Mihemedê Dilşûşe ye. (r.116)

Şexsîyetê Xwîşkên Spî jî bi vî awayî ne; ew jî carinan bi awayê bûnewerên wehmî û ecêb derdikevin ku jîyana wan naşibe jîyan tu keçeke asayî:

Lawlawa Spî û Şaderya Spî, gelek berî niha sondekî ebedî xwaribûn ku heta wexta mirinê xwe nedin ber tu zewacekê. Porên xwe nehûnin, kurtikên spî li xwe bikin û ji bilî cem hevdu bi tenê stranan nexwînin. Ev peyman vedigerîya bo çar sal berî rojavabûnê ku tofanê Mihemedê Dilşûşe anîbû. Her du xwîşkan temenê wan ji çardeh pazdeh salan zêdetir nebû ku di eşqa nepenî de şerên wan ên stranxwendinê dest pê kir. Şev û roj dixwendin û her yekê tiştekî cîyawaz dixwend. Demekê şer kirin. Ew qas dixwendin carinan ji qirika wan xwîn dihat, lê dîsan ji rika xwe nedihatine xwarê… bawerî û têkilîyên ecêb ên du xwîşkan bûyer tirsnaktir didan xuyakirin. Ne ew, keçikine din bûn. Wan gava ku awirên xwe yên bêtekrar bidane her zindîyekî, ne pêkan bû ku wan efsûn nekin. Çavên wan ji halê asayî mezintir bûn û gava ku te li wan dinêrî ji bilî mirinê tiştek te nedidît. Wan dikarî çavên xwe têrtijî bikin ji dilovanîyê yan têrtijî bikin ji sarî û bêcîyawazîyê. Cilên wan ên spî û porê wan ê dirêj ku bi lez mezin bûbû, xuyaneke efsûn dabû wan. (r. 38-39).

Carinan jî bi heybeta mirovên asayî derdikevin ku hemû kirdar û reftarên wan asayî û siruştî xuya dikin:

Piştî mirina Seryasê Subhdemî û belawelabûna paytongeran, xema dayimî Xwîşkên Spî goşegîr kirin. Piştî ku zanîngeha wan temam dibe, bi alîkarîya Ekremê Çîyanişîn li gundekî dibin mamoste. Xanîyê xwe bi temamî bi cî dihêlin û koçî wî gundî dikin. Têkilîya wan li gel gundîyan têkilîyeke kêmpeyda bû. Xelkê bi çavê mamoste li wan mêze nedikir. (r. 118).

f) Naveroka girîng û kûr

Her wekî ku hat îşaretkirin, berhemên efsûnî berevajî janran, teqrîben wekî “fantezîyê” bi xwe meseleyan beyan dikin ku ji riwangeha civakî, sîyasî û çandî ve kûr û ciddî ne. Ev mesele ji ber bandora wan a girîng ku li jîyana şexsî û civakî ya takekesan heye, veguherîye cureyeke mijûlahîya wan a zîhnî û nivîskar realîzma efsûnî bi zêdekirina çêjeke xeyalî rengê van mesele û kêşeyan li nav metna çîrokê vedide. Tundûtûjîyên sîyasî û dîktatorî û li pey van her duyan jî çêbûna dîlî, kuştar, tirs, fikar, feqîrî, awaretî, bêxanîmana xelkê, sêwîmana zarokan, bîbûna jinan, seqetî û nexweşîyên ji ber bikaranîna çekên cengî û hwd. hin mijar in ku ravekerê mijûlahîyên zîhnî yên Bextîyar Elî ne wek kesekî ji xelkê cîhana sêyem a giriftarê şer. Pencereya ku Bextîyar Elî di vê romanê de bo goşeyeke ji cîhanê vekirîye ewqas xweşik nîne û hin dîmenên nedilvîn ji bo xwîner resm dike; ji ber ku her çi heye rûxan û bûyerên tal in ku Kurdistana Iraqê bi wan re keftûleftê dike. Bi baldan li çawanîya destpêkirina romanê, heçku nivîskar dixwaze xwîner di destpêka romanê de hest bi awaretî û rûxanê bike:

Di nav wê koşka terkkirî de ku di kûrahîya wê daristanê de veşartî bû, gote min ku li derve taûneke kujinde belav bûye. Her gava ku derew dikirin hemû balinde difirîyan. Ji zaroktîyê ve wiha bû. Her gava ku derew dikirin belayên siruştî çêdibûn an baran dibarî yan dar diketin! Di nav wê koşka mezin û terkkirî de dîlê wî bûm. (r. 15).

g) Kêmanî û hebûn

Yek ji cîyawazîyên şêwaza realîzma efsûnî li gel nivîsarên fantezî di wê de ye ku bûyerên texeyulî bi awayê lehzeyî û kêm caran diqewimin, lê belê di nivîsarên fantezî de ev bûyer û sehneyên efsûnî hertimî ne û berdewam di metna çîrokê ya romanê de dubare dibin. Sehneyên efsûnî û dîyardeyên ecêb di nav lehzeyan de xuya dibin û ne tenê gelek zû ji nav diçin, her wiha qet dubare nabin. Bo nimûne lehzeya ku Mihemedê Dilşûşe li ser lehîyê çarmêrkî rûdine carekê diqewime û ji bilî awayê mirina Mihemedê Dilşûşe êdî sehneyên ecêb ên wek van der heqê wî de dubare nabin:

Lehîyeke mezin radibe û hemû tişt bi aramî li ser avê avjenîyê dikin. Tu kes li kuçeyan namîne. Xelk direve nav avahîyên bilind, mînareyên mizgeftan, cîyên bilind û diçine ser darên okalîptos û sinewber[kaj] û tûreşkan. Av bi aramî Mihemedê Dilşûşe dibe bêyî ku noqav bibe. Wek ku li ser kelekekê rûniştibe, destpênebûyî li ser avê dimîne. Çarmêrkî li ser avê rûdine û li dinyayê dibeşişe. Av; maşîn, sendelî û her tiştî li gel xwe dibe. Lehî ji şûşeyên kevn û kitêbên nexwendî û alavên çînî û lastîkên maşînan tijî dibe. Lehî tijî dibe ji çarikên reş ên jinan û mêrên ku hê destên xwe li ser pereyên xwe mane da ku şil nebin. Av Mihemedê Dilşûşe li gel wan hemû tiştan dibe. Pêl wî dibin. Ew wekî kesê ku nav şoweke televîzyonê be radibe û li ser pêlan disekine. Av wî dibe û ew ji bo xelkê bi dest ramûsanan dişîne. Xelk Mihemedê Dilşûşe dibîne ku di nav terman de serxweşane dilîze. Li ser maşînanan hilawistî di nav avê de disekine û ji wir serserkî xwe diavêje nav avê. Destê xwe dibe û bi sêv û pirteqalên nav avê wekî lîstikvanên sîrkê dilîze. Heçku di qayikeke efsûnî de rûniştibe. (r. 24-25).

Yan jî gava ku îşaret bi agirgirtina yek ji zarokên razandî di nexweşxaneyê de dike:

Her çend av avêtin ser wî, feyde nekir. Avêtin nav hewzê avê, ku hat der, dîsan jî heman bû! Gava di nav beşan de digerîya, ez ditirsîyam pêtên bedena wî bipekine ser lihêfan û her derê bidine ber agir. Li ser nivîneke hesinî razandibûn û tu tişt jî neavêtibûn ser wî. Di nav xewê de pêtên wî zêdetir dibûn. Carekê birine televîzyonê û jê fîlm girtin û vegerandin. Mezhebîyan digot ew li agirê dojehê duçar bûye û ji bo vê yekê disoje… ew bi xwestina xwedê disoje da ku em dojeha heqîqî bibînin. Rojekê ji destê pasewanan fîrar kir; tu kesî nedizanî çûye ku. Leqeba “Xemlê Pêtan” dabûn wî. (r. 268).

h) Bêdengîya îradî ya nivîskar

Yeke din ji taybetmendîyên berhemên realîzma efsûnî; bêdengîya îradî ya nivîskar û beyannekirina hestan, bertek yan alîgirîya wî/ê li hember bûyerên nerasteqîn e. Bi gotineke din nivîskar di vê taybetmendîyê de bûyer û hêmanên dersiruştî û surreal ên di realîzma efsûnî de nîqaşbar nîşan nade ji bo xwîner fam bikin maqûl û nemaqûl du qutbên zid û dijber in ku li dijî hev ranabin û hevdu înkar nakin û hev têk nadin; ji ber ku sersiruştî di hundurê şexsîyetan û vebêjer de di cîhana vegotina çîrok û romanê de têkûz bûye. Bi gotina Faris, yek ji lêkolerê vê biwarê, “di metnên realîzma efsûnî de, bûyerên sersiruştî, mijarne berbiçav û bereql nînin, bîlekis hin mijar in ku bi temamî asayî û wekî rastîya di jîyana rojane de diqewi min meqbûl in û bi maqûlî û maddîyeta realîzma edebî ve dizeliqin û di nav hev de têne hûnan.” (1995: 3). Ji vê hêlê ve hebûna vebêjerekî/e bêriq û bêalî ku rewş û hewaya mûcîzeyî li hemû çîrokê belav bike, yek ji taybetmendîyên realîzma efsûnî bi xwe ye ku Bextîyar Elî karîye bi başî ji bin vî karî were. Divê bal bê kêşan, di vê şêwazê de şêweya vebêjer roleke gelek girîng û kilîtî dilîze. Nivîskarên jêhatî dikarin bi alîkarîya şêweya vebêjer, hemû dîyardeyên razber û bawerîyên xwe yên şexsî û carinan bêbingeh di çavê xwîneran de heqîqî bidin xuyakirin. Bi vê şêweyê, nivîskar ji berpêşkirina wan delîl û belgeyan muaf dibe ku di berhemên realîst de hebûna wan pêwîst e. Bi ya Gabriel Garcia Marquez, hêmana şêweyê, girîngtirîn hêmana realîzma efsûnî ye (Parsînêjad, 2008: 270). Her wekî ku vebêjer hebûna karaktêrên neasayî wekî Mihemedê Dilşûşe, Xwîşkên Spî û hetta Estêrereş asayî dide xuyakirin, ne li pey bisedemkirin û tehlîlên zanistî û mentiqî ye ji bo bûyerên derasayî. Gava Mihemedê Dilşûşe li ser avê çarmêrkî rûdine û gava ew ji ber şikesta di evîna xwe de di xanîyê xwe yê şûşeyî de wisa dimire, Bextîyar Elî hestên xwe vedişêre û şaşwazîyê ji xwe nîşan nade; yan jî gava li ser atmosfera nexweşxaneya ku zarokên birîndar tê de razandî ne xeber dide, tenduristî û netenduristîya vê karesatê teyîd nake û bi bêdengîya xwe darazê dispêre berpirsîyarîya xwîneran:

Hezar odeyên tijî ji zarokên seqet û nexweş. Zarokên bê dest û pê. Bûnewerên bêtekrar ku heçku hezar parçe bûbin û destekî ecele û bê dîqqet dîsan ew bi hev ve zeliqandibin.
Ode heçku li gorî cureya nexweşîyan hatibû dabeşkirin. Di hin odeyan de bes hin zarok hebûn her du pêyên wan qut bûbûn û bi awayekî ecêb li ser destan dimeşîyan û di odeya din de zarokine ecêb hebûnwekî tiştên cudabûyî ji erdê di nav telîsan de hatibûn pêçan û ew bi ban ve daliqandibûn.

Ev atmosfer û derdora xemnak ku nivîskar li ser wê xeber dide, her dem mijara derewandina alîyên şer bûye. Bextîyar Elî jî bi bêdengîya xwe ya watedar, daraza der barê van bûyeran de ji înîsîyatîfa xwînerên xwe re dihêle û hest û fikra xwe, ku her çi be, eşkere nake. Yan jî gava îşaret bi dawîtirîn dara hinara dinyayê dike, xwîner di vê mijarê de hest bi tu cure guman û dudilîyê di metna romanê de nakin û qet li pey bisedemkirina zanistî û mentiqî ya vê dîyardeyê nînin:

Ew dîmen xweşiktirîn dîmen bû di jîyana xwe de wan dîtibû. Hewa ewqas zelal û xweş bûheçku hatibûn gerestêrk û welatekî din. Tu manendîya cîhana li ser vê lûtkeyê li gel cîhana jêr ewran tunebû. Heçku xwedê ew çêkiribû ku firîşte ji mesafeya navbera erd û asîmên biwestin. Ew dar, “dawîtirîn hinara dinyayê” bû; ew cihê erd xilas dibû û welatên xwedayî dest pê dikir. Ew cihê ku mirov hest bi bêdawîbûn û hertimîbûnê dikir; heçku ev hinar sînorê cudayîya erd û asîmên bû. Seryas digot:

Ev dar; dawîtirîn hinara dinyayê ye, tu dareke din li dereke din di vê kertûkortî û bilindîyê de şîn nabe.

Temambûna dinyayê di bin wê darê de, aramîyeke kûr dabû kurikan. Aramîya ku li ser erdê peyda nedibû. (r. 110-111).

i) Lomegirî û kînaye

Di vê beşê de nêrîneke lomeyî û rexneyî ya nivîskara/ê realîzma efsûnî li ser cîhanbînîya efsûnî ya realîzmê heye; lê belê bi awayekî di navbera vê nêrînê de mesafeyekê bi cih dike ku xwîner tesewir nekin ku ev riwangeh ji cîhanbînîya nivîskar hatîye wergirtin. Di romanê de Bextîyar Elî gava li ser partîyên sîyasî xeber dide, ev riwangeha rexneyî û lomeyî xuya dike; lê belê ji bo ku xwîneran rasterast ji xwe agahdar neke, vê riwangehê ji zimanê karakterên romanê pêşan dide:

Me hemûyan rihên dirêj hebûn û sertapayê me bêhna xwêdanê dida. Fermandarê me mêrikek bû ku jin û şerab tenha bêhnvedana wî bûn. (r. 122).

“Min mîste partîyan!
Bi çavên rondikbar min gote Pêşmergeyan:

Partî dixwaze wekî segan me bikuje. Eynî wekî ku me ew dîl kuştin, dê serê me bibirin. (r. 229).

j) Pêşkêşkirina mijaran li ser bingeha heqîqetê

Di şêwaza realîzma efsûnî de, nivîskar hewl dide bûyerên derasayî û ecêb bi ravekirineke li ser bingeha heqîqetê pênase bike û ji şêweya dudilî û gumanê xwe biparêze. Ew qet naxwaze bûyeran wiha rave bike; şêweya axaftina nivîskar gava rûbirûbûn li gel van dîyardeyan bi temamî siruştî û asayî ye û bi awayekî ye ku her tişt li ser bingeha heqîqetê ye û şopek ji dudilîya nivîskar tê nîne û her tiştî di cihê xwe yê heqîqî û rastî de cih girtîye. Bextîyar Elî jî gava li ser bûyerên derasayî û bawerîyên efsûnî xeber dide, hewl dide wan siruştî bide xuyakirin:

Wê şevê Nedîmê Şazade ku bi lavayan hemû hişê wan tev li hev kiribû, ji wan dixwaze ku wî bibine bin dara hinarê ya nêzîkî lûtkeyê ji bo ku di bin de rakeve û bînahî were çavên wî.” (r. 106).

“Her tim gava hinek bi erdhejê maye, Xwîşkên Spî derdiketin kuçeyê. Heçku saeteke wan a şeytanî hebû û pê dema deqîq a erdhejê dizanîn. Heçku şeytanekî bi guhê wan de dema deqîq digot.” (r. 78).

“Dilê min ji şûşe ye, ji şûşeyekî gelek nazik. Biçûktirîn dilşikan dê wî bişkîne û min bikuje. Ez kesek im ji şûşe; eger ew bişkê dê bibe hezar parçe û parçeyên wî dê li her derê belav bibin. Ku hûr bibim, ew parçeyên hûr û xaş dê jîyana min tune bikin… dilê min neşkînin. (r. 27).

Encam

Bextîyar Elî di Hinara Dawî ya Dinyayê de ku li ser bingeha şêwaza realîzma efsûnî ya Marquez nivîsîye, xwînerên xwe di sefereke tijî xetere de li gel xwe hemsefer dike; sefera nimandina çand û derdên civaka cîhana sêyem. Ew cîhaneke wisa xweşik ji nav şeran teswîr dike û ji nav dilê rojên şen û bedbextîyan dareke xweşik a hinarê şîn tîne her kes dikare di bin sîwana wê de rûne û li gel xwe peymana biratîyê girê bide. Ew xwîneran di çarçoveya realîzma efsûnî de ji dinyaya berevajîbûyî ber bi dinyaya xeyalî û di heman demê de îdeal dibe û wan naçar dikeku li tiştê ku qewimîne û neqewimîne zêdetir ji berê fikr bikin.

Bextîyar Elî karîye bi başî sûdê ji hêman û nîşaneyên şêwaza realîzma efsûnî wergire ji bo ravekirina têgehên kûr; her wiha karîye van hêman û nîşaneyan bi guncandî li gel derdor, çand û dab û nerîtên Rojhilatî di hin beşên Hinara Dawî ya Dinyayê de bi cih bike.

Di risteyên vê berhemê de xem û xerîbîya karaktêrekî pêl dide ku ruhê wî yê hestyar û nazik li cihekî welatê xwe aware ye û derd û awaretîya xwe bi derd û renca xelkê nîştimanê xwe di atmosfereke nenas de li hev têkel dike. Hêza texeyula Bextîyar Elî di afirandina atmosfereke wiha de li wêdetirî wergerê, ji alîyê xwîneran ve fehmbar e.

1 Doçentê alîkar ê Koma Ziman û Edebîyata Îngilîzî li Zanîngeha Razî ya Kirmaşanê. Hiwaweisi@gmail.com

2 Derçûyê Ziman û Edebîyata Farisî. Zahed.saidi54@gmail.com

3 Derçûyê Ziman û Edebîyata Tetbîqî. almasi_ata@yahoo.com

4 bîna: kesê dikare bibîne, bînakirin: ronîxistina çavê kesekî (wer.)

ÇAVKANÎ

Elî, Bextîyar (2012); Axerîn Enarê Donya, wer. Arêş Sêncabî, Tehran, Êntêşaratê Efraz, Çapa çarem.

Erickson, J. (1995). Metoikoi and Magical realism in the Maghrebian Narratives of Tahar ben Jelloun and Abdelkebirkhatibi. Di nav L. P. Zamora, & W. B. Faris(Eds.), Magical Realism: Theory, History, Community (rr. 427-450). Durham, USA: Duke University Press.

Faris, W. B. (1995). Scheherazade’s Children: Magical Realism and Postmodern Fiction. In L. P. Zamora, & W. B. Faris (Eds.), Magical Realism: Theory, History, Community (rr. 163-191). Durham, USA: Duke University Press.

Gîbert, Rîta (1977); Heft Seda, wer. Nazî Ezîma, Tehran: Agah, çapa yekem.

Kesîxan, Hemîdrêza (2011); Berresîyê Tetbîqîyê Moellêfêhayê Realîsmê Cadûyî der Teblê Helebî ez Gûnter Gras û Yêk Sedsal Tenhayî ez Gabriel Garcia Marquez, Dû Feslnameyê ÊlmîPêjûhêşîyê Danêşgahê Elzehra, sala duyem, hejmar 4, rr: 105-124.

Marquez, Gabriel Garcia (2005); Zêndê em Kê Rêvayet Konem, wer. Kawe Mîr Ebasî, Tehran: Ney, çapa çarem.

Mîr Sadêqî Cemal, Mêymenetê Mîr Sadêqî (2009); Vajênameyê Honerê Dastannêvêsî, Êntêşaratê Mêhnaz, çapa duyem.

Nîkûbext, Nasêr û Meryem Emîn Nêya (2005); Berresîyê Realîsmê Cadûyî û Tehlîlê Romanê Ehlê Qerq, Fasêlnameyê Pêjûhêşhayê Edebî, Jimare 8, rpl. 139-154.

Parisînêjad, Kamêran (2008); Neqdê Edebîyatê Montebêq ba Heqîqet, Neşrê Xanê Kêtab, çapa yekem.

Şîrî, Qehreman (2008); Mektebhayê Dastannêvêsî der Îran, Tehran, Çeşmê, çapa yekem.

Şûşterî, Mensûrê (2012); Realîsmê Cadûyî, Vaqêêyetê Xeyalengîz, Fasêlnameyê Honer, Tehran, jimare 75, rr. 32-44.

Realîzma efsûnî di romana Hinara Dawî ya Dinyayê ya Bextîyar Elî de

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Realîzma efsûnî di romana Hinara Dawî ya Dinyayê ya Bextîyar Elî de

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply