Çoniyetîy Serheldanî Nwêbûnewey Endêşey Şî’rî le Rojhelatî Kurdistan

Çoniyetîy Serheldanî Nwêbûnewey Endêşey Şî’rî le Rojhelatî Kurdistan

YUNIS REZAYÎ – TÎPGUHÊZÎ: BAWER MAROOFI

Puxte: Şî’r wekû baqî hunerekanî dîke peywendî be komelgawe heye û nakirê be bê gorankarî le doxe siyasî û komelayetiye çeqbestuwekan da çawerwanî goran le nawerok û formî şî’rît hebê. Le layekî dîkewe herçî asoy xwêndinewe û bînînî şa’îran firawantir buwe, ziyatir twanîwiyane gorankarî le şî’r da bedî bênin. Yekem destey şa’îranî Kurd be karîgerîwergirtin le doxî sepawî siyasî û komelayetîy Êran û Kurdistan nawerokî şî’ryan gorî û nawerokî nwê niyazî be zimanêkî taze bo derbirîn û formî tazetir bo bîçimgirîn wek şêwazêkî hunerî bû. Ew hewlane le serdemî meşrûtewe destî pê kird. Le serdemî Reza Xan da perey girt û le çaxî Komarî Mehabad da biwar bo xûyabûnî ziyatirî rexsa, belam paş Komar be hoy perewazebûnî çalakanî ew biware û daxiranî fezay komelayetî û siyasî be rûy Kurdistan da, ta çend deye dway ewîş şî’r û edebî kurdî tûşî bêdengî bû. Le deyey şestî mîladiyewe be hewlî polêk xwêndkarî nwêbîr û nwêxwaz, be tewawî şî’rî kurdîy ew beşey Kurdistan le biwarî ziman û formewe nwê kirawe.

Wişe serekiyekan: Şî’rî Nwê, goranî komelayetî, mêtodî hawbeş, qutabxaney mukiryan, şî’rî rasan, destelat

Sereta pêwîst e ewe bigutrê ke boçî ew nawe bo witarêk ke biryar e le ser şî’rî Rojhelatî Kurdistan binûsrê, heldebijêrdirê? Bew watayey ke aya pêwîst e seretay serheldanî rewtêkî edebî le naw gelêk da be pêy cuxrafiyaş polên bikrê? Bo wêne pêwîst e bigutrê nwêbûnewey şî’rî Rojhelatî Kurdistan û bizûtnewey nwêbûnewey şî’r le Başûrî Kurdistan? Be ray min dahênanî edebî le her wilatêk, ewendey ke peywendî be kesî dahênerewe heye, ewendeş peywendî be komelga û cuxrafiyayekewe heye ke şa’îr û nûser têy da dejî. Bo wêne eger êmey kurdî Rojhelat le wilatêkî bêcge le Êran, be nimûne Pakistan jiyabayn, şêwey bîrkirdineweman be pêy cuxrafiyayek ke têy da heldekewtîn û helsûkewtman dekird, be pêy şêwe bîrkirdineweyekî komelayetî û kultûrî giştîy ewê, be pêy şêwey dîndarîy bawî ew şwêne, le cîhan û kêşe kultûrî û siyasî û komelayetiyekanman deriwanî û hemû ewaneş le kar û berhemî edebîy ême da rengî dedawe. Bew pêye min pêm waye le Rojhelatî Kurdistan, ême cuda lewey ke xawenî kultûr û edeb û şêwey taybetî peywendiye komelayetiyekan în, le layekîşewe be hukmî ewey le çwarçêwey sinûrî siyasî û kultûrîy wilatî Êranîş da jiyawîn, peywendiyekî qûlman heye legel ferheng û kultûrî Êranî û herweha zor car be hoy hawbeşbûnî serçawe fikrî û hunerî û edebiyekan le delaqeyekewe bo ew dunyayeman riwanîwe. Eweş be watay lasayîkirdinewe niye, belkû bew wataye ye ke hendêk rîşey hawbeş le dahênanî hunerî da hen ke debê destnîşan bikrên û taqmêk rûdawî siyasî û komelatîş hen ke xalî werçerxanî hawbeşî gelan in û debê amajeyan pê bikrê. Ca paşan cudawaziyekan û taybetmendiyekanîş be xestî û qûlî destyan le ser dabindirê û bo sazkirdinî şunasêkî serbexoy zimanî û kultûrî û htd, amajeyan pê bikrê.

Ew ferheng û kultûrey basî dekem beşêkî akamî ew sîstime zale siyasiye buwe ke bo mawey deyan sede be ser Êran û ew beşe le Kurdistan da destelatî buwe ke le çwarçêwey cuxrafiyay ew wilate da ye. Diyar e sîstimî destelat karîgerî le ser takî wilat buwe û kurdîş wek takî ew komelgaye bê berî nebuwe le akamî dirêjmawey destelat û tenanet ew wersûrananey le siyaset û barî komelayetîy komelga da rûy dawe. Wate Kurdî ew beşey Kurdistan be şêweyek le barî ferhengî û huneriyewe peywendiyekî heye legel koy ew hunermend û nûser û şa’îraney le Êran da dejîn. Boye ber lewey min bimhewê delaqeyek bikemewe be rûy edebî kurdî da, be xêrayî awirêk dedemewe le şêwazî nwêbûnewey endêşey însanî Êranî. Ew base û reçelek nasî ew şêwe nwêbûneweye bo berçawrûniyek sebaret be dîtnewey riçe yan mêtodêk bo dozînewey seretakanî nwêbûney endêşey însanî kurd lew parçeyey nîştman da yarmetîderman debê.

Be dirêjayî mêjûy hezaran saley Êran, sîstime siyasiyekanî Êran le ser destelat û îradey take kes damezrabûn. Ew take destelatdarane be hemû cudawaziyek ke le barî kesayetî û derûnî û tenanet zanistewe bûyane, le xalêk da zorbeyan hawbeş bûn, ewîş girîngî dan be kes û fermanî xudî şa û sûranewey hemû baznekanî dîkey destelat yan destelat saz be dewrî kesî yekemî serûtir le yasa û îradey xelk buwe. Carî wa buwe ew destelatdare takrew û çewsênerane be hebûnî pilanî siyasî û ferhengî baş bûnete hoy rimênî edeb û huner û carî waş buwe be hoy bê kîfayetî û dûrbûn le eqliyetî cîhanî û nawçeyî bûnete hoy geranewe berwe dwa û lanîkem nakarabûnî bîrmend û nûseranî ew wilatey bediwawe buwe. Çun yekem tirûskekanî nwêbûney bîrî însanî Êranî be giştî le serdemî Qacarewe buwe, lew nûsîne da bas le destelatî Qacar û keşî zallî kultûrî û hunerî komelgay Êran lew serdem da dênîne ara.

Be hoy bê kîfayetî û çewsandnewey zyad le radey xelk û zall bûnî keşêkî nalebarî abûrî û komelayetî le Êranî serdemî Qacarekan û be taybet le sallekanî dwayî ew zincîre paşayetîye da, însanî Êranî, însanîkî damaw û dabiraw le dunya bû. Nûser û roşinbîr û şa’îr debû le koşkekan da xizmetkarî pilane abûrî û fikriyekanî Şa bin û be taybet hunermendan û şa’îran katêk huneryan birewî debû ke ziyatir le wesfî Şa û medh û senay ew da bê. Serçawe hunerî û edebiyekan her ew serçawe kone hezar salane bûn ke be dirêjayî sedekan xwêndirabûnewe û tenanet şa’îrî baştir ewane bûn ke baştir lasayî şa’îranî çend sede ber le xoyan kirdbawe. Her boye qutabxaneyekî edebî le Êran damezra be nawî Qutabxaney Geranewe û mebestîş ewe bû le riwange û şêwey derbirîn û dunyabînî û tenanet formî berhemî şî’riyane da bigerênewe bo şa’îranî çend sede lemewber û lasayî ewan bikenewe. Eweş be watay girtinî roçiney her çeşne nwêkarî û nwêxwazî û dahênanêk le biwarî şî’r da bû.

Belam sê rûdaw bûne hoy ewey goranêk le endêşey însanî Êranî da bedî bê. Ew sê rûdawe hersêkyan peywendîyan be kesêkî destelatdar belam cudabîr le sîstimî destelatî Qacarekanewe heye. Ewîş welî’ehd yan cênIşînî Şay Qacar, Ebbas Mîrza bû (Lengrûdî, 1998). Ew kesayetiye zor hogirî ewe bû ke be şêweyek binemakanî abûrî û ferhengî û tenanet siyasîş nwê bikatewe û ew mêtodane taqî bikrêtewe. Belam çun hîçkam lew ezmûnane le Êran da nebû, Ebbas Mîrza le dû sefer da bo yekem car taqmêk xwêndkarî narde derewey Êran heta le biware cudakanî wek zansitî pizîşkî û huner be taybet şêwekarî û pîşesazîy çap da ders bixwênin û bigerênewe ew zaniyariyaney le Ewrûpa fêrî bûn be komelga da bilawî kenewe û wilatî pê berew pêşkewt berin. Dwatir her lew kesane yekiyan pîşesazîy çap dênête Êranewe (heman, 1998), û yekem rojname le Êran da çap deka, yekyan pisporî biwarî çek û teqemenî buwe û yekîşyan kîmiya û pizîşkî xwênduwe. Ewane û kesanî dwatir ke Ewrûpa debînin û degerênewe wesfî cudawazîy bîrkirdinewe û jiyan û edeb û hunerî ewê û Êran deken û yekem gumanekan bo goran saz deken.

Her lew serubende da wekî serçawe mêjûyiyekan delên binkeyekî fêrkarî be nawî Darelfinûn le layen wezîrêkî cudabîrewe be nawî Emîr Kebîr dademezrê. Egerçî wekî gutrawe ew binke fêrkariyeş her be amajey Ebbas Mîrza buwe (pêşû, 1998). Paş destbekarbûnî ew fêrge balaye, hemû mamostakan ke zoryan derekî bûn û hem qutabiyekan pêwistyan be serçawe û kitêbî taze bû. Her boye mamostakan naçar bûn deqî ew zaniste cudayaney lewê fêrî xwêndkaryan dekird werbigêrin. Wate wirde wirde rewtêkî tazey wergêran le Darelfinûnewe dest pê deka.

Le penay ew zanistanewe komele deqêkî edebî ke zorbeyan ew çîrok û romanane bûn ke ew kat le Ewrûpa baw bûn. Çîrokî wek beserhatî Rabînson Kiroze û Sê Tifengdarî Eliksandir Dûma û zor berhemî dastanîy dike (Lengrûdî, 1998). Belam pirsyar eweye eger paş sazbûnî peywendî le mabeynî nûser û roşinbîranî Êranî legel wilatanî Rojawayî hendêk le hunerekan û bo wêne wergêran û roman û semay bale û… . Her weha corî riwanîn le biwarî siyaset da gorankarî be ser da dêt û ew derfete tazane bo zimanî farsî derexsê û ew forrme nwêyaneş dêne xizmet nûser û hunermendî farsî Êranewe, ey girîngitrîn hunerî ta ew kat be nawbangî farsî Êranî, ke şî’re, le çi doxêk da buwe? Aya nûseran û roşinbîran û xwêndkaranî Ewrûpa dît û twaniyan le serdemêk da ke ewperî cimûcolî sembulîsm le Ewrûpa bû, ezmûnî şî’rî Ewrûpa çi le biwarî form û çi le biwarî nawerokewe bo Êran rabigwêzin? Mîrza Ebdulqadirî Meraxeyî wilamî ewey dawetewe. Delê: «çun şî’rî Êran bînayekî muqedesî hezar sale bû û kes neydewêra rastewxo rûberûy pêkhate û formî bêtewe û têkîbişkênê û bînayekî nwê dabimezrênê.»

Le seretay ew nûsîne da basî ewe hate ara ke edebiyat biwarêkî xobijîw niye û berdewam le serçawey cudawe paraw debê û herweha dewlemend dekrê. Le layekî dîkeşewe edebiyat ta radeyek peywendî be helkewtî cuxrafiyayî û kultûr û dab û resm û corî peywendiye komelayetiyekanî ew komelgaye û tenanet kirawe yan daxrawbûnî kultûrî komelgaşewe heye. Şî’rî kurdî le Rojhelatî Kurdistan be hoy peywendîy hunermend û şa’îranî legel şa’îr û hunermendanî fars ziman û herweha kelkwergirtin le serçawe zimaniyekanî ew cuxrafiyaye, le barî formewe hawbeşî û hawşêweyî legel şî’rî Êran û tenanet şî’rî erebîş heye, belam le barî nawerokîşewe ew şî’re egerçî kemtir le xizmet Şa û dezgay destelatî resmî da buwe, çun şa’îrî kurd Xanî gutenî „Ger dê hebûya me jî xudanek… Alî keremek letîfedanek” (Xanî, 1989:35), ta şî’rî bo binûsê le medhî axa û dewlemend û hecwî neyaranî ew kesayetiyanewe ta şî’rî berz û terzî ewîndarî û xenayî têda nûsrawe. Le serdemî berbasî ew nûsîne, wate çaxî nwêbû newey bîrî edebî le nêw farsekanî Êran da, wa baş e bizanîn terîb legel nawend çi hêlêkî fikrî le Rojhelatî Kurdistan kêşrawe û aya dûrî yan nizîkbûnî mêtodî nwêbûnewe û manewe le fezay pêşûyan da detwanîn destnîşan keyn û basyan le ser bikeyn.

Destpêkî ew base le ser belgenameyek dademezrênim, ke ta radeyekî zor bo birdnepêşî basî nwêxwazî mirovî kurd le Rojhelatî Kurdistan destman degrê. Hawkat legel serheldanî şorişî Meşrûte tenanet ber lewêş le rêkewtî 1904î mîladî wate dû sal ber le şorişî Meşrûtey Êran, şa’îrî nasrawî kurd, Mîsbahuddîwanî Edeb nameyekî nûsîwe. Ew nameye ta êsta be şêwey fermî bilaw nekrawetewe, belam le belgenamekanî nawçe û kitêbxaney taybetî ew binemaleye da parêzrawe û be zûyî bilaw dekrêtewe (Mîsbahuddîwan, 1943). Belam lew nameye da ke rêkewtî hejdey cemadiyussanîy salî 1322î koçîy mangî beraber legel 1904î mîladî, nûsrawe Mîsbah le riwangey komelnasêkî rexnegrewe çaw le dunya deka û awirêkî cîdîş le doxî hunerî kurdî û peywendiye komelayetî û siyasiyekanîş dedatewe. Ew nameyey Mîsbah egerçî bo melayekî hawkar û hawrêy nûsrawe, belam ewendî zanyarî têda ye ke be pêy deqî nameke bitwanîn şîkirdineweyek bo dû seferî hawşêwey roşnibîranî fars û kurd bo ewrûpa bikeyn û akamî hawşêwey dû sefereke pêkewe helbisengênîn. Mîsbah ew nameye le beşî Ewrûpayî Îstanbûlewe bo Mîrza Salih denûsê. Xale berçawekanî namekey Mîsbah wek kurdêkî Rojhelatîy hunermend ewanen:

-Hestkirdin be kelênêkî heraw le barî şêwey jiyanî Rojawa û Kurdistan

-Hestkirdin be cudawazîy berçaw û manadarî nêwan peywendî komelayetîy xelkî Rojawa û xelkî Kurdistan

-Hestkirdin be cudawazîy şêwey awedankirdinewe û xizmetguzarîy şarî

-Hestkirdin be zerûretî “goran û nwêbûnewey ewalimî huner“ le Kurdistan

-Awirdanewe le sîstimî silametî û basî nexoşxane û…

-Awirdanewe le sîstimî perwerdey ewê û helsengandinî legel perwerdey Kurdistan

-Dîtinewey cudawazîy pêşkewtî komelgay Ewrûpa û Kurdistan û baskirdinyan û bas le zerûretî hunerî nwê û tazegerî le huner da.

-Bas le bêbeşî Mîlletî Kurd wate netewey kurd bo yekem car le deqî edîbêkî ew kat da

Hemû ew nîşanane ewe derdexen ke debû Mîsbah lew nameyey da amaje be doxî şî’rî kurdîş bikat. Çun şareza û mamostay ew biware buwe. Her çon delê: “ew hemû hawar û daxey min bo samanî dunya niye, belkû ew hemû dax û mexabiney ke şew û roj le nawendî dilim da wek awir bilêse destênê, bo cudawazî û naberaberî dunyay pêşkewtin û jiyarî cuday gelan e. Cudawazîy ewan legel taqimêk kurdî le pişt derwazekanî (pêşkewtin) becêmawî le hemû pîşesazî û dahênerî û şitî taze be dûr û le çêjî zanist û huner bê behreye û lew rêyewe demhewê beşêk le jiyanî Netewey Kurdî we bîr bênmewe” (Mîsbahuddîwan, 1943). Lew deqe da Mîsbah çon awirî le jiyanî madî û komelayetî û siyasîy gelî kurd dawetewe, debû awa û baştirîş awir le şî’r bidatewe. Mîsbah rast wek ew taqime xwêndkarey le layen destelatew, le Êranewe rewaney derewe kiran û geranewe û ciyawaziyekanî ewê û êreyan zeq kirdewe, be heman şêwe ciyawaziyekan debînê. Belam bo basî şî’r naka û bo le katêk da her ew dem şî’rî Turkiya be kartêkerîy şî’rî Ewrûpî goranî be ser da dehat, hîç goranêk le zimanî Mîsbah lew biware da bedî nehat?

Wilamî ew pirsiyareş hawşêwey wilamêk e Mîrza Ebdulqadirî Meraxeyî dabûyewe (Lengrûdî, 1998). Mîsbah mamostay şêwe riwanînêk bo şî’r bû ke le layen ew gelewe tenanet ta sinûrî pîrozîş çûbû û ewîş neywêrawe xoy le qerey ew bîna sedan saleye bida û be reway nezanîwe lew beware da bo edebî kurdî karêk bika, her boye şî’rî ew be dûr û be der e lew kêşe komelayetî û siyasiyaney le dewrûberî ew guzerawin û hîç awirêkî le nwêkirdinewey şî’rî nedawetewe, belam hewlêkî bo biwarekanî dîke dawe û eger yekem kesîş nebûbê, le yekem kesanî kurd buwe ke le Rojhelatî Kurdistan şêwekarî kirduwe û asewarî lê be cê mawe.

Belam her be mewdayekî zemanî kemewe gorankariye siyasiyekanî Êran karîgeriyan le ser xelkî Kurdistanîş danawe. Her ew deqî goraniye rexnegraney kesanî wek Arifî Qezwînî deynûsîn, karîgerî le ser şa’îrêkî wek Diktor Mistefa Şewqî Qazîzade danawe. Egerçî Şewqî le Turkiyaş jiyawe, belam le barî endêşeyewe le şî’rî da karîgerî le şa’îranî Êranî wergirtuwe. Ke dwatir ew base dexeme rû.

Ey çon bû bere bere bîrî nwê û zimanî nwê hate naw edebî kurdiyewe. Wekî gutman rojnamekan hemîşe be dway xoyan da hendêk alûgor saz deken. Rojnamey Kurdistan ke sed û de sal pêş le Qahîre çap bû, çend diyardey taybetîşî be dwawe bû. Wêray rojnameke Bedirxan hemû carê kartpostalêkîşî bo kesanî xeyre-kurd û biyanî narduwe û têyda hatuwe ke “Mîlletî min mîlletî kurd e û şeş mîliyon kesî heşîmet e û ew rojnameye be zimanî kurdî û bo mebestî rageyandinî zanyarî û perepêdanî hestî mirovdostî çap debî û min demhewê bew karem kurdekan han bidem bo ewey berew pêşkewtin û medeniyetî modern hengaw helbênnewe (Faruq Umer, 2001:56). Be her pêwaneyek lêkîdeynewe detwanîn bilêyn ew rojnameye û rojnamekanî dway ewîş her kamyan ziman û nûsînî kurdiyan berew biwarêkî nwê birduwe û her wekî Diktor Kemal Mezher delê: “zimanî kurdî eger ta ew kat tenya şî’rî pê denûsra û ew car ezmûnî tazey tê da kirawe” (heman:56).

Le Kurdistanî Êranîş hendê rojname bilaw bûnetewe ke zor be berbilawî çap nebûn. Bo wêne rojnameyek be nawî Kurdistan ke le ser şwênî çapbûnekeşî kêşe heye. Taqimêk delên le Xoy û taqimêk pêyan wa ye le Urmiye bilaw buwetewe, herweha rojnamey Rojî Kurd Şewî Ecem le Urmiye derçuwe (Mezher Ehmed, 2005:13). Ewîş her kemtir bîndiraw û xwêndirawetewe. Ewey ke rageyene be şêweyekî rastewxo karîgerî buwe le ser ziman û derbirîn û nawerokî şî’rî kurdî bo serdemî komeley Je Kaf (JK) û paşan Komarî Mehabad degerêtewe. Rageyeney wek Govarî Nîştiman, Rojnamey Kurdistan, Helale, Girugalî Mindalan û Rojname-govarî Kûhistan, ewane komele deqêkiyan têda ye ke bere bere xogirtin û bexodahatinêkî zimanî kurdiyan pêwe diyar e. Car legel car ziman le biwarî taze da xo taqî dekatewe û tenanet şa’îrekanîş be hoy goranî fezay siyasî û corî peywendiye komelayetiyekan le layek û rengdanewey ew rûdawane le deqekan da û zor xwêndiranewey ew deqane, buwe hoy ewey corêk witûwêj û rûberûbûnewey edebîş le nêw şa’îran û nûseranî kurd da saz bê. Bizûtneweyekî siyasî hatuwete ser kar û ew bizûtneweye hukim be destewe degrê û le îmkanatî dunyay modern wek rojname û radiyo û … kelk werdegrê û bo her kam lewaneş kadir perwerde deka. Hendê nûser û şa’îr kargêrî ew rojnamanen. Çi le serdemî Jê Kaf (JK) û çi le serdemî Komar da doxeke her wa buwe.

Ew pole şa’îre ke detwanîn wek şa’îranî Rasan biyannasîn û ta êsta be şa’îranî Qutabxaney Mukiryan basyan kirawe, be çend ho deqekanyan be dewrî menzûmeyekî fikrî da dexulêtewe. Wate ewey min pêyan delêm şa’îranî Qutabxaney Rasan be hoy ew şêwaze fikriye ke be ser şî’riyan da zal e û be hoy wabestebûnî ewan be şwên, wate Mukiryanewe niye. Çun tenanet şa’îrêkî wek Fanî ke lew serdeme da legel Hêmin şî’riyan kirduwete delaqey witûwêj, egerçî le Başûrî Kurdistan jiyawe, be ray min her le çwarçêwey şî’rî ew qutabxaneye da cêgay bo dekrêtewe û lanî kem ew deqey le nîşitmanî jimare sê û çwar da lêy bilaw buwetewe ew nîşanane be dest xwênerewe deda ke nizîkayetî zimanî û fikrî le mabeyn nûsînî ew û şa’îranî wek Hêmin heye (Hêmin, 2008:121), (Fanî, 2008:77). Ta êsta bo şî’rî şa’îranî ew serdeme çend kes le mamosta Hêminewe ta diktor Rehber Mehmûdzade û Kak Elî Îsma’îlzade û her kes pole taybetmendiyekî xistuwete berbas û hendêk xalyan wek xalî hawbeşî ew şa’îrane destnîşan kirduwe. Hewlî minîş ewe ye hendê taybetmendî bas bikem ke ziyatir berew akamî basî ew witarem berê ke nwêbûnewey şî’rî kurdî ye. Taybetmendiye girîngekan be ray min ewanen:

-Zimanî şî’rî ew şa’îrane be hoy peywendiyan be rageyenekanewe xerîk e ta radeyek rojnamey debê. Rojnameyîbûn be çeşnêk rojanebûnî têda ye û ezmûnkirdinî wişey tazey be dwawe ye. Wate bere bere bazney wişekanî zimanî şî’rî firawantir debêtewe.

-Zimanî şî’r cuda lewey ke la deda le zimanî mîrzay dîwexan û xwêndewary hucre ke her kam helgrî gutarêkî taybet bûn, be hoy ewey awirdedatewe le wîste siyasî û komhelayetiyekanî xelk le layek û dekewête jêr karîgerîy zimanî hewal-raportî rojnamekanewe, berew sakarbûn û rojanebûn û xomalîbûn deçê.

-Nawerokî şî’r le babete zeyniyekanewe ke le her dû gutarî pêşû da zal bûn, berew babete berçaw û eyniyekan degordirê.

-Babetî zeqî siyasî le şî’r da xoy denwênê, şitêkî ke pêştir zor kem buwe û egerîş buwe, le deqî kesanî wek Hacî Qadir û… zimanekey ta radeyek cudawaz buwe.

-Şî’r bo yekem car e bangeşe bo zarawe û çemkekanî bîr û dunyay modern deka. Nalêm şî‘r modern buwe; belam ew şitaney le gutarî dunyay modern da bûnî hebuwe, beşêkiyan debne kelkeley şa’îranî ew serdeme. Çemkekanî wek azadî, beraberîy jin û piyaw, mafî çarey xo nûsîn, komarîxwazî le beranber nîzamî takrêberî paşayetî da. Eger ew çemkane le Rojawa bayexdar bûn û karyan bo dekra, ewe dane daney ewane le şî’rî şa’îranî ew serdem da rengî dawetewe.

-Rengdanewey berheme maddiyekanî modernîte le deqe şî’riyekan da. Wek basî fen û pîşesazî û girîngîdan be maşînîzm û… amajey zorbey şa’îran ew serdem bew pêşkewte maddiyaney Rojawa.

Belam ta ew katîş qalb û çwarçêwey şî’r goranêkî ewtoy be ser da nehatuwe û tenya le çend deqî şî’rî da, pêkhatey şî’rekan egerçî her le ser binemay kêş û serway şî’rî pêşû ye, wirde cudawaziyekiyan saz kirduwe. Hemû ew demeteqe û şî’raney çwarçêweyekî dramatîkyan heye lew male da cê degrin. Be ray min le hemû ew deqane da, şa’îran derkî eweyan kirduwe babetî ber basî ewan le çwarçêwey qalibekanî pêşû da naguncê, boye hewlêkî cudayan dawe û her le cexzî şî’rî pêşû da ew formeyan helêncawe û lewe ziyatir layan nedawe.

Şa’îranî ew serdemey Rojhelatî Kurdistan agayan le kar û şêwe nasîn û arastey rexneyî şa’îranî Çaxî Wexeberhatinî fars hebuwe. Eger şî’rî ewan şî’rî wexeberhênan e, bew hoye ye ke ewan wîstekanyan le çwarçêwey gutarî Êranî û farsî da ye û ziyatir wexeberhênanî xelk le beranber destelat û wexeberhênanî yasadaneranî fars bo berewpêşçûn û berewpêşbirdinî yasa ye. Belam şî’rî kurdîy ew kat şî’rî rasan e be dijî destelatî sepaw, çewsandinewey îtnîkî û zimanî, rasan e bo ladanî perdey şunasî ewîtir le ser ruxsarî şunasî xomalî û behêzkirdinî ew şunase û… .

Şî’rî farsîy ew serdem hem rexnegirane, hem wişyarkerewe û hem mafxwazane ye le astî mafe komelayetî û siyasiyekanî mirovêkî azad, carî waş e ew rûberûbûneweye ta astî dijayetî bo leberyekbirdinî sîstimî destelatîş çuwe. Kesêkî wek Mîrzadey Îşqî komelgay berew agadarbûn le lawaziyekan rêniwênî kirduwe, herweha be handanî xelk berew corêkî dîke le kayey siyasî û djayetî legel riwaletî siyasî le qalbî komarîxwazî da hengawêkî cuday bo şî’r û xelkî fars helênawetewe. Ew core rûberûbûneweyey edebiyat û destelat ta ber lew sabîqey nebuwe. Ta ew kat kem wa buwe huner le Êran kereseyek bo berberekanîy destelat bûbê.

Belam lew katewe bere bere şa’îranî fars be dijî siyasetî paşayetî şî’ryan nûsîwe û rexneyan girtuwe. Arf Qezwînî le şî’r-goraniyekî da ke dwatir Diktor Şewqî Qazîzade karîgerî lê werdegirê û şî’r le ser binemay kêş û watay nîştmanî ew denûsê, delê:

Ez xûnê cevananê veten lalê demîdê
Ez matemê serv qeddeşan serv xemîdê
Der sayêyê gol, bolbol ez în xossê xezîdê
Gol nîz ço men der xemêşan camê derîdê
Çê kec reftarî êy çerx!
Çê bed kêrdarî êy çerx!
Serê kîn darî êy çerx!
Ne dîn darî ne ayîn darî êy çerx (Qezwînî, 2002)

Wate: le xwênî cewananî wilat lale riwawe / le matemî berzayî ewan seru çemawe / bulbul le xeman her le nisê da le penawe / gul wek min ewa lew xefetey êxe dirwe / çi bed akarî gerdûn / çi bed kirdarî gerdûn / le qîn da jarî gerdûn / ne dînit pak ne ayîn çak, eto bwa xwarî gerdûn. Diktor Mistefa Şewqî Qazîzade ew fezaye deqozêtewe û le ser ew kêşe û bew têmewe ke têmêkî nîştimanî ye ew şî’re denûsê:

Hesbî Hal Degel weten

Xemlîwe le ser qebrî cewanan gul û lale Ya sûrîy xwên e ke bilêy rengekey al e Pêş tabişî xurşîdî felek wextî beharan Wek çawî le firmêskî min e qetreyî jale Ey badî seba heste guzer ke be weten da Pexşan bike ser erzî weten bonî gulale Ba bêt be te’sîrî fisûnî nefesî to

Wek xunçe bipişkiwê demî ew kurde ke lal e Ba bêt û sipeynan elem û derdî şewî hîcr Bêjê ke lewey paş xewî me, mehzî webal e Qehrî felek û cewrî reqîb û sitemî dost

Ser nasiyeyî pir şikenî kird be qebale Çaret niye ewroke eto desteşikawî
Bed mestîy mey bû ke şika cam û piyale Şewqî were lew xurbete mayl be weten be Bê xakî weten, îzzetî to mehzî xeyal e Bew kakolî reş renge, kewa bozî fîraqe

Ba ram bê le bot fezl û huner, çunke halal e (Şewqî, 1985)

Ew core riwanîne rûberûbûnewey mirovî kurd legel destelat nîşan deda. Herweha her lew şî’ranewe corêk numadsazî û xizan berew sembulekan ke paşan û le dewrekanî dwatir da berew herêmî sembulîzm û şî’rî sembulîstî hengaw denê rewtî şî’r berew goran deba. Corêk le sembulîzmî komelayetî deleme ke le mabeyn diruşmî menzûm û nîşanesazîy hunermendane da le hatûço da ye.

Kaye be çemke siyasiyekanîş yekêk lew basane bû ke lew serdem da nawerokî şî’rî farsî nwê kirdibuwewe û têm û fezayekî cudawazî be nûsînî şa’îranî ew serdem bexşîbû, zor carîş şa’îran ew core kayaneyan be çeşnêk berewpêşçûn û nwêxwazî danawe. Her wekî yekêk le şa’îranî nawdarî şî’rî kilasîkî farsî be nawî Melîkuşu’eray Behar sereray ewey kilasîk denûsê, lew rêyewe xoy be nwêxwaz dezanê. Belam taqimêk şa’îr be şêweyekî taybettir le wata û çemke nwêyekan kelkyan werdegrit. Çemkî wek azadî û komarîxwazî û mafî jinan û meclîsî yasadanan û…

Der mohîtî tûfanza mahêranê der ceng est
Naxodayê êstêbdad ba xodayê azadî o… (Ferruxîy Yezdî, 1997)
wate: le aqarêkî pir le tofan be karameyî şer deka… Naxuda (gemiyewan)î zordarî legel xuday azadî

Azadî lêre da wek çemkêk ke le Ewrûpa baw bû, buwete kereseyek bo xulqandinî edebî û rexnegirtin le destelatîş. Yan babetêkî wek komarîxwazî le beranber paşayetî û dîktatorî da babetêkî nwê bû ke taze le wilatanî Rojhelatî da basî dekra. Bas le dengî xelk, ewîş bo sedeyek lewepêş, yekcar girîng bû. Destelatîş le hestiyarîy ew doxe geyiştibû, boye be lasayîkirdinewey modelî komarî Ataturk, be diway komarîxwaziyekî destkird û rûkeşewe bû û roşinbîran û şa’îranîş her ew wata tazeyan le şî’r da qoziyewe û destelatyan pê xiste ber tîrî rexne. Yek lew kesane Mîrzadey Îşqî bû.

Belam her ew çemke lay şa’îranî kurdî ew serdemîş rengîdawetewe, helbet be şêweyekî modern û mirovxwazanetir. Wate eger lay Îşqî komarîxwazî boye xirap e ke “şwanewêlekanî Seqizîş basî deken û deyanhewê”, lay Mela Marifî Kokeyî, komarîxwazî boye baş e ke “şwanekanî Seqizîş basî deken û deyanhewê”. Ewe cuda le xwastêk e ke destelat mebestî le sazkirdinî komar çî ye. Ew kêşeyeş boye le helsûkewt legel ew çemke da dête ara ke komarêk ke farsekan be rêberayetîy Reza Xan deyanhewîst bunyatî binên le ser asîmîlekirdinî netewekanî Êranî damezarbû, egerçî diruşm û rêformekanî Reza Xan pêşkewtinîşî tê da bedî dekra belam be giştî zemîne îtnîkî, komelayetî û siyasiyekey cuda le komarêk e ke şa’îranî kurd daway deken. Boye eger Mîrzade şa’îrî pêşengî ew katî farsekan delê werin galte bew komarîxwaziye bikeyn, Mela Marifî Kokeyî, şa’îrî melay kurd delê: „werin bîkeyn be cumhûrî».

Şêwe axaftinî Mîrzade waye ke delê: «şitêkî seyr û galtecarane ewe ye ke şwane bizin-lewerênekanî Seqiz bûnete cumûhurîxwaz û minîş be kolêk qij û kirawatewe dijî cumhûrîm! Axo be rastî bizin-lewerrênekanî Seqizî dezanin cumhûrî çî ye? Cumhûrî dexurê yan le ber dekrê? Witarêk wergêrawî rojnameyekî turkî, çend witar û şî’rî bilavokêk û konfiransêkî ziyaule’îzzîn, goraniyek (lew barewe) û heraûhûryay çend kes… nawî cumhûrî niye” (Elî Babayî, 2005:362, 363). Egerçî ewane wekî xudî Îşqî delê nawyan cumhûrî niye, belam her kam hengawêk in bo berewpêşçûn. Cuda le riwanînêkî bayexdanerane, deqî şî’rekey Îşqî awa ye:

Sohbetê comhûriyet ez bêyn reft Xossê mexor în nîyet ez bêyn reft Fêrqêyê bî terbiyet ez bêyn reft Zêmzêmêyê ariyet ez bêyn reft Xatêrt asûdê mokedder mekon Bêşno o baver mekon

Nîst ber în mellet yêk la qeba
Fêkrê ecanêb pes ez în rehnoma
Hest dêger moqê‘ê solh o sefa
Nîst zê hem dolet o mêllet coda
Vahêmê ez tûp şênîder mekon
Bêşno o baver mekon (Elî Babayî, 2005:282)

wate: basî cumhûriyet le naw çû / xefet mexo ew niyete le naw çû / ew taqime bedakare le naw çû / qise û basî lasayîkirdinewe le naw çû / bîrî xot bewanewe xirap meke / bîbîste û birway pê meke

Be mewdayekî zor dûr le Îşqî na, wate nizîkey bîst salêk paş ew şêwe riwanîney Îşqî bo komarîxwazî Mela Marif awa denûsê:

Le rojnamey mudîrî keç medarî çerxî şeftûrî
Denûsê rojî kurdî kewte ewcî burcî bê nûrî
Buxar û dûkelî bê îtifaqî û sû’î exlaqî
Mucesem bû be hewrî negbet û roj kewte mestûrî Hemû mîllet geyişte menzilî meqsûd û xuşnûdî
Feqet kurd in be cê mawin be mehrûmî û be mehcûrî Ezîzim îftixarî xarîcî hem îlm e hem sen’et

Be mîliyon û be fersex to le îlm û me’rîfet dûrî
Temaşa ke le ber şu’ley çiraberq û eletirîkî
Kurey erzî hemû yekparçe bote yek kurey nûrî
Meger toş her be piştêndî zil û pêç û şedey hewrî
Binazî û bîkeye esbabî kîbr û fexir û mexrûrî
Bira bîrî çirayekî biken tarîk e şew dadê
Qiyamêkî biken ta firsete bîken be cumhûrî (Kokeyî, 2008:119)

Êsta derdekewê ke şa’îrêkî perawêznişînî le hucre ders xwêndûy melay kurd û şa’îrêkî danîşgadîde û zimanzan û siyasetwanî nawendnişîn dû riwangey cudawazyan bo çemkî cumhûrîxwazî wek endêşeyekî siyasî heye û herweha be dû şêwey cuda le şî’r da kelkyan lê wergirtuwe. Seyr lewe da ye zemîney basî herdûkîşyan yek şit e. Mela Marif be berawirdî Kurdistan û wilatanî biyanî nedarî û hejarî û nexwêndewarîy xelkî be hokarekanî dwakewtûyî dezanê û bo ewey şew daneye û be yekcarî tarîkî ke detwanê hem hêmay nezanî û hem sîstimî zal û dasepawî siyasî bê, dawa deka qiyamêk biken û bîken be cumhûrî. Wate derbazbûnî ew xelke nexwêndeware le mafxwazî, mafî dengdan û cumhûrîxwazî da debînêtewe. Keçî Mîrzadey Îşqî le nûsînekey da nexwêndwarî û bizin-lewerênîy şwane Seqiziyekan dekate belgey ewey ke cumhûrîxwazî bo xelkî nabê. Lêre da ewey girîng e le her dû şî’rekan da babetî cumhûrî wek mefhûmêkî siyasîy nwê le şî’rî herdûkyan da hatuwe, bew cudawaziyewe ke riwangey mela Marif însanîtir û moderntir e.

Mebest le hênanewey ew nimûnane ewe bû hemû ew diyardaney le şî’rî “wexeberhatin”î fars da hebû lew şî’rey Mela Marifîş da debîndirê û ziyad lewîş mafî kurdîş wek neteweyekî cuda, xirawete ber bas. Basî teknîk û pîşesazîy nwê, diyarde berçawekanî modernîte wek mekîne û eletirîk û… daway maf kirdin, çemkekanî berbas le felsefey siyasîy Rojawa da wek cumhûrîxwazî û… .

Ew diyardane le şî’rî beşêkî dîkey şa’îranî hawkat û dway Mela Marif babetî sakarbûnewey zimanîşî pê ziyad debê. Wate şa’îrekan diyarde siyasî û komelayetiyekanî komelgay xoyan dênne naw şî’rewe. Mela Marif delê:

Mudetêke nefsî bed hukmî xrawim lê deka
Her be qehr û qîn e derwanêt û çawm lê deka
Deçme malê mal û mindal dên û derem lê deden
Yek temennay qend û ça yek nan û awim lê deka
Deçme ser çom û xiyaban yek nefes asûde bim
Şaredarî hazir e û daway kilawim lê deka
Seyrî xoştir min ke me’rûf im le nêw ew şare da
Taze îhsa’î ye daway îsm û nawim lê deka (Kokeyî, 2008:161)

wate: kesanî wek Mela Marif û dwatir Seyfî Qazî û Hêmin û Hejar û Xalemîn û … şî’r le aqarêkewe berew aqarêkî dîke deben. Her lew şî’re da jiyanî kurdewarî û siyasetî hakim û gorane îdarî û siyasiyekanî nawçe debînî, be zimanêk ke dûre le zimanî ‘îrfanî Wefayî û xenayî Mîsbah û… .

Ew şî’re be çeşnêk rexne le rêformekanî Reza-Xanî bo asîmîlekirdinî xelkî kurd e. Herweha basî rûdawî salî 1929 û damezranî dayirey sebtî ehwal û… e. Girîngîy ew babetane cuda lewey ke le barî siyasiyewe watay xoy heye, le barî zimaniyewe pantay zimanî şî’rî berîntir deka û ziman lew zimane baw û nasraw û firîzbuwe têdeperê û aqarî taze hem le biwarî wişe û hem le biwarî wata da taqî dekatewe. Egerîş pêştir le nêwan komelga û şî’r kelênêkî heraw hebû, êsta pirdî mabeynî siyaset û komelga şî’r e.

Lew rêye da Mela Marif tenya nebuwe. Kesanî wek Seyfulquzatîş bûn. Seyf çendîn cudawazî legel Mela Marif hebuwe. Mela Marif takêkî reha û reben û helbet mamostay qutabxane buwe. Belam Seyf karakterêkî ferhengî, siyasî û ayînîş buwe. Hem legel destelatdaranî nîzamî paşayetîy Qacar peywendî buwe û hem legel azadîxwazanî Êranî wek Şêx Mihemedî Xiyabanî û bizûtnewey Azadîstan le Tewrêz le hatûço da buwe. Seyf tenanet le rojnamey Azadîstan ke organî azadîxwazanî Azerbayicanî buwe û tenanet yekem şa’îrî nwêxwazîy fars wate Teqî Ref ’et karî têda kirduwe, peywendî buwe û şî’r û babetî têda çap kirduwe. Aya ewe îmtiyazêk e bo şî’rî kurdî be giştî û şî’rî ew şa’îrane be taybetî? Wilam erê ye. Çun hem Seyf û hem Mela Marif lew şa’îranen le biwarî rojnamegerî û rageyeney çapî da kar deken û hawkarî rojnamekan in. Hem Mela Marif le rojnamey Nîştman da şî’rî çap buwe û hem Seyf le rojnamey Kurdistan û Azadîstan da şî’r û nûsînî bilaw buwetewe. Ew doxe way kirduwe ewan agadarî rewte şî’riyekan û rûdawekan bibin û be karîgerî lewan berhemî nwêtir bixulqênin û nawerokî şî’ryan bigorin. Lew bare da gringitrîn şî’rî Seyf şî’rî “Kurdîne ta key ême le kêwan mîsalî dîw… Bêyn û biçîn û bo me nebê hîç xudan û xêw” (Seyfulquzat, 2008:118).

Cuda le hemû ew taybetmendiyane karêkî nwê ke lew dewriye da dête biwarî şî’rî kurdiyewe karîgeriye nêwan deqiyekan e be şêweyek ke cuda lewey şa’îran le barî endêşiyewe karîgeriyan le ser yek debê le ziman û derbirînîş da ew karîgerîye xo denwênê û ewcar şa’îran be demeqale û kar le ser şî’rî yektirî, zimanî şî’r çalaktir û ew biware zîndûtir dekenewe. Bo nimûne detwanim amaje be şî’rêkî Fanî bikem ke le jimare sêy û çwarî Nîştiman da bilaw buwetewe be nawî “delêm bîlêm û nawêrim” (Fanî, 2008:77). Le jimarey dwatir da Hêmin be nawî “emin deylêm û bê bakim” (Hêmin, 2008:121) wilamî dedatewe û le rastî da herdûkyan diyardekanî jiyanî nerîtî û destelatî nerîtî le komelgay kurdî da dedene ber tîrî rexne. Ew şêwe aga le deqî yek bûne le şî’rî pêşûy kurdî da eger çend nimûneyekî wek namekey Nalî û Salim we la nêyn yan nebuwe yan zor kem buwe. Ewane lew ezmûnane ke şî’rî kurdî serdemî komar tecrubey kirdin. Lew nimûnane detwanîn le şî’rî şa’îranî dîkey wek Xalemîn û Hejar û… da bibînînewe.

Hêmin le nêw ew şa’îrane da taqane ye. Ew legel sê nesil le şa’îran şî’r denûsê. Serdemêk be karîgerîwergirtin le şa’îranî wek Wefayî û Herîq û… şî’rî kilasîk wek pêşîniyanî xoy denûsê. Nimûney ew beyte le şî’rî Yadigarî Şîrîn e: «dîdekey be xumarî to turkane bedmestî deka… Boye meylî wa be fîtne û kêşe û xwên riştin e» (Hêmin, 2008:114). Le pileyekî dike da rû dekate şî’rî şa’îranî wexeberhatinî fars û Qutabxaney Mukiryan yan Rasanî kurdî û nawerokî şî’rî û endêşey şa’îrane ta radeyek degorê, dwatir le dwayîn komele şî’rî cîdî da wate Naley Cudayî le şî’rî kurt û drêj da ezmûnî nwêtir dexate rû. Le şî’rî berz û bilêndî Êwarey Payîz (heman:287) û le şî’rî kurt û puxtî Ciwan Nasûtê (heman:294) da dû ezmûnî yekcar cuda le ezmûnekanî Hêmin debînîn. Hem ew û hem Hejarîş cuda lewey ke şa’îr in, şa’îranî sîstimêkî siyasîn ke rojname û rageyeney xoy heye û ewan le berêweberanî ew rageyenanen û şî’r be babetî cuda û be nawerokî rengawrengewe lay ewan berhem dê. Şî’rî Hêmin cuda lew şî’raney ke rengdanewey zeyniyetî kilasîkîn wek Turkî Çaw Mest, şî’rekanî wek Cejnî Azadî, Newrozî Rizgarî, Arezûy Firîn, Amêzî Jin û… Lew şî’ranen le azadîy jnewe ta beraberîy însan û aştî mîlletan têy da rengî dawetewe, belam çwarçêwe her çwarçêwe konekan e. Helbet eweş nabê le bîr bikeyn ke Hêmin goşe çawêkîşî le şî’rî goranî nwêxwaz buwe û detwanîn bilêyn goran karîgerî le serî hebuwe. Belam le şî’rî salî 1975î mîladî be dway çend şî’rî heye ke le qalibe bawekan dûr dekewêtewe. Şî’rî Êwarey Payîz wek bas kira, hem nawerok û hem qalibekey ke dûbeytî nwê ye, be corêk nwêbûneweyekî dike ye le şî’rî şa’îranî ew nesle da.

Belam ey şêwaze serencam cuda le bîrî taze qalibî tazeş be dway xoy da dênê? Wate form û derbirînî tazey şî’rî le Rojhelatî Kurdistan le kwêwe destî pê kird? Zor takî kurdî edîb le Rojhelatî Kurdistan kelkeley nwêbûnewey formî şî’rî hebuwe. Her le serdemî karekanî Nîma Yûşîcewe ke binaxedanerî şî’rî nwêy farsî ye. Yekem kes ke be daxewe berhemî le dest da nemawe û tenya le yaddaştekanî Nîma da nawî hatuwe, Sedîq Encîrî Azer e. Nîma sebaret bew delê: “Sedîqî Encîrî Azer be zimanî îrfanî eger basî bikem be hequlyeqînî zanistekan geyiştuwe, ew le serûy zanistewe ye, ew gewretirîn mirovêk e ke min le serdemî jiyanim da dîwme. Min legel mirovî hawşan û haw asoy xom zorim hamûşo û qisewbas buwe. Ew le hemû ew kesaney min dîwmin têperîwe… pêm xoş bû şew û roj ew lawe necîbe kurdem le la baye» (Yûşîc, 2010). Ew lawe necîb û zanaye be daxewe be hoy kujranî gumanawî le cengey şorişekanî Kurdistan da, hîç berhemî lê dest nekewt, dena bê şik berhemî way buwe ke Nîmay dahêner awa pesendî deka û pêyda heldelê.

Herweha dwatir û le deyey pencay mîladî da, yekem kurdêk ke şî’rî nwêy nûsîwe Umer Sultanî buwe, belam ewîş le bazney ew base bedere çun zimanî şî’rî ew katî farsî buwe. Edebiyatî kurdî le Rojhelat, dway Komarî Mehabad tûşî sistî û rawestanêkî dirêj bû. Nwêneranî ew edebiyate ke hemûyan çalak û helsûrawî biwarî roşinbîrîy kurdî le Rojhelatî Kurdistan bûn, be hoy em rûdawewe perîwey wilatan bûn. Ew kesaney ke le nawxoy wilatîş da mabûnewe, be hoy zext û guşarêkî siyasî ke be seryanewe bû, ya destyan le karî edebî kêşawe û yan be şêwey nihênî û le astêkî zor bertesik da çalakiyan deniwand. Lew serdeme da rojnamey Kurdistan le layen dewletî paşayetiyewe û le şarî Taran dête derê, bo ewey bibête cêgirî rojnameyek be heman nêw ke le serdemî Komar da bilaw debuwewe. Şayanî bas e kargêranî ew rojnameye kesanêkî be nîsbet dilsoz bûn û tenanet dawayan le Mamosta Hêmin le çalakanî rûnakbîrî serdemî Komar û nûseranî Kurdistan organî Komarî Mehabad kirduwe ke hawkariyan bika û ewîş ta radeyek awirî lê dawnetewe û carûbare babetîşî bo nardûn. Nawerokî ew babetaney lem bilavoke da denûsran ziyatir basî rîşe hawbeşekanî gelî kurd û fars û hatine aray basî ustûre Êraniyekan e û htd. Em tême nûsîne egerçî le barî zansitiyewe girîng û be kelk in, belam ciyawaziyekî zorî legel rohî şî’rîy bizozî Hêmin heye. Ke waye dergay dahênan her wa daxirawe û nûsîn be zimanî kurdî lem aste da qetîs demênêtewe. Em doxe ta salekanî deyey şestî mîladî berdewam debê. Ta ewey ke polêk le xwêndkare kurdekan rû dekene zanistgay Taran û le beşî maf û zanyariye siyasiyekan da dirêje be xwêndinekeyan deden. Ew kesane birîtîn le: Elî Heseniyanî (Hawar), Fatih Şêxelîslamî (Çawe), Sware Îlxanîzade, Selah Muhtedî û htd.

Wek hemûman dezanîn deyey şestî mîladî le hemû biwarekanî roşinbîrî da çi siyasî û çi edebî û… qonaxêkî zêrîne û be ezmûnêkî direwşawey mêjûy Êran dête ejmar. Her lew serdeme da ye ke şa’îranêkî wek Mêhdî Exewan Salis û Ehmed Şamlû û Firûx Feruxzad û… xerîkî pitewkirdinî ezmûnî nwêgerayîy şî’rî farsîn û baştirîn û behêztirîn karekanyan lew dewrane da bilaw debêtewe. Ew pole xwêndkare kurdeş lem qonaxe hestiyare da le nawendekanî roşinbîrîy fars nizîk debnewe û her boye ew keş û barûdoxe karîgerî le seryan debê û ciyawaziyek le nêwan şêwe edebiyatêk ke le kurdewarî da baw e û ew rewtey lewê birewî heye serincyan radekêşê û dest dedene nûsîn û serqalî berhemhênanî deqî edebî be zimanî farsî debin. Diyar e le nêwan ew pole xwêndkare da, Hawar û Çawe û Sware zêdetir deçine dinyay edebiyatewe. Dway maweyek le layen dostanî dîkeyanewe bo wêne Selah Muhtedî berew kurdînûsîn han dedrên (Husênpûr, 2004). Hacî Rehman Axay Muhtedî be pêy ewey ke ew serdeme mamostay zanistgay Taran buwe, nîştecêy Taran debê û malekey debête mekoy şa’îran û bîrmendanî ew serdemey kurd ke le paytext dejîn. Ew kobûnewaneş ta radeyekî zor ew cema’ete berew nûsîn han deda û her lewê ye ke yekem pêşniyarekan sebaret be nûsînî şî’rî azad bew pole xwênkare dedrê (heman, 2004).

Katêk basî rewtî şî’rîy nwê le Kurdistanî Êran dekrê, Swarey Îlxanîzade wek damezrênerî ew rewte denasirê, belam Elî Heseniyanî be pêy gutey xoy ke le dû twêy nameyek da bo Hêdî Husênpûrî nûsîwe, delê: “yekem şî’rî nwêy Kurdistanî Êran min nûsîwme” (ewîş be kartêkerîy şî’rêkî farsî be nêwî Cellad). Hawar egerçî serçawey şî’reke diyarî naka, belam debê heman şî’rî “Le Ser Reşayî Sengferşî Rêga” le Hûşeng Îbtihac bê ke awa dest pê deka “ehay celad, rût reş bê” (Îbtihac, 1953) û dwatir Çawe û Sware dest bew şêwe nûsîne deken. Be pêy qisekanî Hawar tertîbî nûseranî şî’re nwêyekan bem şêweyen:

1- “Celad”, Hawar, 1959
2- “Bombaran”, Hawar, 1959
3- “Nazdar”, Çawe, 1960
4- “Kejalê”, Hawar, 1961
5- “Hesêrekem”, Çawe, 1961
6- “Şar”, Sware, 1962 (Husênpûr, 2004)

Min pêm waye be zor hoy zimanî û pêkhateyî ew rîzbendiyey Kak Elî dekrê dirdongiyek le rêkbûn û deqîqbûnî salî nûsînî hendêk le şî’rekanî da bikrê. Çun şî’rî Şar le yekem ezmûnî şa’îrêkî law naçê, ke taze temenî bîst û çend salêk e. Ew şî’re ke ta êstaş yekêk le behêztirîn şî’rekanî nwêy zimanî kurdî ye, hem le barî riwangey fikriyewe, hî şa’îrêk e ke be puxteyiyekî fikrî geywe, hem ziman çi le barî dariştinî ristey şî’riyewe û çi le barî helbijardinî wişewe zimanêkî tokme û behêz e û cuda lewane şî’r le parzongî ezmûnêkî xwêndineweş guzerawe ke bitwanî şikoy wênesazîy baştirîn şa’îranî ew serdemî Êranîşî têda hest pê bikey. Wate ew şî’re be ray min le şî’rekanî dwatirî Sware ye. Belam karîgerî Çawe le ser Sware le dewreyekî kurt da haşay lê nakirê. Ew karîgeriye le dû biwar da ye. Yekem le şî’rî Kem Derxemey Xem Derkem da, eger şî’rî Sware bê! Sware xerîk e yekem ezmûnî şî’rî nwêy xoy gelale deka. Çun lewê da zimanî nûsînî Sware be pêçewaney şî’rekanî dîkey zimanêkî lehcedar e. Lehcedarbûn wek taybetmendîy şî’rî lêre da basî dekrê. Ew lehceye le siwanî wişekan û dekarkirdinî sûkeley fî’l û hendêk wişey taybetî nawçey Jawero û Merîwanewe bigre ta kelkwergirtin le hendê wişey farsî le şî’r da, ewane beşêk le taybetmendîy riwaletî şî’rî Çawen û her ew taybetmendiyane lew şî’rey Swareş da heye. Kewate dekrê bilêyn eger ew şî’re yekem şî’rî Swareş nebûbê, şî’rêk e ke karîgerî le Çawe wergirtuwe û le layekî dîkewe şî’rî şar bew taybetmendiye zimanî û formîk û watayiyewe ke heyetî, naşê yekem şî’rî nwêy Sware bûbê.

Zimsan be poy barin heresî tanî Şewezengî tenî
Şar û derî lêm girte bes
Şadî hêlanî hêşte cê (Îlxanîzade, 1993:54)

Her cimûcolêkî nwêxwazane le seretawe be dirdongî û dilerawkê û muhafizekariyewe hengaw denê. Belam legel ewes da tîşkî hîwa be dahatû debête hewênî çalakî û karkirdinyan. Kewaye em halete le nêw ew çend lawe xwêndkareş da ke xerîkî têkdanî binemakanî rabirdû bûn, hebû. Belam be hoy handanî kesanî dîkewe ke şareza bûn û fikrêkî kiraweyan hebû, le cêbecêkirdinî biryarekanyan newestan û delaqeyekî nwêyan beramber edebî kurdî kirdewe.

Bew şêweye yekem ezmûnekanî şî’rî nwê le Kurdistanî Êran denûsrên. Belam xalêk ke cêy serinc e tertîbêk e ke Hawar bo nûsînî ew şî’rane reçawî kirduwe. Yekem şî’rî Hawar wekî boxoy bas deka be kartêkerî şî’rêkî farsî nûsrawe û tenya dahênanêk ke şa’îr kirdûyetî desbirdin bo formî zimanî şî’rî serdem e, dena le barî ziman û nawerokewe, le barî wata û derbirînewe sakar e. Dwatir e ke be ezmûnî ziyatirewe şî’rî Kejalê û htd denûsê. Ew qiseye le barey Çaweşewe her rast e û be watayekîtir mentiqî ye. Belam wek Elî Heseniyanî delê: “yekem şî’rî nwêy Sware, şî’rî Şar buwe”. Şî’rêk ke hem le barî zimaniyewe hem le barî nawerokewe ta henûkeş yekêk le baştirîn û behêztirîn şî’rekanî edebiyatî kurdî ye. Belam wekî bas kira ew qiseye le helsengandinî baqî deqekanî Swarewe derdekewê, nabê zor wirdbînane û deqîq bê. Belam ême rû dekeyne qisekey Heseniyanî û wek pêwerêk reçawî dekeyn.

Ew berhemaney sê pêşengî şî’rî nwê lew yekem deqane bûn ke pêkhate û formîşyan legel şêwazekanî şî’rî kilasîk be tewawî cuda bû. Bew şêweye bizavêk dest pê deka û dwatirîş kesanêkî dîke wek Qasim Mu’eyedzade, Elî Gelawêj û Ehmed Qazî û… dêne nêw ew karwanewe. Belam nêwî Sware Îlxanîzade le nêwan kesanî dîkey ew cimûcole nwêye da ziyatir dekewête ser zaran. Fatih Şêxelîslamî (Çawe) dway têperbûnî maweyekî kurt û bo hemîşe waz le edebiyat û nûsînî deqî dahênerane dênê. Elî Hesenyanî (Hawar) têkelawî bizave siyasiyekan debê, egerçî ta salekanî dwayî temenî her le nûsîn danebira, belam be hoy hogrîy be şa’îranî beynabeynî farsî wek Kesrayî û Exewan û Nadripûr û… hengawî ziyatirî bo têperandin le ezmûne seretayiyekanî xoy nena. Egerçî her hengawî seretaşî hengawêkî bwêrane buwe û lew asteş da şa’îrêk e be ezmûnêkî nwê û cuda le hemû şa’îranî ber le xoy û berhemekanî xwêndinewey taybetî xoy dewê.

Swareş lew sê kuçkeye da ta dawyîn satekanî temenî be dway ezmûnî tazewe buwe. Ew le şî’rî kilasîkewe le ezmûnî şa’îraney da heye ta ezmûnî qursî wek Xewe Berdîne ke le rêzey şî’re berzekanî edebî kurdî da ye û ta êstaş lew deqe taqananey edebî kurdî ye ke layenî şarawey formî û watayî her mawe û rexnegiranî kurd berdewam wek şî’rêkî serçawe le biwarî dahênanewe awirî lê dedenewe. Ezmûnî şî’rî Sware be wergirtinî taybetmendiyekanî Sembulîsmî Komelayetî le bizavî şî’rî nwêy fars le layek û Îmajî bê wêne le layenêkî dîkey ew şa’îrane, ezmûnêkî kemtemen belam dewlemend e. Dway Swareş şa’îranî nwêxwazî Rojhelatî Kurdistan hengawî dîkeyan be aqarî cuda da helgirt. Le beşî dwatir da, hem be pêy deq ezmûnî sê şa’îrî pêşeng, Sware û Hawar û Çawe ziyatir tawûtwê dekem û hem ew rewtaney paş Sware bedî hatin be teselî qiseyan le ser dekem.

JÊDER

Kurdî

Îlxanîzade, Sware (1993) Xewe Berdîne, Urmiye: Nawendî bilawkirdinewey ferheng û edebî kurdî.

Behrewer, Mihemed (2011) Şê’r û Pexşanî Sware, Lêkdanewe û şîkirdinewey berhemekanî Sware Îlxanîzade, Hewlêr: Akadîmiyay Kurdî.

Seyfulquzat (2008) Dîwanî Seyfulquzatî Qazî, Amadekirdinî Enwerî Sultanî û Hesen Qazî, Silêmanî: Binkey Jîn.

Husênpûr, Ce’fer (2004) Be yadî Hawar http://hedih.blogspot.com/2004/02/blogpost_14.html. Xanî, Ehmed (1988) Mem û Zîn, Weşandina Perwîz Cîhanî, Urmiye: Nawendî bilawkirdinewey ferheng û edebî kurdî.

Şewqî Qazîzade, Mistefa (1985) Peyje û Mistefa Şewqî, Mumtaz Heyderî: Bexda.

Elî Umer, Faruq (2001) Rojnamegerî Kurdî le Êraq da, Wergêr: Tarîq Karêzî, Hewlêr: Dezgay çap û bilawkirdinewey Mukiryanî.

Fanî (2008) “Delêm Bîlêm û Nawêrm”, Govarî Nîştiman, Jimarey sî û çwar, Silêmanî: Binkey Jîn. Kokeyî, Mela Marif (2008) “Bîkeyn be Cumhûrî”, Govarî Nîştiman, Jimarey pênc, Silêmanî: Binkey Jîn.

Hêmin (2008) Dîwanî Hêmin Mukiryanî, Amadekirdinî Wirya Hebîb, Silêmanî: Pexşangay

Azadî.
Hêmin (2008) “Emin Deylêm û Bêbak im”, Govarî Nîştiman, Jimarey pênc, Silêmanî: Binkey Jîn.

Farsî

Yûşîc, Nîma (2010) Setrhayî ez Renchay Nîma: http://www.bashgah.net/fa/content/show/40966. Ferroxî Yezdî,

Mohemmed (1997) Dîwanê Ferroxî Yezdî bê Êhtêmamê Hosêyn Mekî, Têhran: Cawîdan.

Qa’êd, Mohemmed (1998) Mîrzadê Êşqî, Sîmayê Necîbê yêk Anarşîst, Têhran: Êntêşaratê Terhê No.

Kokeyî, Mela Marif (2008) Gozîdeyê Eş’arê Molla Me’ruf Kokeyî, Tehqîq o Nêgarêş Mehparê Lahîcanî, Mehabad: Neşrê Rehro.

Mezher Ehmed, Kemal (2005) Tarîxê Rûznamenêgariyê Kurdî, Tercomê: Ehmed Xolamî, Gahnamêyê Mana, Şomarêyê Ewel: Hemêdan.

Lengrûdî, Şems (1998) Tarîxê Tehlîliyê Şê’rê No, C. I, Têhran: Neşrê Merkez

Qezwînî, Arêf (2002) Dîwanê Arêf Qezwînî, Bê êhtêmamê Mohemmed Nûr Mêhdî, Têhran: Neşrê Senayî.

Êbtêhac, Hûşeng (1953) Şebgîr, Têhran: Bîna.

Elî Babayî, Dawud (2005) Camê’ê o Ferheng o Siyaset o Eş’ar o Meqalatê Sê Şa’êrê Ênqêlabî o Îrec

Mîrza o Ferroxî Yezdî o Mîrzadê Êşqî, Têhran: Omîdê Ferda.

Çoniyetîy Serheldanî Nwêbûnewey Endêşey Şî’rî le Rojhelatî Kurdistan

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Çoniyetîy Serheldanî Nwêbûnewey Endêşey Şî’rî le Rojhelatî Kurdistan

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply