Nûtirxwazî li Qada Wêjeya Cîhanî û Rojhilatê Kurdistanê

Nûtirxwazî li Qada Wêjeya Cîhanî û Rojhilatê Kurdistanê

SALIH SUZENÎ – JI SORANÎ: HEWAR ASA

Puxte: Helbesta kurdî ji destpêka nûbûna xwe û heya niha, gelek merhele derbas kirine û gelek qad jî tecrube kirine. Sawer û hevalên ewî û merheleya piştî wan, niha jî di gel de, “Helbesta Şêt (Dîn)” û “Nûtirxwaz” di wê nivîsê de, hewl daye çavê xwe li ser tevaya pêvajoya helbesta wî, li rojhilata Kurdistanê bigerîne.

Peyvên sereke: Epistimolojî, nûtirxwazî, helbesta Şêt, helbesta Cuda, hevdemî, anarşîzma zimanî û awangard.

Destpêk

Beriya niha, di her du nivîsên “Li Gel Pêlên Nû ên Helbesta Kurdî” û “Epîstemolojiya Helbesta Kurdî” de, min hewl da Nûtirxwaziyê ji du hêlên sereke yên kerwanê wêjeyê, weke: a: bandor û licîhevdanîna tekstan li ser hevdu û bi gelemperî întertextualîtek, b: kerwanê wêjeyê bi rêya veqetyana nîşannasî û merîfenasiyê, senifandinê bikim û ji her du riwangeyan ve, nûtirbûna wêjeya kurdî bidim berçavan… Di evê beşa nivîsa xwe de, dixwazim têkiliyên Nûtirxwaziyê li gel ewan pirsyarên ku heya niha jê hatine kirin, xuya bikim:

1- Mebest ji nûtirxwaziyê çi ye?
2- Nûtirxwazî di nava kîjan dibistana wêjeyî de ye?

3- Dibe em nûtirxwaziyê li gel “Awangard”ê berawird bikin?

4- Nûtirxwazî beşek ji wêjeya modern, an postmodernê ye?

5- Têkiliyên nûtirxwaziyê bi wêjeya berê re…

6- Nûtirxwaz heman helbestvanên cuda, an şêt “dîn” in, an jî versiyona çarê ya wêjeya kurdî ne?

7- Taybetmendiyên teksta nûtirxwazên kurd, li ser asta form, naverok û ziman çi ne? û…

Nûtirxwazî derbasbûn e ji bazineyê zimanê îktîdarê, ji bo hemû merheleyên jiyana mirovahiyê, her ji serdema istoresaziya ziman, heya digihîje dîrokê, weke felsefe, zanist, huner, çand û hemû alî û qurnetên jiyana civakî ya mirovan. Di vê pênaseyê de, piraniya destanan (istore), hewldanek bû, ji bo bersivdaneke nûtir, ji bo wan pirsên ku cîhan (weke manewî û maddî) di hişê mirovan de diafirand. Hemû ol, yek li dû yekê, ji bo peydakirina rê û çareseriyên nûtir, reform, qenckirina exlaq û tevgera mirovan, jîngeh û rewşa civakî, hatin qadê (an herî kêm propagandayên xwe hene)… Felsefe qet nikare çarçoveyeke destnîşankirî ji bo xeyala mirovan ava bike û ev hezar sal e di nû û nûtirbûnê de, şûr li laşê xwe jî dide û hîna jî kerwan berdewam e…Nûtirkirina zanistê, di çavên civakê de jî ewqas rûniştiye, ku nema pêdivî bi şîroveyan dike, ji ber ku di vê kêlîka ez dinivîsim de jî, bi sed hezaran lêkolînên zanistî ên nûtir derketine û kar dikin (bi taybetî di vê çaxa dîjîtalîk de). Wêje û huner jî herwisa, ji klasîzm ji bo klasîzma nû, ji romansîzm ji bo natûralîzm, ji realîzm, heya realîzma nû û surrealîzm û paşê ji modernîzmê û ber bi postmodernîzmê… Bi kurtî hewla nûkirinê, hewleke berdewam û bêdawî ye. Di vê pênaseyê de, “berdewamî” rola sereke digerîne. Anku nûtirxwazî bi wateya xwe ya sade, nûxwaziya berdewam a şoreşê ye, li himber wêjeya ji beriya xwe. Di vî kerwanî de, rawestan anku mirin û felcbûyîn e, di çarçoveyeke diyarkirî û rizî de… Anku weke tûtî lê tê…

2- Tevî ku hemû dibistanên wêjeyê nûtirxwaziyê weke beşek ji destkeftên xwe pênase dikin, lê nûtirxwazî hewl dide qezenc ji hemû form û teknîkên wêjeyê werbigre û heya ku heker were xwastin, wan form û teknîkan, di cihên pêwîst de bişkêne, li bin guhê hev jî bixe û xwe jê derbas bike, ji bo ku nekeve jêr wê desthilata ku dibistaneke taybet bi ser ziman de sepandî ye… Heker teksta Goranê helbestvan weke teksteke nûxwaz, hewl dide ji çarçoveya asê erûz û qafiyeyê ya hevawaya helbesta klasîk derbas bibe, teksta Siware (weke teksteke nûtirxwaz) jî bi awayekî din erûzê bi kar tîne û bi awayekî din serederiyê li gel peyvê dike… Di şîroveya niha de, ev tekst:

Pêla ji kûratiya xwîna şermê a keçîniyê Li ser rûyê cefilî ê bûka hestîsivik
Bi guriya germatiya nerînên zavayî Germtir ji şewqa tava biharê

Mebest em tekst e:
Kaniyeke rûn li ber ronahiya taveheyvê Di bin de bihejin dur, yaqût û almas
Li cem min xweşiktir e ji deryaya bê sinor Pêlan biavêje ber şewqa rojê, mişe miş

Teksteke nûtirxwaz e, ji ber ku tevî ku wêneyên di asta wêneyên xwezayî de anîne di asta wêneyên sembolîk de, weke ziman û wezn jî hewl daye ne li ser wezna derve a qafiyeyê be, herwisa hewl daye ji muzîka psîkolojîk a dengvedana tîpan qezencê werbigre (Bi guriya germatiya nerînên zavayî). Lê ev tekst: “Dostên nediyar ên li ser vê cadeya tije ji çirasorên dîrokî ji kuna domana bafûrê/nexşeyê xewna reng û reng a Kurdistanê û xewn û azadiya min xêz dikin!” (Zamistan-1380, r. 128). Bi qasî vê teksta li jêr nûtrixwaz nîne:

Çil sal e min termê xwe li pişta xwe kiriye
digerînim û hêsiran dibarînim… bosteke ax bi dest min nakeve vî laşê pirî êş tê de veşêrim! (Zirey Zincîr, 1365-r.25)

Ew teksta Cela jî, bi qasî tekstên Peşêw û Letîf Helmet, tu cûre nûxwaziyek tê de nayê dîtin… Bi gelemperî, teksta nûtirxwaz girêdayî hîç dibistaneke taybet ji yên berê nîne û merheleya destpêkî ya hemû nûxwaziyekê ye, bi qasî teksta ji beriya niha û dibe teksteke nûxwaz, piştî teksta nûtirxwaz a dûv xwe de…

3– Dibe em Nûtirxwaziyê bi wêjeya “Awangard” re berawird bikin?

Di xwendina “hevdemî” de, anarşîzma zimanî, absordîte (absourdite), lîstok û awayê ku kar dixwaze ziman bi kar bîne, derbasbûn ji sentaksa zimanî ya konvensiyonal, hilweşandina qaliban, pirdengî û… hwd, hinek ji wan taybetmendiyan e, ên ku teksta nûtirxwaz li ber çav werdigire û bi vê yekê em dikarin bibêjin, teksta nûtirxwaz, teksteke Awangard e, lewra wêjeya awangardî jî di her çar merheleyên tevgera cîhana xwe de, bi qasî teksta ji berî xwe wê taybetmendiya wê hebûye. “Ev têrm (avant-garde), di koka xwe de têrmekî konvensyonalîk ê hêzên çekdarî ye û ji zimanê fransî hatiye wergirtin. Ev têrm ji bo wê hêza taybet tê gotin, a ku li pêşiya çekdaran diçe, anku di eniya pêş a şer de ye û dîreksiyona hêzên din dike. Di qada siyasî û çandî jî de, bi taybet di hunerê de, ev gotin ji bo kes, an grûpekê tê bikaranîn, ku armanc û berhemên wan karîne bibin dîreksiyona serdema xwe. Ev nerîna li ser awangardê, weke nerîneke di pênasekirina hunerê jî de cî girtiye. Anku huner jî bi qada şer hatiye wekandin, ku hinek hunermend êrîşê ji bo ser hinek herêm û gelan pêk tînin, lê berovajiyê hêzên xweparêz, bi hemû şiyanên xwe ve bi urf û etîkan ve girêdayîne…“(1)

Ji ber hindê tê xwestin, ku em hinek lêkolînan li ser vê têrmê bikin “Dema em bi kurtasî jî li her çar merheleyên awangardê dinerin, ji sala 1820’an û heya niha, em serwext dibin ka ew têrm çawa peyda bûye û çawa di hinek rewş û şert û mercên taybet de, ji aliyê wateyê ve, rastî lihevguherînan hatiye.”

Awangarda pehlewanî; ku ji pêşketina (avant) berdewam li ser tiştên din peyda bûye û çavkaniya wê jî -li gorî mebesta me- dibe ku ji bo şoreşa Fransayê û nerînên Henri de Saint-Simon vegere, ku di sala 1825’an de gotibû “Bîr û bawerên awangard, di nava yekîtiya hunermend, pispor û xwedî pîşeyan de, wê pêşerojeke erênî biafirîne… Erka me hunermendan e, weke dîreksiyonan xizmeta zanista pisporan bikin… Bi rastî bandora hêza hunermendan, bihêztirîn û bileztirîn e. Ew dema ku em bixwazin fikr û ramaneke nû di nava gel de belav bikin, em ê li ser mermer bineqişînin û weke birûskê em ê li tev bigerin…” Hebûna hêza pozîtîf di civakê de, erkek bû ku wiha li hunermendan dikir, ku di serdema werarê de bibin dîreksiyonên hêza eql û pehlewanê çaxa xwe be… Paşê Karl Marx di manîfestoya komunîzmê de, eynî erka dîreksiyonê xiste ser milên komunîzmê. Paşê rewş giha astekê, ku ew kesên dijî komunîzmê jî bûn, ew têrm di nava xebatên xwe yên siyasî de bi kar dianîn. Mînak; Pyotr Alekseyevîç Kropotkînê anarşîst, awangard kir taytila rojnameya xwe ya swîsî, vê rojnameya li ser rêça awangard bandor li ser gelek kesan danî…” (2)

Ez wisa nabînim, ku raxistina gelek mînakan pêwîst be, ji bo ku bandora wê rola qehremaniyê li ser hunermend û wêjevanan (wê serdemê û heya niha jî) were dîtin. Ew zilamên serdema xwe bûn. Ew helwesta civakî ya ku dawiyê Sartre û Realîzma Sosyalîst kirine tiştekî konvensiyonal, giha astekê ku Baqir Mûminî (nivîskarekî xwedî helwest ê faris e) di pirtûka Derdê Pênûsê de nivîsand: “Gelo heya ku pişta helbestvan bi dîwar ve nehêlin û ewî nedin ber tîran, hûn ê wî weke helbestvan nas nekin?” (Balkişandine ji bo tîrbarankirina helbestvanê xwedî helwest, Xusrew Gulsurxî ye.) Di nava kurdewariya me jî de, vî awayê biqehremannaskirina hunermend û wêjevanan cî gîrtiye, ku baştir e ez mînakan li ser nedim… Ev yek bû sedem, ku piraniya hunermendan hizr di şopandina huner û siyasetê de bikin. “Ev yek di sala 1880’an de, di kesayetiya nûxwazekî de pêk tê, ku bal kişandibû ser zimanekî hunerî yê cuda, anku “Huner Ji Bo Hunerê”. Cardin jî ew rêbaz heya vê demê jî bihêztirîn awangard e, ku bi tekstên Mallarmé û Clement Krenkberg de hatiye parastin.

Awangarda “tenê huner”, “pesend-purist”: “Di vê merheleyê de, esmanê fantazîk ê hunerê, xwe ji davên berê rizgar dike, ji bo ku cîhaneke nûtir biafirîne. Modernîzma formalîst, hêza maneke zêdetir (li hember Awangarda Yekem) nîşan daye û ji modernîzma derhest, heya formalîzmê, teknîka Shklovsky, postmodernîzm û huner û siyaseta mîmarî ya Hakim, ji dehkên 20’an û heya niha xwe pêş de dibe, kite Awangard e ku bi rastî herêmek ji bo xwe çêkiriye û zimanê nû herwisa awayê tecrubeyeke nûtir vegirtiye…” Paşê têt ser awangarda radîkal.

Awangarda radîkal: “Ji encama wan hewlan serhilda, ên ku ji bo serkftinê bi ser sînorên dawî (anku sînorên navbera huner û jiyanê de) derket holê… Wê demê nûxwazên berê, bi giranî xwe xistin nav herêmên hunera civakî. Nûtirxwazên radîkal (futurîst, dadaîst û pêkhateyên dekonstrusyonîst) hewl didan xwe ji hemû cudahiyên din dûr bixin, anku dixwastin ji hemû qalibên neteweyî û pêpîvên senetî û hunerî, heta ji xwe bi xwe jî dûr bikevin. Ew ne bi tenê bi temamî radîkal bûn, belku dijî awangardiyê jî disekinîn. Hunera xwe gihand nav cadê û cade bû galerî û fuara hunerê, huner bû beşek ji jiyanê û jiyan jî bû berhemeke hunerî. Hunera Mekîneyî “Tatlîn” bi taybet berhemek ji bo bîranîna “Navnetewiya Sêyem” bû, nîşandera wê awangarda radîkal bû û dadaîstên elman wisa dinirxandin: Huner mir. Bijî hunera mekîneyî ya nû “Tatlîn”, Mayakovsky got: Şeqamek li tama konvensiyonal û selîqeya ewam…”

Pêkhateyên dekonstrusyonîstîk jî piştî şoreşa Rûsyayê, êrîşên herî cidî ji bo ser dûrketina ji hunera bûrjûvayî û jiyanê pêk anîn. Wan mînakan herî berçav a wê dûrketina xwe, di afirandina navendekê de, di navbera mûzexane û kargehan de, didîtin. Mayakovskyê helbestvan û hevalên wî ragihandin ku: Mûzexane û hunerên wê, bila bimirin! Pêwîstiya me bi gorên kuştina hunerê û wan cihan tune, ên ku hunerê tê de diperêsin. Em kargehekê dixwazin, ji bo canê zindî yê mirov! Li cade û nava tirênên ceyranê de, li kargeh, karxane û malên kirêkaran de… Ev êrîş e bi wateya xwerêveberiya berhemê hunerî û qutkirina têkiliyên wê bi civaka alîgir a bûrjûvaziya hevdem. Li gor materyalîstekî weke Peter Berger ev yek di hundirên awangardê de bû… Ev bi mekîneyîkirina awangardê di sala 1920’an de serî hilda, paşê di sala 1960’an de, ket qadê û kesên mîna Andy Warhol xwestin derza di navbera huner û jiyanê de tije bikin û bi gelemperî haşatiyê lê bikin, Andy Warhol got: “Ez dixwazim mekîne bim, pirsgirêkên mekîneyê kêmtir in!”

Ji berî ku em herin ser mijara pişt-nûtirxwaziyê, hêja ye ku em di vir de bal bikişînin ser Karl Marx, ku bi nerîna Berman, yek ji nûxwazên mezin ên sedsala nozdehem bû. Wî wisa didît, ku awangardên modern pêşdeçûnê peyda dikin, rasterast vekirin, zindîtî û werarxwaziya (finance head)ê nîşan didin. Ew pêl hêdî-hêdî hemû tiştên cihgirtî û rûniştî ên cîhana bûrjûvaziyê jî, dike hêlm û dûman û hildide esman. (bnr. li Tecrubeya Modernîte, Marshall Berman, Beşa Duyem-Marx û Modernîzm û modernkirin. (3)

Û paşê pişt-awangardî naçin eniya pêş a şer û di rêza elîteyan de nayên dîtin, belku diçin rêza wan kesên ku li dawiya şer tên û guleyên vala diavêjin. Mezintirîn hêza pişt-awangardê, naskirina wan tiştan e, ên ku awangardên ji beriya wan nikarîbûn nas bikin, ew jî ew e, ku beşeke biçûk ê texeya bihêz a navendî, bi israr û bêzehmetî dinyayê bi awayekî tevdigerîne, ku bi awayekî hevdem wêran dike û diafirîne jî… Ew hewlên veşartina ewan zanist û zanyariyan nadin, ku bi hemdê xwe hene, an jî wisa nîşan nadin, ku dikarin rêbertiya çîna kirêkar bikin, an serkeftinê li ser dijayetiya di navbera jiyan û hunerê de qezenc bikin. Pişt-awangard derbarê rola astengkirî ya elîteyekê, ku bi xwe di nava civakê de hatiye hilbijartin û realetîk nêzik dibe, dibe çend pêpîvên taybet berhev bike, lê naçe di nava eniya gelemperîk de (Ew karê ku awangardê di sala 1920’ê de dikir). Lewra hîç dijminekî wê tuneye, ku di qadeke mezin de wê kontrol bike, sedema vê yekê jî, ew lîstok, henekçîtî û paradoksîkaletiyê bi xwe, li ser wêneyê awangard tu hebûneke xwe tuneye, ji ber hindê jî li hemû deverê heye û li tu deverê jî tuneye! Komeke kesên belave ne, li hemû cîhanê, bi vê rewşê jî, tevgereke çandî ya hevbeş û têkil di orta wan de heye, ku piştî şerên berê xuya dibin. Hemû awangardên berê, di wê baweriyê de bûn ku mirov ber bi ciyekî ve diçin û ev jî hêvênê bexteweriya ewan bû. Kişifkirina herêmên nû û nerîna ku mirov çaxekê gihaye wan herêman, an jî wê bigihîje, weke erka xwe dizanî. Lê pişt-awangard wisa dibîne, mirov di çend rêyên cuda de dimeşin, hinek ji wan rêyan vekirîtir û ji yên din bi qîmettir û girîngtir in. Herwisa li gor nerîna wan, erka wan bi tenê rênîşandan û rexnegirtin e. Bi baweriya wan, huner ji riwangeyên pir cuda tê fehmkirin, lewra îronîk, pirremz û raz e, çendîn nirxandinên cuda hildigire, ji çendîn kujiyan fenomenan nîşan dide û qet israrê li ser yek rêçare, yek cûrê dinyadîtinê û îdeolojiyeke taybet nake…”

Nûtirxwazî di wêjeya kurdî de (Li Rojhilatê Kurdistanê), destpêkê bi giringîdan bi form û paşê zimanê gotinê, xwest xwe ji bin desthilata zimanê Evdilla Peşêw, Letîf Helmet, Şêrko Bêkes û hwd derbixe. Vêca ji bo zimanê îcaz (kurtbêjî) û delîvedayîn bi wergiran, ji bo ku têkevin nav teksta helbestê, pêngavên nûtir avêtin. Çendrehendkirina wêneyan, tevgera wêne û jêbirina alavên zêde û wekhev di helbesta şêt «Şêirî Şêt” de, helbesta wêneyî di teksta kurdî de, digihîne asta herî jor.

Paşê jî devîesyon ji formê zimanî yê konvensiyonal, çendengîbûna zimanê helbestê, delîvedayîn bi hereket û biryardana hiş û zihna wergirî û tekstkirina binhişa kit û kom (bi riya anîna stran û beytan, bi awayekî rasterast, ji bo nav teksta modern, tevgereke nûtirxwaze û heya asta veqetyaneke epîstemolojîk, helbestê ber bi asta herî jor a reprezentesyonê ve dibe û bi xweşhalî ev kerwan berdewamiya xwe diparêze û bajarî bi hemû taybetmendiyên wî vê dihonîne.

Zimansalarî û giringîdan bi balkişandina hundirê tekstê bi xwe, heya peyv, tîp û helbestan jî, weke lîstok, fonksiyonalîzma ziman û absordîtekirina wî, di hinek teks tên kurdî de, dibe ku nûtirxwazî li dijî awandgardbûna xwe bi kar anîbe. Li tekstên kesên weke Perwîz Zebîh Xulamî û Bêhzad Kiristanî biner.

Rast e kerwanê nûtirxwaziyê di vê dawiyê de, gelek ji xalên destnîşankirî, rexnekariyên post-modern û post awangardê li ber çavan re derbas dike û bi rêya wê, teksta kurdî nûtir dike. (Li nivîsa “Înce û Fînce û Pêpîvên Post Modernîzm” nivîsîna birêz, Ehmed Çak û xwendina ewî li ser “Înce û Fînce”yê), an jî bnr. ”Yek Qite Şêir Ba Teimê Post Modern”( Yek Perçeya Helbestê bi Tama Klasîk) nivîsîna birêz Murad Ezemî, li ser teksta birêz, Yûnis Rezayî. an bnr. parastina tekstê, bi rêya jêrenotan, mînak “Dar û bar dibêje, çaxa hesp û çayê ye”, ku lîstikeke teknîkî ya nû ye û heman jêrenota dijî navenda Post-Modernê ye (Foucault) biner.

Bingeha her tiştî
Bingeha destpêkê
Bingeha werarê
Bingeha mikummikumiya bingehê
Rêya mikuma bingehê bingeha mikuma rêyê mikumiya bingeha rêyê

Ku bi eşkereyî helbesteke xwedî pêkhate ye û bi lihevguhertin û virdewirdelêdana gotinan, bingeha wê hatiye danîn. Teksta Îbrahîm Ehmedê Niyaş jî herwisa:

Kepreke lawaz im
Ku li jêr mistên bablîsokê
Tenê û tenê
Li ser girava xeterê û keçan ret dibim Heya careke din
Zincîreyên kesk
Ji perûsya kaniyên avê û
Çiqên “zorat”ê bihûnim
Xeyala xal û xetên ferxe kewan
Bi ser devê xencerê xêz bikim!

Helbesteke îmajeyî ye… Bi gelemperî helbesta dîn “Şi’rî Şêt”, cuda, versiyona çaremîn û ew hemû navên ku di vê heyama dawî de, di qada wêjeya kurdî de derketine, bi yek taybetmendiya sereke tên naskirin, ku ew jî hewldan e ji bo gihîştina zimanekî nûtir, ji yê wêjeya ji beriya xwe.

ÇAVKANÎ

Ferhengê Endêşeyê Intîqadî, Vîrasetê Maykil Pîn, Tercume: Peyam Yezdancû, Neşr Merkez, 1383. Henry de Saint-Simon, Opinions litteraires, philosophiques et indus- 1825, neqil ji Donald Drew

Egbert, Social Radicalism and the Arts: Western. Europe, Alfred A Knopf, NY, 1970, r. 121

Charles Jencks, Post-Awangardî, W. Seîd Henanê Kaşanî min wergirtiye.Ew pirtûk ji aliyê birêz, Mensûr Teyfûr ve, hatiye kurdîkirin û çap jî bûye. Mecê Xuroşendehayê Serî Beraverd Ve Hestem Eger Mî Rûm, Ger Nerûm Nîstim

Nûtirxwazî li Qada Wêjeya Cîhanî û Rojhilatê Kurdistanê

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Nûtirxwazî li Qada Wêjeya Cîhanî û Rojhilatê Kurdistanê

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply