Helbesta Kurdî ya Modern li Rojhilatê Kurdistanê: Pêşkêşkirineke Kurt

Helbesta Kurdî ya Modern li Rojhilatê Kurdistanê: Pêşkêşkirineke Kurt

GHOTBADIN AHMADI – JI ÎNGILÎZÎ: UMRAN ARAN

Li Îranê krîzên siyasî, civakî û ekonomîk ên nîveka yekem a sedsala bîstem, rê li ber bizavên cihêreng vekir ku ev bizav bi nêzikî bi rojhilatê Kurdistanê re pêwendîdar bûn. Li Kurdistanê bi hişmendiya neteweyî û çandî, çalakiyên bingehîn ên curbicur hatin lidarxistin. Li dij stratejiya bêedalet a dewletê li hember kurdan, di 1912an de “Komeleya Cîhanzanî” û “Komeleya Rizgarkirina Kurdistanê”(1) hat damezirandin. Partîzanê navdar Smaîl Xanî Simko(2) di 1921ê de Mahabad rizgar kir. Di 1930î de bi plana Riza Şah bi sûîkastekê hat qetilkirin û hewldanên wî yên bicoş û bêtebat bi dawî bûn. Di 16 Îlon 1942an de “Komeleya Jiyanewey Kurdistan” hat damezirandin ku dûre navê wê wek “Partî Demokratî Kurdistan” hat guherandin. Avakirina “Komara Kurdistanê” ya emirqut li Mahabadê, berhema fedakariya mirovên mezin û torin ên wek Qazî Muhemmed(3) bû. Tevî ku hebûna Komarê zêde nedomiya jî, ew despêkeke berçav a xebatên çandî, tevgereke neteweyî ya serketî û amrazeke bipêşxistina zimanê kurdî bû.

Ne gengaz e ku parçeyên cuda yên Kurdistanê bi temamî ji hev qut bibin. Her bizaveke siyasî, civakî û edebî ya parçeyekî reng e karîgeriyê li parçeyên din bike. Li rojhilatê Kurdistanê bizava hevterîbî Goranê hebû. Di vê serdemê de Hêmin(4) û Hejar(5) di helbestê de, Hesen Qizilcî(6) û Evdilrehman Zebêhî(7) di romanê de destpêşxerên edebiyata modern bûn. Van kesan tişta Goran û hevçaxên wî li başûr kirî, li rojhilatê Kurdistanê pêk dianîn. Siware Îlxanîzade serekê helbesta kurdî ya modern e li rojhilatê Kurdistanê. Ew di karîgeriya Goran û bavê helbesta modern a farsî Nîma Yûşîc(8) de mabû. Mîna wan, wî helbesta kurdî ji tradisyonên hişk filitand. Nûnerên sereke yên vê bizavê Siware, Ebdul-Qasim Moeyêdzade (Helo), Fatêh Şêx-Elîslamî û Elî Hesenyanî (Hawar) bûn ku dixwestin wek helbesktarên modernîst bên nasîn. Hin taybetmendî di xebatên wan de hene ku hêjayî behskirinê ne:

A) Meylek berev beşavend û pîvanên Nîmayîn.
B) Hilsengandina yekîtiya organîk wek parçeyekî esasî yê helbestê.
C) Tercîhkirina riwangeheke makrokozmîk, yanî wan bala xwe dida cîhana derekê.
D) Hûrbûna li ser sînorên gundewarî û bajarîbûnê.
E) Peydekirina mijarên teze û teşeyên nû ji bo helbestê. Mirina bêwext a Siware belkî yek ji sedemên wê yekê bû ku helbesta kurdî ya modern (li rojhilatê Kurdistanê) di benga geşedana xwe de qut bû.

Helbesta piştî vê serdemê, yanî ya salên 1980yî, îdeolojîk û polîtîk bû ku fîgurê wê yê xuyanî Celal Melekşa bû. Ev helbest hevterîba bizava “Edebiyata Berxwedanê” bû ku li başûrê Kurdistanê ji hêla Evdila Peşêw ve hatibû destpêkirin. Helbesta propagandîst a vê serdemê, ji helbesta resen bêtir nêzikî risteyê bû. Hevahengî vê yekê, dijberiyên duserî hebûn ku berev binyadeke “an ev-an ew” dibir; mirov an dijmin bûn an dost, dijmin her tim tirsonek, xerab, bênamûs û tawanbar bû… berevajî vê dost her tim dilwêr, qenc, binamûs û bêguneh bû. Lewma meyla vê helbestê li ser sembolîzm û mîtolojiyeke aşkere bû. Helbesta hilkeftinî, dîsa yek ji favoriyên wan e. Helbestkarên vê serdemê hewl didan ku dustûrên xwe yên îdeolojîk bi rêya zimanekî hêsan û bi risteyî derbirînin, ku vê yekê serbixwetiya helbestê û hêmanên wê yên estetîk dixistin xetereyê. Wan hin qalibên pîvanê zêde bi kar dianîn ku ev yek ji bo mijarên qehremaniyê guncaw bû. Piştî Siware Îlxanîzade û Celal Melekşa nifşê sêyem tê ku wek “alternatîf ” tên nasîn; ji ber ku helbestkarên vê serdemê ne aydî nifşê berî xwe ne jî aydî yê piştî xwe bûn, lê nikarîbûn xwe ji wan cuda jî bikirana. Wan helbesta siyasî û îdeolojîk neterikand; lê belê xebatên wan melydartirî hunerê bûn. Di helbesta wan de riwangeheke monolojîk bi zimanekî romantîk zal bû. Helbestkarên vê serdema derbasbûnê girîngiyeke berçav didan teşe û binyadê. Binyada çarînî, lap curbicur bû. Li aliyekî din, wan pûte bi binyada çarînî ya tradisyonel nedida. Dirêjiyên curbicur ên risteyan û janrên wan ên cihêreng diceribandin. Pêkhênerên tîpîk ên vê ekolê Marif Aqaî, Îbrahîm Ehmedînîa, Jîla Huseynî û Fereydîn Erşedî bûn ku wek helbestkarên “helbesta alternatîf ” dihatin binavkirin.

Yê ku bi rastî jî hin çemkên modernîst û postmodernîst bi pêş xist, nifşê çarem bû. Tevî ku gelek helbestkarên vî nifşî ne xwedî berhemên çapkirî ne û helbestên wan bi awayekî beş bi beş di kovaran de hatin weşandin, wan di rexneyên xwe de riwangeheke postmodernîst derxist pêş. Ew di helbestên xwe de bi “valahiyan” û bi hizra “tunebûn”ê re eleqedar bûne. Ew angaşt dikin ku ji bo her “tunebûn”eke ji hêla civakê, fîlozofan, helbestkaran û hwd. “marjînalîzekirî”, “hebûneke biîmtiyaz” heye. Hin ji wan ev in:

tunebûna takekes li dij hebûna eşîrê,
tunebûna jiyanê li dij hebûna mirinê,
tunebûna ya taybet li dij hebûna ya gelemperî,
tunebûna diyalojîzm û polîfoniyê li dij hebûna monolojîzm û monofoniyê, tunebûna bênavendkirinê li dij hebûna navendkirinê.

Ev helbestkar bawer dikin ku mirovan hebûna keyfî wek rasteqîniya sabît û mutleq naturalîze kiriye û êdî dem hatiye ku ‘îluzyonên rasteqîniyên mutleq ên bi destê beşer çêkirî’ bên dîtin. Ev rasteqîniyên han muhtemelen di karîgeriya pederşahiyê de encamên pêşhukmiyê ne ku ji ber atmosfereke monolojîk pêk hatine, atmosfereke ku bi tenê dengê çînên serdest tê de heye. Bi gotineke din, di edebiyata kurdî de tu diyalogeke rast tuneye ku li ser navê her kesî biaxive. Nifşê nû bêtir bi pirxwazî, demokrasî û diyalojîzmê re eleqedar e. Ew zimên bi awayekî xwe-nîşandeyî (self-referential) bi kar tînin û hewl didin bi vî awayî wî dekostrukte bikin û ji “antîkîte”yê azad bikin ku encama vê yekê biyanîkirin e. Saleh Sûzenî û Reza Elîpûr du fîgurên sereke yên vî nifşî ne. Hebûna “valahiyan”, tijekirina wan, ku karê xwîner e, yek ji taybetiyên cudaker ên xebatên wan e. Ew xebatên xwe parçe parçe û neqedandî dihêlin da ku hêza nivîskar redukte bikin û xwîner çalaktir bikin. Bi kurtasî, helbesta vê serdemê têkilhevkirineke taybetiyên modernîst û postmodernîst e.

1 Komeleya Cîhanzanî û Komeleya Rizgarkirina Kurdistanê du rêkxistinên siyasî û civakî ne.

2 Smaîl Xanî Simko (Smaîl Axa), neteweparêzê kurd ê navdar e ku di salên 1918-1922an de parçeyekî Kurdistanê yê bajarên Urmiye, Koy, Salmas û Mahabad di nav de bi rê ve bir. Ji bo avakirina Kurdistanê cehdeke mezin kir. Ligel Brîtaniya Mezin, Rûsya û tirkan têkilîne wî yên dîplomatîk hebûn. Dema ku di 1923an de hat Silêmaniyê, Şêx Mehmûd ê rêveberê ewil ê Kurdistanê, xatirekî mezin dayê. Smaîl Axa di 1930î de bi sûîkasteke Îranê jiyana xwe ji dest da.

3 Qazî Mihemed (1893-1947), serokkomarê yekem ê Komara Mahabadê ku 1946an de li Mahabadê hat avakirin û bi tenê yazdeh mehan li ser linga ma. Komara Mahabadê marûzî êrîşa Îranê ma. Berxwedaneke mezin da lê belê Qazî Muhemmed hat zeftkirin. A soxî di adara 1947an de li Mahabadê li Meydana Çarçirayê hat dardakirin.

4 Hêmin (Seîd Muhemmed Emînî Şêxel-Îslamî) (1921-1986) helbestlar û nivîskarê ku bi helbestên xwe yên neteweperwer, romantîk û siyasî yên bi zimanekî hêsan û bedew nivîsandî navdar e. Ji ber ku rejîma Îranê li pey wî bû, demeke dirêj bi koçberî bihurand. Êşa Hicranê helbesta wî ya navdar e. Çapxaneya Selaheddîn Eyûbî damezirand ku bîst salan kovara kurdî Sirwe tê de hat çapkirin.

5 Hejar (Evdilrehman Şerefxendî) (1921-1989) helbestkar, wergêr, vekoler û rexnegirek bû ku beşdarî hinek tevgerên kurd bû, yên wek Komara Mahabad û tevgera Barzanî ya çekdar. Di warê edebiyatê de herî pir bi ferhenga xwe ya navdar Hanbana Borina û bi wergera rubaiyên Xeyam tê nasîn.

6 Hesen Qizilcî (1913-1983), nivîskarê çîrok û nivîsaran, wergêr û rexnegirê ku li Bokanê ji dayik bûye û edîtorê kovara Halala bû ku weşaneke fermî ya Komara Mahabadê bû. Piştî hilweşîna Komara Mahabadê ji Îranê reviya û çû Îraqê. Polîsê Îraqê ew zeft kir û radestî polîsê Îranê kir, lê belê reviya û demeke dirêj bi awayekî nepen jiya. Di 1969an de çû Bûlgarîstanê û di 1978an de dema şoreşa Îranê vegeriya Îranê. Di 1983yan de li Tehranê di zindana Awînê de koça dawî kir.

7 Ebdilrehman Zebêhî (1920-1980), zanyar, ferhengnas û bîrmendekî kurd ku nasnava wî Bizhan bû. Li Mahabadê ji dayik bû. Fransizî xwendibû, çavnasî îngilîzî bû û yek ji avakerên Komeleye Jiyanewey Kurdistan bû, hewriha edîtorê kovara Niştiman bû ku ev kovar weşana fermî ya komeleyê bû. Piştî hilweşîna komarê jiyaneke ewqas dijwar derbas kir ku 30 salî bi qaçaxî li Îraq, Sûriye û Libnanê jiya. Di 1980yî de vegeriya Îranê. Di heman salê de winda bû mirina wî ya nepen wek razekê ma. Ferhengeke kurdî-kurdî berhev kiribû ku mixabin bi tenê cilda wê ya ji herfa ‘a’ û ‘b’yê pêkhatî hatiye çapkirin. Kitêbeke derbarê wî de bi navê Jiyan û Serpêhatiya Zehêbî ya Elî Kerîmî nivîsandî di 1999an li Swêdê hatiye çapkirin.

Helbesta Kurdî ya Modern li Rojhilatê Kurdistanê: Pêşkêşkirineke Kurt

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Helbesta Kurdî ya Modern li Rojhilatê Kurdistanê: Pêşkêşkirineke Kurt

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply