Nirxandineke Rexneyî li ser Fikrên Abdullah Ocalan ên derbarê Neteweperwerîyê de

Nirxandineke Rexneyî li ser Fikrên Abdullah Ocalan ên derbarê Neteweperwerîyê de

MISTEFA DEWLEMEND

Puxte: Serokê PKKê Abdullah Ocalan bi taybetî piştî pêvajoya zindanîkirina xwe ya li Girava Îmralîyê dest bi rexnekirina fikra netewe, neteweperwerî û netewe-dewletê kir û li şûna van fenomenan fikrên mîna Modernîteya Demokratîk, Civaka Demokratîk, Neteweya Demokratîk û Komara Demokratîk wekî alternatîf pêşnîyar kirin. Ocalan neteweperwerîyê -herwisa netewe-dewletê jî- wekî dijminê sereke yê demokrasî, azadî û aşitîyê û wekî sedem û çavkanîyên hemû desthilatî, tundî, şer û pevçûn, asîmilasyon, zayendparêzî, kuştin, komkujî û bêaramîya di nav civakê de bi nav dike. Lê bi rastî jî neteweperwerî wekî ku Ocalan behs dike, tiştekî gelekî xerab e û ji bo civakê qet alîyên wê yên baş tunene? Di vê xebatê de di çarçoveya piralîbûn, fonksîyonelbûn û pirjimarîya neteweperwerîyê de dê bi awayekî rexnekirina fikrên Ocalan bersiva vê pirsê û pirsên bi vê yekê re têkildar in, dê were dayîn. Di xebatê de nivîs û berhemên Ocalan wekî çavkanîyên sereke hatine wergirtin û ji bo ji sûbjektîfbûnê dûr bisekinim, bi piranî ji gelek çavkanîyên taybet ên li ser neteweperwerîyê sûd wergirtîye.

Peyvên Sereke: Netewe, neteweperwerî, Abdullah Ocalan, rexne

Fikrên Ocalan ên li ser neteweyê

Ji bo em karibin behsa fikrên Ocalan ên di derbarê neteweperwerîyê de bikin, divê em pêşîyê hebkî behsa nêrîn û gotinên wî yên li ser neteweyê bikin. Ji ber ku nirxandina fikr û nêrînên Ocalan ên di derbarê neteweyê de ji bo nirxandina naverok û mahîyeta fikrên wî yên li ser neteweperwerîyê dikare bibe bingeh. Li vir em dê li ser bersiva pirsên wekî ‘Ocalan ji bo neteweyê çi difikire û çi dibêje?’ û herwisa ‘ji bo van fikr û gotinên Ocalan çi dikare were gotin?’ bisekinin.

Abdullah Ocalan di navbera kategorîzekirina civakan û neteweyan de cudahîyekê dike. Li gorî wî civak wekî civaka komunal a hov, civaka dewletî û civaka demokratîk dikarin werin tasnîfkirin, ku ev jî bi pirsgirêkên çînîbûn û rêveberîyê re têkildar e. Ligel vê yekê Ocalan li ser bingeha ziman, çand, hiqûq û geşedanên sîyasî behsa neteweyê dike û ji ber vê yekê behsa yek cureyê neteweyê nake. Yanê behsa gelek cureyên neteweyan dike. Ji ber ku li gorî Ocalan her netewe li ser heman bingehê nehatîye înşakirin. Ocalan di warê neteweyê de berîya her tiştî girîngîyê dide nasnameyê û li ser wê disekine. Li gorî wî xwedibûna nasnameyekê, ji civakên herî hov, heta ji heywanan bigirin ta neteweyên îro, tiştekî normal û pêwîst e. Ocalan vê yekê ji bo hemû civakan wekî “pirsgirêkeke xwebûnê” bi nav dike û dibêje, “Çawa her mirov xwedîyê nav û nasnameyekê ye, ji bo her civakê jî nav û nasname pêwistî û mecbûrîyetek e” (2009a:166).

Ocalan neteweyê, formeke wekî veguherîna civatên eşîrî û qewmî dinirxîne, ku ev form jî di encama hilberîna kapîtalîst de li derdora bazara navxweyî û wekî nasnameyeke jorîn derketîye holê. Yanê Ocalan neteweyê bi awayekî teqez ji hişmendî û kokên qebîleyî, qewmî û dînî qut nake lê dîsa jî netewebûnê û têkilîyên neteweyî wekî taybetmendîyeke civakên nû yên serdema modern dibîne û di vî warî de roleke sereke li kapîtalîzmê bar dike: “Kapîtalîzm him di warê pêşketina hişê neteweyê de him jî di warê pêşketina hebûna neteweyê de ji hemû şiklên civakî yên din zêdetir xwedî rol e. Netewe pêşketina xwe ya esasî cara pêşîn di dema kapîtalîzmê de pêk anîye.” Ocalan her çiqas di warê neteweyê de balê dikişîne ser yekîtîya zimên û çandê jî, di rastîyê de yekîtîya aborî û bazarê dixe navendê û dibêje, “Têkilîyên eşîrî û qewmî bi hêza bazara neteweyî vediguherin dibin têkilîyên neteweyî” (2001a:360; 2001b:22).

Ya rast gava em li pênasekirin û nirxandinên Ocalan ên li ser têgeha neteweyê binêrin, hewl daye behsa gelek alîyên neteweyê bike lê pirsgirêk ew e ku wî ev yek bi awayekî sîstematîk û rêkûpêk nekirîye. Berovajîyê vê yekê di nirxandinên xwe de dudilî maye. Ocalan di warê şîroveyên xwe yên li ser neteweyê de pir bi rihetî dikare di kategorîya modernîstan de were qebûlkirin. Her çi qas hewl dide neteweyê ji kokên wê yên berîya serdema modern -wekî eşîr, qebîle û etnîsîteyê- qut neke jî, wekî me got, di talîya talî de neteweyê wekî “înşayeke” modernîzmê dinirxîne û bi kapîtalîzmê û bazar aborîyê ve girê dide. Heta bi heman boçûna Benedict Anderson (1995:20) neteweyê wekî ‘hebûneke xeyalî’ dinirxîne:

Netewe şêweyeke civakî ye, ku piştî teşekulên wekî qebîle, eşîr, qewm, gel û milîyetê tê û xwe herî zêde bi şibandina ziman û çandê karakterîze dike. Civakên neteweyî li gorî civaka qebîle û qewman hîn berfireh in, ji ber vê yekê jî bi pêwendîyên sist bi hev ve girêdayîne. Civaka neteweyî herî zêde hebûneke serdema me ye. Bi pênaseyeke giştî ev dikare were gotin: Netewe ew civat e, ku xwedîyê hişmendîyeke hevpar e. Yanê hebûneke zihnî ye, ji ber vê yekê jî hebûneke razber û xeyalî ye (Cild 5, 2012:48).

Lê di berdewamîya van şîroveyan de Ocalan, bi awayekî enteresan û guman ‘çandê’ dixe bingeha vê neteweyê û heta dibêje, “Bi awayekî sosyolojîk pênaseya rast jî ev e.” Lê hîç behsa sedema vê yekê nake û nayine ser zimên, ku ew ji bo çi çandê dixe bingeha vê ‘hebûna xeyalî’ û çand di vê xeyalê de xwedîyê roleke çawa ye.

Ocalan helbet neteweyê înkar nake û tiştekî xwezayî dibîne: “Her çiqas komên marjînal ên nebûne netewe hebin jî, civakên roja me ya îro bi piranî civakên neteweyî ne. Hema hema kesê/a bê netewe tuneye. Girêdana bi ser neteweyekê ve divê wekî rewşa civakeke xwezayî were fikirîn” (2009a:169). Serokê PKKê têgeha neteweyê ya bi sînorên fîzîkî hatine dîyarkirin û wekî netewe-dewletê hatine şîrovekirin an jî daxwaza dewletê dike, wekî encama neteweperwerîya faşîst û totalîterîzmê dibîne:

Mafên netewebûnê yên etnîsîte an jî gelên bindest, tenê wekî netewe-dewletê şîrovekirin, çewtkirin û bobelata herîm mezin a lîberalîzmê û sosyalîzma reel bû. Encama neteweperwerîya faşîst û otorîteryanîzmê bû (2009b:321).

Li gorî fikra Ocalan netewebûna normal ew e, ku bêyî mehkûmbûna sînoran, li ser bingeha çandê û esasên rêveberîya demokratîk hatibe înşakirin. Ew vê yekê wekî rêya herî rast û li gorî xwezaya mirovahî û civakî dibîne û ji bo netewebûnê, netewe-dewletê wek rêya şaş qebûl dike. Bi gotineke din Ocalan netewebûna bêdewlet wekî netewebûna normal dinirxîne û ew ji bo vê yekê jî dibêje netewebûna demokratîk (2009b:321). Ocalan îdia dike ku bêçareserîya piralî ya netewe-dewletê derketîye holê û ji ber vê yekê neteweyîbûnên demokratîk zêde bûne. Ji bo vê jî rewşa Ewropayê ya piştî Şerê Cîhanê yê Duyem mînak dide û tîne ziman, ku Ewropa di vê pêvajoyê de ji netewe-dewletparêzîyê derbasî neteweperwerîya demokratîk bûye (2009b:321).

Ocalan di warê têgeha “netewe”yê de li şûna peyva “nation”ê peyva “milet” a Erebî -bi qasî ji pirtûka Sinan Şahin Kandil tê fêmkirin Ocalan ji ber bandora Bernard Lewis ev peyv ji xwe re wekî referans girtîye- ji xwe re referans digire. Ji ber ku li gorî wî netewe û neteweperwerî tiştên xwedayî ne û vê yekê dibêje, “Tê zanîn ku di Îslamê de milet tê wateya dîn. Xwedawend û milet wekhev in. Neteweyîbûna (Ocalan bi Tirkî dibêje, ‘uluslaşma’ – m.d.) milet encama vê yekê naguherîne. Tenê lîstikeke zimên hatîye lîstin.” (2013:272). Lê em baş dizanin ku di wateya serdema modernîzmê de netewe, ji peyva “nation”ê, ku tê wateya “zayîna nû”, hatîye û xwedîyê taybetmendîyeke sekuler e. Peyva “milet”a Erebî jî ne di wateya dîn de, berîya serdema modernîzmê di dema dewletên wekî Osmanîyan de ji bo civakên dînî yên wekî Îslam, Cihû û Xaçparêzan dihat bikaranîn. Herwisa ji ber ku têgihîştin û mefkûreya neteweyê Rojavayî -Ewropayî- ye, nabe ku têgeha neteweya em îro bi kar tînin, ji peyva “milet”ê hatibe.1 Nêrîna Ocalan a ku neteweyê di çarçoveya sînorên ziman de wekî veguherîna umetê pênase dike jî, gelekî bêbingeh e. Ji ber ku netewe him bi tenê li ser hîmê zimên derneketîye holê him jî ne şiklekî veguherîna umetê ye ne jî netewe ji umetê derketîye. Belkî ev yek ji ber têkilîya zimên û wergera Kitêba Pîroz a Xaçparêzan, ku ew jî bi awayekî qismî, ji bo neteweyên wekî li Brîtanya û Îrlandayê derbasdar be. Ji ber ku li wir pêvajoya netewebûnê bi wergera Kitêba Pîroz ji bo zimanên zikmakî dest pê kir. Lê ev şîrove jî çiqas li gorî nirxandina Ocalan e û wî piştrast dike, cihê nîqaşê ye. Di encamê de em baş dizanin netewe, ne şiklekî veguherîna umetê ye û bi qasî tê dîtin, Ocalan, zêdetir ji bo fikra xwe ya teolojîkirina netewe-neteweperwerîyê rewa bike, serî li vê şîroveya li ser têkilîya ummet û neteweyê daye. Ji ber ku Ocalan gelekî dixwaze û hewl dide, mijaran teolojîze bike, ku ev yek ji bo xweîfadekirinê derfetê dide wî. Lê divê baş were zanîn ev nêrîneke reduksîyonîst û pragmatîst e.

Dikare were gotin, fikr û nêrînên Ocalan ên di derbarê neteweyê de, bi taybetî nirxandinên wî yên di derbarê pênasîna neteweyê de qels maye û ketîye nava paradokseke mezin. Ji alîyekî ve bazarê û yekîtîya aborî dixe navenda neteweyê, ji alîyê din ve jî dibêje, “gelek çavkanî hene, ku neteweyê dikin netewe” û ji van çavkanîyan tiştên wekî sîyaset, hiqûq, şoreş, huner û bi taybetî edebîyat, muzîk, bazara aborî rêz dike. Ji vê yekê jî wêdetir him dibêje “ev hemû tişt di netewebûnê de xwedî rol in” him jî di hevoka din de dibêje, “Têkilîya neteweyan rasterast bi pergalên aborî û sîyasî re tuneye” (2009a:168-69). Li beramberî vê yekê di pirtûka xwe ya bi navê ‘Dewlet’ê de jî ‘sînorên zimanan’ dixe navenda zayîna neteweyê û dibêje, “Wekî qonaxa destpêkê ya kapîtalîzmê di serdema merkantîlîzmê -kapîtalîzma bazirganîyê- de hat xwestin, ku ji bo pêwistîya bazara neteweyî, pêşîyê ji sînorên berê yên ziman neteweyê, paşê jî neteweperwerîyê biafirîne û çareser bike. Netewe, tê wateya têgihîştina umetê -civakeke girêdayî dînekîya bi sînorên zimên hatîye sînordarkirin.” Ocalan îcar bi awayekî rasterast berovajîyê gotina xwe ya “têkilîya neteweyan rasterast bi pergalên aborî û sîyasî re tuneye” dibêje, di afirandina neteweyê de hincetên polîtîk dîyarker in û di bingeha vê polîtikayê de jî pirsgirêka bazarê heye û vê gotinê tîne zimên: “Bazar û polîtîka malzaroka neteweyê ye” (2007:157-58).

Herwisa Ocalan ji alîyekî ve neteweyê wekî şêweyeke xwezayî yê civakî dinirxîne û neteweya ku daxwaza dewletê neke, wekî neteweya baş û erênî qebûl dike, ji alîyê din ve jî li gel neteweperwerîyê, neteweyê jî wekî sedema pirsgirêkên civakî yên vê serdemê bi nav dike. Di rastîyê de dikare were gotin, ku Ocalan li dijî sîyasîkirina neteweyê an jî hêmaneke neteweyê -wekî ziman, çand û hwd.- derdikeve û bawerîya wî ew e, ev yek wê rê li ber neteweperwerî, faşîzm û desthilatîyê veke. Ocalan ji ber ku neteweyê wekî encama pêvajoyên modern ên wekî kapîtalîzm, endustrîbûn, avabûna netewe-dewletê, bajarîbûnê an jî wekî berhemên van pêvajoyan dinirxîne, dikeve nav kategorîya modernîstan.

Neteweperwerî: Gelo nexweşîyeke şaristanî ye?

Abdullah Ocalan bi awayekî îronîk neteweperwerîyê wekî îdeolojîya herî delal û çalakvan a sîyasî ya sedsala 19an dibîne (2009a:210). Ocalan neteweperwerîyê wekî îdeolojîyeke tebeqeya birjûwazîyê qebûl dike û ew di wê bawerîyê de ye, ku birjûwazî neteweperwerîyê ji bo xapandina neteweyê bi kar tîne. Yanê birjûwazîya di nava neteweyê de zumreyeke kêmar e, bi rêya neteweperwerîyê xwe li ser serê tevahîya neteweyê dike desthilatdar (2004:77).

Ocalan neteweyperwerîyê, di cewhera xwe de wekî şêweyekî pêşketina hestê eşîrî û etnîkî dinirxîne û derdibire, ku wê hestê neteweperwerîyê wekî xizmeteke bawerîyê li şûna hestê hevpar ê etnîkî û dînî cih girtîye. Li gorî fikra Ocalan gava di warê navxweyî de li dijî etnîk, mezheb û dînên cuda, di warê derve de jî li dijî pergalên civakî yên din zext û mêtingerî dest pê kir, neteweperwerî şiklê têgihîştina nijadê serdest li xwe wergirt. Serokê PKKê îdia dike, ku civaka ji alîyê hişmendîya zanistî ve hatibû ronîkirin, bi şêwaza dîn, careke din ji alîyê neteweperwerîyê ve hat tarîkirin. Bi bawerîya Ocalan, di sedsala 19-20emîn de hişmendîya bi neteweperwerîyê dagirtî, wekî têgihîştina dîn, ji bo di navbera civakan de tundî û şer peyda bike rola amûra rewakirina herî maqûl lîst. Ocalan çawa sedsala 17 û 18emîn wekî serdema zayîna neteweyan bi nav dike, sedsala 19 û 20emîn jî wekî salên berzbûna neteweperwerîyê şîrove dike. Herwisa Ocalan li ser wê qenaetê ye, neteweperwerî di serdema Şerê Cîhanê yê Duyem de gihîştîye zîrweya desthilatîya dewletê. Lê li gel vê yekê ev serdem di heman demê de bûye destpêka kêşeya giştî û dawî ya kapîtalîzmê û hat fêmkirin ku neteweperwerî û mirovahî nikarin bi hevdu re bimeşin (2004:79).

Ocalan dîyar dike ku him peywira pêkanîna netewe-dewletê him jî peywira berdewamkirina wê, ji alîyê neteweperwerîyê ve tê meşandin. Neteweperwerî di vî warî îdeolojîya herî bi bandor e û di çarçoveya gotina ‘şiklê Xwedê yê li ser rûyê erdê’ de -Ocalan vê gotinê her tim dispêre Hegel lê em baş dizanin ev gotin bi qasî serdema Yewnan û berîya Îslamê û serdema Îslamê dîrokî ye- qudsîyetê dide netewe-dewletê (2009a:2014-15). Ocalan dîyar dike, ku netewe neteweperwerîyê, neteweperwerî neteweyê, ew herdu jî dewletê, dewlet jî yekdestdarîya aborîyê xwedî dike. Serokê PKKê di hemû nirxandinên xwe yên li ser neteweperwerîyê de, neteweperwerîyê wekî dînê modernîteyê û netewe-dewletê bi nav dike (2009a:186; 2013:177; Cîld 5, 2012:50). Ocalan binavkirina her neteweyê bi dewletekê, her dewletê jî bi neteweyekê wekî yek ji alîyên herî bi talûke yên neteweperwerîyê dîyar dike û dibêje, gava îdeolojîya dewletê neteweperwerî be, ew dewlet ji ber neteweya serdest dibe netewe-dewlet (2004:301-302).

Temaya ‘dîn/teolojî’ di nirxandinên Ocalan ên ji bo neteweperwerîye de cihekî navendî digire. Ocalan neteweperwerîyê wekî kirûyeke pozîtîvist, dînê modern, dînê fermî, dînê netewe-dewletê, heta tekane argumanê dînî yê serdema modernîzmê qebûl dike. Gava mirov bi awayekî metaforîk lê binêre, helbet rastîyeke vê yekê heye, lê bi qasî tê dîtin Ocalan ji metaforê wêdetir neteweperwerîyê wekî dînekî rastîn dibîne û îdia dike, ku neteweperwerî li şûna dîn û teolojîyê hatîye îkamekirin. Bêguman ev jî, ji ber ku neteweperwerîyê tenê bi alîyê dîn û teolojîk ve sînordar dike û neteweperwerîyê ji bo neteweyan ne wekî amûr, wekî armanc dide nîşan, ji bo fêmkirin û têgihîştina rastîya neteweperwerîyê talûkeyekê di xwe de dihewîne. Teorisyenên ku behsa alîyê dîn ê neteweperwerîyê kirine, hene lê wan neteweperwerî bi xwe wekî dîn nîşan nedaye. Ji vê yekê wêdetir, wan behsa têkilî û bandora dualî ya di navbera neteweperwerî û dîn de kirîye.2 Herwisa di nirxandinên Ocalan de, ku di wan nirxandinan de neteweperwerîyê wekî dînê dewletê nîşan dide, pirsgirêkeke din heye. Ew jî ev e, ku nirxandina Ocalan alîyê civaka sivîl yê neteweperwerîyê paşçav dike û rola neteweperwerîyê ya sosyalîzekirinê, bi taybetî jî sosyalîzekirina tebeqeyên jêrîn nikare rave bike.

Ji van nirxandin, şîrove û rexneyên Ocalan em dîbinin, ew gava behsa neteweperwerîyê dike, wekî ku tenê şêweyek neteweperwerîyê hebe, bi awayekî pirjimar neteweperwerî tunebin, behs dike. Li gel vê yekê ew wê neteweperwerîya behs dike jî -û helbet netewe-dewletê- wekî sedema hemû tiştên xerab(!) -desthilatî, şer, faşîzm, komkujî, asîmilisyan, zayendparêzî û hwd.- yên serdema modernîzmê nîşan dide. Wek mînak Ocalan dibêje, çi di warê navxweyî de çi jî di warê navneteweyî de, şerên di van du sed salên -yanê şerên serdema modern- dawîyê de qewimîne û fonksîyona ku neteweperwerîyê wekî dînê fermî bi cih anîye, bi têkilîya di navbera faşîzm û sermayeya endustrîyalîzmê de dikare were îzehkirin. Di vir de bibe nebe, divê teqez pirsa “Gelo rastîya neteweperwerîyê wisa ye?” were pirsîn û bersiva wê were dayîn.

Di çarçoveya bersivdayina vê pirsê de, berîya her tiştî divê were gotin ku Abdullah Ocalan bi awayekî reduksîyonîst, pragmatîst û cewherî nirxandin û rexneyên xwe li ser neteweperwerîyê dike. Ocalan li beramberî ku balê dikişîne ser pirbûna neteweyan jî, wekî tenê cureyekî neteweperwerîyê hebe, rexneyê li neteweperwerîyê digire. Yanê behsa tîpolojîyên neteweperwerîyê nake, behsa tîpolojîya/tîpolojîyeke neteweperwerîyê dike, ku ev tîpolojî jî wekî bi awayekî xwezayî û ontolojîk neteweperwerîyeke li dijî mafên mirovan, demokrasî, azadî û wekhevîyê be, tê nirxandin. Lê em baş dizanin, nabe neteweperwerî bi awayekî reduksîyonîst û yekcure were nirxandin. Ji ber ku gelek teorisyenên neteweperwerîyê him ji alîyê metodolojîk ve, him jî ji alîyê naverok, armanc, fonksîyonel, jeopolîtîk û/an serdemê ve -neteweperwerîya dawîya sedsala 18emîn û despêka 19emîn û neteweperwerîya nava sedsala 20emîn nabin yek- behsa gelek tîpolojîyên neteweperwerîyê kirine. Mesela Anthony Smith (1994:129-34) di navbera du tîpolojîyên wekî neteweperwerîya sivîl-terîtoryal û neteweperwerîya etnîk-jenealojîk de cudahîyê dike. Smith di çarçoveya neteweperwerîya sivîl-terîtoryal de du cureyên wekî ‘neteweperwerîya dijkolonyal’ û ‘neteweperwerîya entegrasyonîst’, di çarçoveya neteweperwerîya etnîk-jenealojîk de jî du cureyên wekî ‘neteweperwerîya cudaxwaz/neteweperwerîya dîasporayê’ û ‘neteweperwerîya îrredandîst/panîst’ dide ber me. Herwisa li gorî ragihandina Partha Chatterjee (1996:13-18), him John Plamenatz him jî Hans Kohn behsa du şêweyên neteweperwerîyê dike, ku yek ji wan wekî ‘neteweperwerîya Rojavayî’, yek jî wekî ‘neteweperwerîya Rojhilatî’ tê binavkirin. Heta Chatterjee ji bo Kohn dîyar dike, ku wî paşê di çarçoveya ‘normal’ û ‘ ‘taybet’ de tîpolojîyên wekî neteweperwerîya ‘baş’ û ‘xerab’ pêşkeş kirine.

Ocalan gava bi awayekî reduksîyonîst, pragmatîst û cewherî neteweperwerîyê wekî dînê netewe-dewletê bi nav dike, em dibînintenê li alîyê rêveberîya sîyasî yê têkildarî neteweperwerîyê dinêre. Hêza neteweperwerîyê ya ji bo alîyê hestîyarî, hiş û bîra kolektîf û wekî Calhoun (2012:3) dibêje, alîyê wê yê “pêkanîna nasnameya çandî û takekesî’ nagire nav nirxandinên xwe. Herwisa bi taybetî ji bo du sed salên dawîyê tenê neteweperwerîyê ji desthilatî3, şer, pevçûn, qetlîam, kuştin, homojenkirin, asîmilasyon, zayendparêzî; welhasil ji hemû tiştên ‘xerab’ berpirsyar digire û dibêje, “Netewe-dewlet û neteweperwerî her çiqas xwe wekî hêz û navenda çareserîya pirsgirêkên civakî pêşkeş bikin jî, di rastîyê ew çavkanîyên pirsgirêkên civakî ne” (2013:178). Ev yek rûyê netewepwerîyê yê astengkirina desthilatî û serwerîya nasnameyekê li ser nasnameyeke din û di heman demê de bi dîskursa Ocalan û PKKê, em dikarin bibêjin rûyê neteweperwerî yê ‘parastina rewa/xweparastinê’ îhmal dike. Ocalan ji ber ku behsa yekcureyê neteweperwerîyê dike û hemû cureyên din di nava vê de dihelîne û dike qurbana vê cureya neteweperwerîyê, yanê bi gotineke din nirxandineke reduksîyonîst dike, alîyê neteweperwerîyê yê ku derfetê ji bo azadî, (ser)xwebûn – Ocalan di warê nasnameyê de gelekî girîngîyê dide ‘xwebûn’ê-, wekhevî û pêşketinê dide, ji holê radike û dide alîyekî.

Neteweperwerî di heman demê de, wekî ku Ocalan jî di warê bajarîbûn û ekolojîyê4 de daxwaz dike, derfetê dide pêkhatina peywendîya di navbera bajêr û gund de û ji alîyê sîyasî û civakî ve wekhevîyekê di navbera herduyan de diafirîne. Wekî Eriksen jî dibêje neteweperwerîyê di navbera bajar(î) û gund(îyan) de rê li ber hevkarî û piştevanîyekê vekir, giranîyê dide piştevanîya zengîn û xizanan, ku ev jî di karakterê neteweperwerîyê de heye. Neteweperwerîyê di heman demê de da qebûlkirin, ku arîstokrasî û gundî xwedîyê heman çandê ne, ku ev fikra berîya neteweperwerîyê ji bo arîstokratên sedema nefretê bû û ji bo gundîyan jî tiştekî dûrê aqilan bû (Eriksen, 2009: 156-57). Di warê desthilatîyê de jî potansîyela neteweperwerîyê heye ku bibe çavkanî û sedema pêkhatin û berdewamkirina desthilatîya serdestan. Lê bi qasî vê yekê neteweperwerî li dijî desthilatîya serdest, dagirker û mêtingeran jî dikare bibe çavkanî û hêza têkoşîn û berxwedanê ya (neteweyên) bindestan û di rêya azadî, serbixwe, rizgarî û desthilatîya wan de bibe amûreke sereke ya mobîlîzekirinê. Bi taybetî li welatên derveyî Rojavayê Ewropayê tevgerên neteweyî yên bi fikra neteweperwerîyê xwe nîşan dan, him li dijî rejîma berê (ancient) him jî li dijî serdestîya neteweya desthilatdar derketin (Hroch, 2011:29). Dîsa di çarçoveya vê mijarê de Antoine Roger (2008:34) di nirxandina xwe ya ji bo Ernest Gellnerî de balê dikişîne ser, neteweperwerî antagonîzmayeke çandî di xwe de dihewîne. Yanê neteweyeke di bin tehakumê de an wê bi neteweperwerî û şerê serxwebûnê azad bibe, an jî wê bi hewldaneke ‘paqijkirina etnîkî’ ji holê were rakirin. Herwisa Michel Hechter jî di çarçoveya angaşta xwe ya bi navê ‘mêtingerîya navxweyî’ de li dijî geşedana neteweyî (vê yekê bi endustrîbûnê ve girêdide) derdikeve, ku li gorî wî ew geşedan xwedîyê qerekterekî mêtinger e. Projeya geşedana neteweyî ya girêdayî endustrîbûnê li ser esasê navend-perîferîyê hewl dide, ku perîferîyê bi navendê girê bide, wekhev bike û bihelîne. Lê ev yek bandoreke berovajî li ser wan netewe û civakên perîferîyê dike û hevkarî, piştevanî, hest û asabîyeta neteweyî di nav wan de xurt dike (Özkırımlı, 1999:113-16).

Di nava ‘neteweyên mezin’ de avabûna îdeolojîya neteweyî bêyî reaksîyon çêbû û yekalî bû, lê di nava neteweyên hatin dagirkirin û kolonîkirin de ev îdeolojîya bi awayekî bertekdayînê û bi dualî pêk hat (Hroch, 2011:35). Bi gotineke din neteweyên serdest û dagirker bi îdeolojîya neteweperwerî ya êrîşkar tevgerîyan û xwestin bibin global lê neteweyên bindest û dagirkirî li ser fikra xweparastinê îdeolojîya netewe perwerîyê hilbijart û xwestin herêmtî û xwezayîya xwe biparêzin. Dikare were gotin, li dijî neteweperwerîya kolonyal, homojenkar û asîmilisyonê, neteweperwerîya dijkolonyal, heterojenîst û dijasîmilasyonîst heye. Wekî Smith (2002:172) dibêje, “Em nikarin bibêjin hemû cureyên neteweperwerîyê ji bo pêkanîna homojentîya çandî bi heman awayî hewl dide. Neteweperwerîyên, ku wekî Finlandîya, Malezya û Çekoslavakyayê li hemberî mafên kêmaran xweşbînîyê nîşan didin jî hene.”

Belkî jî wek Gellner dibêje netewe, tenê bi serdema neteweperwerîyê ve girêdayî dikaribe were pênasandin (1992:104). Dixwaze bila netewe neteweperwerîyê peyda bike, dixwaze jî wek Gellner (1992:105) û Hobsbawm (2010:24) diparêzin, neteweperwerî neteweyê biafirîne, di encamê de di navbera herduyan de têkilîyeke ontolojîk tê xuya. Gava netewe behsa mafên xwe yên hebûnê bike, di warê sîyasî, civakî, aborî, çandî û terîtoryal de daxwaza rêveberî, xweserî û iradeyekê bike, bibe nebe dikeve nava sînorên neteweperwerîyê. Di ser daxwaz û encamên neteweperwerîya kolonyal û dagirker re rexnekirina hemû alî û cureyên neteweperwerîyê, li hemberî neteweperwerîya ku him ji bo daxwazên xwezayî û mafdar ên neteweyê wezîfeya amûrtîyê bi cih tîne, him jî ji bo rewatîya derbirîna van mafan derfetê peyda dike, dibe neheqî.

Herwisa mirov zû bi zû nikare neteweperwerîyê wekî sedema hemcuretîkirin û homojenkirinê jî binirxîne. Wekî ku Gellner balê dikişîne ser, hemcuretîkirina çandê wekî encama neteweperwerîyê dernakeve holê; neteweperwerî encama hemcuretîbûnê ye, ku ev jî wek neçarîyeke objektîf pêk tê (Gellner, 1992: 80) Dîsa nûnerê sereke yê neteweperwerîya romantîk û çandî Johann Gottfried von Herder (1744-1803), netewe wekî beşên dîrokî yên herî xwezayî didît û bi awayekî tund li dijî emperyalîzm û binpêkirinê derket û qebûl nekir ku neteweyek ji alîyê neteweyeke din ve were asîmîlekirin (Hayes, 2010:84-85). Li derveyî vê yekê neteweperwerî di sedsala 18emîn de li Ewropayê ji bo parastin û xurtkirina yekîtî û homojenbûna çand, ziman û etnîkî ya xelkekî derketîye holê. Di vir de pêşîyê ev yek dibe wek tiştekî xerab û neyênî were dîtin, lê di rastîyê de wekî hat gotin, ji bo parastin û xurtkirina çand, ziman û nirxên din ên neteweyekê ev yek carinan dibe pêwistîyek. Ji ber ku neteweperwerî qirêjbûn û tevlihevbûna nirxên çandî ji bo xwe wekî dijmin qebûl dike. Ev yekîtîya çandî û manewî ya ji alîyê neteweperwerîyê ve tê parastin, ji bo pêkhatin, xurtbûn û berdewamkirina têkoşîn a azadîyê xizmetê dike (Viroli, 1997:11-12). Di warê şer û pevçûnan de jî helbet neteweperwerî bûye xwedî rol û fonksîyon. Mirov nikare neteweperwerîyê jî bi tevahî bêsûc û guneh bihesibîne. Lê di vir de him divê were zanîn, ev rol û fonksîyoneke çawa ye, ji bo çi û kê ye, him jî wekî Hobsbawm (2010:196) dibêje, pevçûn û şerê di navbera komên etnîkî de tenê ne mexsûsê serdema neteweperwerîyê ne, ji bernameya polîtîk a neteweperwerîyê hîn kevntir e.

Ev neteweperîya ku di navenda rexneyên Abdullah Ocalan de cihê xwe digire, bi balkişandina Zawadski, tenê neteweperîya bertekdayîn û nefretê ye (Zadawski, 2010: 224), ku ev neteweperî jî li dijî prensîba xweserîya sîyasî ya wekhevîxwaz û gerdûnî ye. Neteweperwerîya sîyasî an jî rojavayî zêdetir bi komeke elîtîst ve sînorkirî ye û gelê “ji rêzê” li derve dihêle. Berovajîyê vê yekê neteweperwerîya antî-kolonyal, etnîkî, çandî û rojhilatî xwedîyê qerekterekî populer e, bi gotineke din gelparêz e. Ev neteweperwerîya duyem di heman demê de ji bo nasîn û vejîna nijad, etnîk, dîn û mezhebên cuda xwedîyê fonksîyoneke girîng e. Li gel vê yekê wekî Abbas Valî (2005:126) ji bo kurdan dibêje, ev neteweperwerî ji bo dijayetîya sîyaseta navendîparêzîyê û çanda modern, parastin û berdewamkirina çanda herêmî û kevneşopîyê jî roleke sereke bi cih tîne.

Rast e, neteweperwerîya emperyalîst, ku ji salên 1870yî heta Şerê Yekemîn ê Cîhanê bi awayekî girseyî li Ewropa û Amerîkayê belav bû, bi tundî, bêtehemul û bêmusamehe li hemberî eqaliteyên dînî, nijadî û etnîkî tevgerîya û rê li ber asîmîlasyon, qetilkirin, înkar û îmhayê vekir. Lê li beramberî vê yekê neteweyên ku rastî vê yekê hatin jî bi hest û fikreke neteweperwerî li dijî derketin. Li Îspanyayê Bask û Katalanan, li Fransayê Breton, Flaman, Korsîka û Baskan, li Brîtanyayê Îskoç û Îrlandîyan, li Avusturyayê Çek û Slovanîyan, herwisa Polonîyên li her sê welatên wekî Rûsya, Almanya û Avusturyayê perçe bûbûn, Flamanên li Belçîkayê, Xirvat, Sirp, Slovak û Romenên li Macaristanê û Norwecîyên li Swêdê, bi fikra neteweperwerîyê li dijî zext, zordarî, desthilatdarî û astengîyan derketin û daxwaza azadî û serxwebûnê kirin (Hayes, 2010:133-36). Ji alîyê din ve di dema dagirkerî û mêtingerîya dewletên wekî Brîtanya, Fransa û Îtalyayê de li parzemîna Efrîqayê û Hindistanê Cezayirî, Fasî, Tûnisî û Hîndî, di dema me ya îro de jî li çar welatên wekî Tirkîye, Iraq, Îran û Sûrîyeyê Kurd û li Îranê li gel Kurdan Belûcî û Erebên Ehwazî bi heman fikra neteweperwerîyê dawa azadî, wekhevî û serxwebûnê dikin. Ji ber vê yekê nirxandinên Ocalan ên li ser netewperwerîyê bi gelemperî ji bo neteweperwerîya neteweyên serdest, serwer û kolonyal derbasdar in lê ji bo neteweperwerîya neteweyên ji bo netewebûn, azadbûn, rizgarbûn û wekhevbûnê têdikoşin, him neheqîyek e him jî di rêya vê têkoşînê de dibe asteng.

Li gor Ocalan îdia dike, neteweperwerî her tim ne li dijî demokrasîyê ye û ji bo demokrasîyê nabe asteng. Berovajîyê vê yekê, di navend û cewhera fikra modern a neteweyê de serwerîkirina gel û wekhevkirina tebeqeyên cuda yên gel heye, ku ev jî prensîbên bingehîn ên demokrasîyê ye. Yanê demokrasî ji wateya neteweperwerîyê sadir bûye û herdu bi hevdu ve girêdayîne û bêyî vê têkilîya wan nabe herdu were fêmkirin (Greenfeld, 2017:28-29). Bi gotina Hardt û Negri (2003:117), neteweyîbûn di destpêkê de derfetê dide, nifûs ji tebaayê (subjectus) veguhere hemwelatîyê (cives) û bi vê şêweyê ji pasîfbûnê rizgar bibe û veguhere civaka mirovên çalak, xwedî îrade û gotin. Netewe li ser daxwaz û rihekî demokratîk peyda bû. Ji ber ku çîneke nû, ku ev ‘tebeqeya sêyem’ e (birjûwazî – m.d.), li dijî çîna rêveber a feodalîzmê rawestîyaye û di encamê de xwe kirîye nûnerê hemû neteweyê. Vê tebeqeya netewe perwer hemû endamên civakê li ser têgihîştina wekhevî û hemwelatîyê girt nava xwe û di encama vê de jî hişmendîya neteweyî û welatparêzî bûn perçeyên hişmendîya civakî (Hroch, 2011:29).5 Herwisa li gorî nirxandinên hin nivîskaran jî, ku bi taybetî li gorî nivîskarên ekola neteweperwerîya lîberal, pêkan e ku neteweperwerî bi nirxên lîberal û demokratîk re werin lihevkirin. Heta ev nivîskar dibêjin netewe, ji lihevkirina neteweyê û nirxên lîberal-demokratîk wêdetir, ji bo van nirxan navgîna herî baş û guncaw e. Ji ber ku ew di wê bawerîyê de ne, demokrasî, tenê an jî herî zêde dikare di nava yekeyên sîyasî yên neteweyî de bijî. Netewe ji bo belavbûn û xurtbûna sazîyên lîberal-demokratîk ewleyî, piştgirî û fehmberîya dualî pêk tîne. Li gel vê yekê wekî hinek nivîskarên din behs dikin, neteweperwerî her çiqas di warê parastina mafên neteweya xwe de bi nirxên mafên mirovan re hevgirtî be jî, li hemberî neteweyên din dikare bi awayekî durû, vebijêrî û ‘yêndinkirin’ê tevbigere. Yanê dikare mafên ji bo neteweya xwe dixwaze ji bo neteweyên din nexwaze. Lê mirov dikare bibeje, ev potansîyeyla durûtî û hevnegirtinê, demokrasî jî di nav de, di nava hemû îdealên sîyasî de tune ye? Mesela zilamên çermspî yên li ser navê ‘demokrasîyê’ daxwaza mafên sîyasî dikirin, nedixwestin ji bo reşikan û jinan behsa heman mafan bikin. Lê dîsa jî ev durûtî û hevnegirtin, rewatîya îdeala demokrasîyê lawaz nake; berovajîyê vê yekê dikare ji bo xurtkirin û îdealîzekirina demokrasîyê bibe bingehek (Kylimcka, 2008:162-3).

Wek ku Vali dibêje, neteweya serdest xwe dixe navenda qada rayagiştî û netewe û komên etnîkî li derveyî wê qadê dihêle û wan tenê di nava qada taybet de digire (2005:97). Yanê roleke kirdebûnê (sûbjebûnê) nade wan netewe û komên etnîkî. Ji bo derketina ji nava sînorên vê qada taybet û bidestxistina derfeta kirdebûnê û hebûna li qada rayagiştî, neteweperwerî ji bo netewe û komên etnîkî yên kêmar roleke erênî û bi bandor hildigire ser xwe. Neteweperwerî, çavkanîya nasnameya takekesî dixe navenda civaka jê re ‘gel’ tê gotin, ku ev ‘gel’ jî wek bingeha barkêşê hakimîyetê, subjeya navendî ya dilsozîyê û piştgirîya kolektîfê tê dîtin (Greenfeld, 2017:19). Çimkî tişta ku vî gelî azad dike, netewebûn e û ev gel jî ji bo vê azadbûnê li hemberî neteweyê pêdivîyê bi dilsozîyê dibîne. Erê, netewe û neteweperwerî di warê azadbûna ji hîyerarşîyên sîyasî û civakî de hêzeke bi bandor û xurt e (Dieckhoff û Jaffrelot, 2010:13).

Ocalan ji bo alternatîfa neteweperwerîyê fikra ‘Neteweya Demokratîk’ pêşnîyar dike û dibêje: “Ev perspektîfa neteweyê li ser bingeha zimên, etnîsîte, dîn û dewletê ava nake. Hêmanên pirzimanî, piretnîsîteyî, pirdînî, pirmezhebî û pêkhatinên din ên sîyasî di nava xwe de digihîne hev û roleke mezin a çareserîyê bi cih tîne.” Li gorî Ocalan ev têgihîştina neteweyê ‘Ji bo aşitî û biratîya di jeoçanda Rojhilata Navîn de pêwistî pê heye, bingeheke bihêz peyda dike’ û dîyar dike, ku di çarçoveya vê têgihîştinê de ‘neteweyeke herêmî’, yanê ‘neteweya Rojhilata Navîn’ dikare were pêkanîn. Ocalan vê nêrînê jî bi Amerîka û Ewropayê re miqaseyese dike: “Çawa neteweyeke Amerîkayê (DYA) û neteweyeke Ewropayê (YE) heye, neteweya Rojhilata Navîn jî dikare hebe.” Abdullah Ocalan herwisa îdia dike, ku bingeha çandî ya vê yekê ji herdu blokan (Amerîka û Ewropa) hîn bikêrhatî û bihêz e (2013:279-80).

Yanê bi awayekî xulase û kurt Ocalan bi projeya Neteweya Demokratîk, behsa nasnameyek di ser neteweyê re ‘neteweya neteweyan’ (2009a:169) dike.6 Lê ev yek di rastîyê de du pirsgirêkên girîng di nava xwe de dihewîne. Ya yekem, taybetmendîyên nasname û çanda neteweyî û herêmî bêqîmet dike, ku ev taybetmendî bi xwe sedema cudabûna çand û nasnameyan in, yanê bingeha pirçandî, pirnasnameyî, pirneteweyî û pirrengînîyê ne. Ya din jî çawa li Ewropayê fikra ‘neteweperwerîya Ewropayê’ rû da û di çarçoveya ‘Ewropayîbûn’ê de fikra mêtingerî û ‘yêdinkirin’ê derket holê, îhtimal heye di çarçoveya pêşnîyara Ocalan de ‘neteweperwerîya Rojhilata Navîn’ peyda bibe. Herwisa wekî D’appollonia ji bo projeya Yekîtîya Ewropayê behs dike, ji bo qebûlkirin û avakirina projeyeke di ser neteweyan û netewe-dewletan re dîsa pêwistî bi taybetmendîyên hevpar û mîtan hene, ku divê ev jî bi awayekî sûnî werin çêkirin. Bi gotineke din, ji bo vê projeyê jî “Bi qasî mîtên ku neteweyan cuda cuda û yek bi yek li ser lingan disekînin, pêwistî bi mîtên din ên hêzdar hene.” (2010:214). Ji ber ku divê xalên hevpar hebin, ku di nava wan neteweyan de hemahengî, hevkarî û piştevanî pêkan be û dijminatî û nefret peyda nebe. Li gel vê yekê wek îro em di nava neteweyên Ewropayê de dibînin, ev projeya ‘neteweya neteweyan’ ji bo astengkirina neteweperwerîyê û rakirina sînorên dewletan zêde jî ne bikêrhatî ye. Herî dawîyê Brîtanya bi referandûmê (Brexit) biryar da ku ji nava Yekîtîya Ewropayê derkeve û herwisa piştî vê biryarê li welatên wekî Fransa (Frexit), Yunanistan (Grexit), Îtalya (Italeave), Komara Çek (Czechout), Awistirya (Oustria), Hollanda (Nrexit), Danîmarka (Dexsit), Fînlandîya (Finish), Slovakya (Slovakout) ve Portekizê (Departugal) jî mijara veqetandina ji Yekîtîya Ewropayê hat rojevê. Ji van jî wêdetir welatekî wekî Norwêçê her çiqasî ji bo endamtîya YE du referandûm li dar xistin jî, Norwêçîyan bi sedema ‘em ê mafên xwe yên serwerîyê wenda bikin’ dengê neyênî da û nebûn endam.7

Ji bo nirxandin û rexneyên Ocalan ên li ser neteweperwerîyê, wek xulase em dikarin bibêjin, ew bêyî ku cureyên neteweperwerî û rol, misyon û cudahîyên di navbera wan de bibîne; bêyî ku alîyê derfetdayîna wê ya ji bo azadî, wekhevî, têkoşîn û berxwedana li dijî dagirkerî, mêtingerî, serdestî, desthilatdarî û otorîterîzmê li ber çav bigire; herwisa bêyî ku alîyê wê yê nasnameyîkirin, pêşxistin, parastin û berdewamkirina nirxên çanda neteweyî û hestê aîdîyetê binirxîne, rasterast êrîşê neteweperwerî û netewe-dewletê dike û wan wekî berpirsyarên hemû ‘xerab’ ên mîna kuştin, komkujî, desthilatî, tundî, zayendîparêzî, faşîzm, asîmilisyon, şer û pevçûnan bi nav dike. Lê her çiqas hinek tîpolojîyên neteweperwerîyê xwedîyê potansîyel an jî sedema van tiştên ‘xerab’ bin jî, nabe hemû neteweperwerî di vê çarçoveyê de were qebûlkirin û nirxandin. Di vir de bêyî ku vê yekê jî nebêjim, naxwazim derbas bibim: Di çarçoveya nirxandinên li ser fikrên Abdullah Ocalan hatine kirin , em dikarin Ocalan di warê nirxandin û rexneyên wî yên li ser netewe û neteweperwerîyê -heta netewe-dewletê- de nêzikî Zygmunt Bauman binirxînin. Ji ber ku Bauman8 jî di çarçoveya rexnekirina modernîteyê de netweperwerîyê dinirxîne û rexne dike û li gorî wî neteweperwerî, otorîteya netewe-dewletê bi bandor û konsolîde dike; sedema nijadperestî û asîmilisyaonê ye; ‘em’, ‘ew’ û ‘yêndin’ diafirîne û zemîna dijminahîya li dijî ‘bîyanîyan’ peyda dike û bi awayekî teqez cih nade kêmarên etnîkî. Herwisa belkî di warê neteweperwerîya Cihûyan de jî xaleke hevpar a Ocalan û Bauman were dîtin. Ji ber ku çawa Bauman -her çiqas ew bi xwe jî Cihû be, sekn û rexneyên wî yên li dijî neteweperwerîyê bi serdana wî ya Îsraîlê re dest pê dike. Çimkî li gorî Îsraîlîyan ew ne Cihûyê Îsraîlê ye, ew Cihûyê Polonyayê ye- ji ber neteweperwerîya Cihûyan dest bi rexnekirina neteweperwerîyê kir.

Berîya ku em nivîsê bi dawî bikin, em behsa pirtûkeke yekî PKKyî nekin, wê gelekî kêm bimîne. Ji ber ku ev pirtûk rasterast neteweperwerîyê ji xwe re dike mijar û bi tevahî li ser fikr û gotinên Ocalan -bi awayekî erênî û pesindayinê- hatîye nivisîn. Ev endamê PKKê Sinan Şahin Kandil e, ku wî di çarçoveya fikrên Ocalan de -hemû tiştên ku Şahin li ser neteweperwerîyê dibêje di nirxandinên Ocalan bi xwe de cih digirin- pirtûkeke bi navê Bir Uygarlık Hastalığı: Milliyetçilik (Nexweşîyeke Şaristanîyê: Neteweperwerî) nivîsandîye û di wê pirtûkê de rexneyên gelekî giran û ewqas jî ‘neheq’ li neteweperwerîyê kirîye. Şahin, ji ber ku di warê nirxandin û rexneyên li ser neteweperwerîyê de ji çarçoveya Ocalan dernakeve û tenê wî ji xwe re esas digire, di nava sînorên nirxandineke reduksîyonîst û pragmatîst de dimîne û herwisa em dikarin bibêjin ev pirtûk fikr û nêrînên Ocalan yên li ser neteweperwerîyê dide nîşan. Pirtûk him ji alîyê naverokê ve him jî ji alîyê uslûbê ve prototîpa nirxandinên Ocalan e. Heta ji bo navê pirtûkê bi xwe jî gotina Ocalan a “neteweperwerî nexweşîyeke serdema me ye, nexweşîyeke şaristanîyê ye” hatîye bikaranîn.

Bi awayekî balkêş Şahin (r. 10) dibêje: “Ti eleqeya neteweperwerîyê bi hezkirina welêt û nirxên neteweyê re tuneye. Neteweperwerî wekî îdeolojîyekê, tenê van bi kar tîne. Eleqeya îfadekirin û parastina welêt, dîn, çand û cudahîyan jî bi neteweperwerîyê tuneye.” Di berdewamîya van gotinên xwe de jî dibêje, “Têkilîya neteweperwerîyê bi desthilatî û mêtingerîyê re heye… Di rastîyê de ti têgeh, hişmendî û îdeolojîyê bi qasî neteweperwerîyê xerabî li mirovahîyê nekirîye.” Helbet ji alîyêkî ve -ev jî ajîyekî lawaz e, ne xurt e- û heta derekê rastîya van nirxandinan heye. Lê wekî ku Şahin jî di pirtûkê de mînak dide, hebe hebe ev yek wê tenê bi faşîzma Hîtler, Mussolini re an jî bi neteweperestîya Kemalîzmê re eleqeder be. Jixwe Şahin jî di çarçoveya rexneyên xwe yên li dijî neteweperwerîyê de ji bilî van mînakan nikare mînakên din bide. Lê dîsa jî Şahin her çiqas navê gelek şiklên neteweperwerîyê rêz bike jî, di rastîyê de cewhera hemûyan wek hev dinirxîne û dibêje: “Şiklên neteweperwerîyê yên wekî lîberal, faşîst, mihafezekar an jî dijemperyalîst (dijkolonyalîst) ne ji ber cewhera neteweperwerîyê ye. Ev tenê şikl in. Şikl çi dibe bila be, cewhera hemûyan yek e.”

Cudakirina şikl û cewherê û herwisa wekhevgirtina hemû neteweperwerîyan tenê çewtkirin û (xwe)xapandin e. Baş tê zanîn ku hebûna şikl û cureyên cuda yên neteweperwerîyê ji ber cewher û armanca wan e. Her neteweperwerî ji ber cewher û armanca xwe şikil girtîye. Bi gotineke din, neteweperwerîya dijkolonyalîst, ji ber cewher, armanc û têkoşîna xwe ya li dijî kolonyalîzmê bûye neteweperwerîya dijkolonyalîst. Ev nirxandinên Şahin Kandil, wekî me di rexneyên xwe yên li dijî Ocalan de got, alîyê azadîkirin, serbixwekirin û wekhevîkirina neteweperwerîya neteweyên bindest û dagirkirî bêqîmet û baypas dike. Di heman demê de ev çewtkirin û şaşnîşandana Şahin û kesên li ser fikra wî, ti xizmet û tevkarîyê li teorî û fikra neteweperwerîyê nake.

Herwisa Şahin dîyar dike, divê kurd ji neteweperwerîyê dûr bisekinin ji vê yekê jî wêdetir, îdiayeke wisa dûrî delîl û aqilan tîne ziman: ‘Sedema ku kurd îro hêj jî li dijî T.Cyê têkoşîna azadîyê dide, ew e, ku ew ji neteweperwerîya çînên serwer ên desthilatxwaz û dewletxwaz dûr sekinîne” (r. 18).9 Lê em baş dizanin ku tevlî girseya PKKê, kurdên li dijî dewlet û neteweyên Tirk, Faris û Ereb disekinin û daxwaza mafên xwe yên neteweyî dikin, bi hest û fikra neteweperwerîyê disekinin û daxwaz dikin. Divê ev yek jî neyê paşguhkirin, ku gava PKKê li Bakurê Kurdistanê dest bi têkoşîna xwe kir, çawa PKKê bi dîskurs û îdeolojîya neteweperwerîyê kurd bi rêxistin kirin, herwisa kurdên Bakur jî bi bersiveke erênî û bi hest û fikra neteweperwerîyê li dora PKKê kom bûn û ew rêxistineke rewa dîtin.10 Di warê sîyaseta Bakurê Kurdistanê ya nêzikî PKKê de ev sekn û potansîyela neteweperwerîyê hêj jî di nava kurdan de xurt e û ew kurd tenê bi dîskurseke neteweperwerîyê dikarin werin mobîlîzekirin.

Encam

Her çiqasî nasnameya etnîkî û çandî, dîrokî û premodern be jî, wekî îdeolojî an doktrînekê, bîr û hizra neteweyê û neteweperwerîyê modern e. Lê divê were zanîn, vê bîr û hizrê xwe li ser bingeha wê nasnameya etnîkî û çandî ava û xurt kirîye. Yanê di navbera netewe-neteweperîyê û nasnameya etnîkî û çandî ya berîya serdema modern de qutbûnek tune ye, berovajîyê vê yekê berdewamî, temamkirin, rewakirin û xurtkirineke dualî heye. Netewe di serdema modern de li ser paşxaneyeke raborîyê derket holê û ji bo parastina xwe îdeolojîya neteweperwerîyê ji xwe re kir çek. Ev pêvajoya ku di destpêkê de (sedsala 17-18emîn) li Rojavayê Ewropayê, bi taybetî li Brîtanya û Fransayê dest pê kir û di ser Balkanan re ber bi neteweyên Rojhalata Navîn hat û di ser wir re jî ber bi Asyaya Navîn çû. Lê neteweperwerîya ku li Rojavayê Cîhanê rû da, heta hat gihîşt Rojhilatê Cîhanê ji alîyê armanc û naverokê ve rastî guhertineke mezin hat. Wek ku Jaffrelot (2010:54) dibêje, neteweperwerî her çiqasî ji derve hatibe jî, ji alîyê entelîjansîya civakên bindest ve tenê ne di warê sîyasî û civakî de, herwisa bi taybetî di warê aborî û sembolîk de jî ji nû ve tê înşakirin. Berîya her tiştî neteweperîya ku li Rojavayê Ewropayê derket, xwedîyê taybetmendîyeke emperyal û dagirker bû û ji bo van dewletan, bû amûrê dagirkerî û mêtingerîyê. Li beramberî vê yekê, neteweperwerîya ku di nava neteweyên rojhilat de sadir bû, xwedîyê taybetmendîya reaksîyonelî bû û ji bo parastina berdewamîya nasname û hebûna neteweyî hat bikaranîn. Bi gotineke din neteweperwerî di nava gelek neteweyên rojhilatî de li cihê rehetî peyda nebû. Çawa ku Abbas Valî di şexsê kurdan de balê dikişîne ser, ev cureyê neteweperwerîyê di nava hinek neteweyan de -bi taybetî neteweyên bindest û dagirkirî- wekî encama têkilîyeke dîyalektîk a înkar û berxwedanê derdikeve holê û wezîfeya pesendkirina nasnameya neteweyî dibîne (2017:56), ku Valî jî tîne ziman ev dîyalektîk û encama wê, vê cureya neteweperwerîya Rojhilatî ji neteweperwerîya klasîk a Rojavayê Ewropayê cuda dike.11 Ev neteweperwerîya li ser dîyalektîka înkar û berxwedanê ava dibe, ji bo neteweyên bindest li dijî neteweyên desthilat, dagirker û serwer dibe rê û rêbaza xweparastin û berxwedanê. Herwisa ev neteweperwerîya Rojhilatî bi vê taybetîya xwe li dijî zext û zordarîyên, ku bi rêyên derkirin û înkarkirinê li ser “cudahîyan” tên meşandin, dibe hêza têkoşîn û berxwedanê. Li gel vê yekê dikare were gotin, ku neteweperwerîya Rojavayî xwe li ser esasê “yêndinkirinê”, lê neteweperwerîya Rojhilatî xwe li ser esasê “cudahîyan” ava kirîye û didomîne.

Di rexneyên Ocalan ênderbarê neteweperwerîyê de ev cudahîyên di navbera neteweperwerîya Rojavayî û ya Rojhilatî de ji serî heta binî tê îhmalkirin û herdu jî di heman potayê de tên helandin. Ocalan li ser neteweperwerîyê nirxandineke reduksîyonît pêşkeş dike û di xweza û ontolojîya neteweperwerîyê de -her wisa di ya netewe-dewletê de jî- armanca karê, sermayeyê û têkilîyên desthilatîyê dibîne. Pir bi rehetî dikare were dîyarkirin ku nirxandinên Ocalan ên li ser neteweperwerîyê dûrî kûr û hûrbûnê ye û tenê li ser alîyekî neteweperwerîyê ye. Neteweperwerîya Ocalan rexne dike, ji neteweperwerîyê wêdetir nêzikî faşîzm û nijadperestîyê ye. Bi gotineke din di nirxandinên Ocalan de sînorên di navbera neteweperwerî, netewe-dewlet û faşîzmê de – mirov dikare desthilatîyê jî lê zêde bike- dikeve dirûvekî ne dîyar. Ya rast Ocalan (2009a:209) têkilîya di navbera netewe-dewletê, faşîzm û neteweperwerîyê de wekî têkilîyeke ontolojîk qebûl dike. Lê ev yek him ji alîyê metodolojîyê ve him jî ji alîyê fêmkirina rastî, naverok, armanc û fonksîyona van têgehan ve gelekî xeternak û şaş e. Dibe di navbera wan de têkilîyek hebe û hevdu xwedî û konsolîde bikin an jî dibe neteweperwerî xwedîyê potansîyela nijadperestî û faşîzmê be lê ev nayê wê wateyê her neteweperwerî faşîzm e û wê veguhere faşîzmê.

Ji ber ku Ocalan bi awayekî reduksîyonîst, pragmatîst û cewherî nêzikî neteweperwerîyê dibe, derfeta ku neteweperwerî ji bo azadî, rizgarî, wekhevî, bidestxistina mafên neteweyî û demokrasîyê dide, nabîne. Tenê li gorî xwe alîyê ‘neyênî’ yê têkilîya di navbera van fenomenan de dibîne. Lê em dizanin, di dîrokê de hest û fikra neteweperwerîyê di warê pêkhatina azadî, wekhevî, rizgarî û demokrasîyê de roleke erênî ya girîng girtîye ser xwe. Bi saya netewebûn û neteweperwerîyê di warê civakî, sîyasî û çandî de -ji bo aborî ev tişt nikare were gotin- sînorên navbera tebeqeya arîstokrat/serdest û bindest ji holê rabûye û wekî hemwelatîbûnê wekhevîyek çêbûye. Ev jî şertê pêşîn û sereke yê demokrasîyê ye. Ligel wekhevbûna endamên heman neteweyê, neteweperwerî ji bo wekhevbûna neteweyan jî wezîfeyeke girîng bi cih anîye û tîne. Heta di warê demokrasîyê de li gorî ragihandina Smith (1992:173), Engels di çarçoveya neteweperwerîya Lehan de dîyar dike, ku gava prensîbên bingehîn ên neteweperwerîyê werin paşçavkirin, pêşketina mafên mirovan û demokrasîyê dikare were astengkirin. Heta Andre Frank dide zanîn, ku ji bo carinan wekî pirsgirêk hatibe nirxandin jî, ji kesên wekî Marks û Engels bigirin, heta Kautsky, Luxemburg, Lenîn û gelek sosyalîstên din bi şertê neteweperwerî ji bo sosyalîzma proleteryayê bibe piştgirî, neteweperwerîya birjûwazîyê bi erênî şîrovekirine (Frank, 1984:170). Frank herwisa dide nîşan ku di Şerê Cîhanê yê Yekem de neteweperwerîya birjûwazî ji fikra sosyalîzma proleteryayê xurtir derketîye û proleteran piştgirî daye birjûwazîyên xwe yên neteweyî. Ligel vê yekê wekî ku Frank ji Regis Derbay radigihîne, sosyalîzma li Ewropa, Asya û Kubayê jî bi piştgirîyeke xurt a neteweperwerîyê derketîye holê û li Yekîtîya Sovyetan ji ber ku welatparêzî û neteweperwerî di serfirazî û berxwedana gel de bûye xwedîyê roleke sereke, ji Şerê Cîhanê yê Duyem re “Şerê Welêt ê Mezin” hatîye gotin. Dîsa Fidel Castro her tim xîtabên xwe bi gotina “An Nîştiman An Mirin, Serfirazî ya me ye” qedandîye, ku ev gotin wekî parola Kubaya Sosyalîst hatîye qebûlkirin. Li Çînê jî Mao Zedung ji bo xatirê netewetîyê fişarên sosyalîst ên Stalîn qebûl nekirîye û Partîya Komunîst a Çîn di dema wî de (îro jî wisa ye – m.d.) ji neteweperwerên Çînê jî wêdetir bûye neteweper (Frank, 171:173).

Bi awayekî teorîk nirxandinên Ocalan ên di derbarê netewe û neteweperwerîyê de ji ber reduksîyonîst, pragmatîst û cewherî ne, gelekî qels in, ne kûr û berfireh in. Ocalan di çarçoveyeke teng û çewtkirî de behsa neteweperwerîyê dike û mînakên dîrokî, yên ku ji bo piştraskirina xwe dane jî, ji neteweperwerîyê wêdetir pratîk û encamên faşîzmê ne. Nirxandinên Ocalan bi qewlê Smith, tenê ji bo hinek doktrin û tevgerên neteweperwerîyê rast in, bi awayekî giştî ji bo her şêweyê neteweperwerî û tevgerên neteweperwerîyê nikare werin gotin. Jixwe wî jî neteweperwerî û faşîzm tevlihev kirîye, heta di hin nirxandinên xwe de hebûna têkilîyeke ontolojîk di navbera wan de qebûl kirîye.

1 Ji bo nirxandinên têgeha neteweya di çarçoveya ‘nation’ê de bnr. Liah Greenfeld, Milliyetçilik: Moderniteye Giden Beş Yol (Stenbol: wer. Abdullah Yilmaz, Weşanên Alfayê, 2017); Dieckhoff, Alain; Jaffrelot, Christophe, Giriş; di nav Milliyetçiliği Yeniden Düşünmek de, amd. Alain Dieckhoff û Christophe Jaffrelot, wer. Devrim Çetinkasap, Stenbol, Weşanên İletişimê, 2010, r. 11; Jurgem Habermas, “Öteki” Olmak “Öteki”yle Yaşamak, wer. İlknur Aka, Stenbol, Weşanên YKY, 2012, r. 18.

2 Ji bo vê yekê bnr. Carlton J. Hayes, Milliyetçilik: Bir Din, Weşanên Îz, Istanbul, 2010; Paul Zwadaski Milliyetçilik, Demokrasi ve Din, di nav Milliyetçiliği Yeniden Düşünmek de, amd. Alain Dieckhoff û Christophe Jaffrelot, wer. Devrim Çetinkasap, Stenbol, Weşanên İletişimê, 2010.

3 Di warê desthilatîyê de jî Ocalan motacê rexnekirinê ye, ji ber ku ‘desthilatî’yê jî bi awayekî xwezayî û ontolojîk wekî tiştekî xerab dinirxîne. Heta gava rexneyê li netewe-dewletê digire û dibêje ‘çavkanîya pirsgirêkên civakî netewe-dewlet e’, fenomena ‘desthilatî’yê dixe navenda vê yekê û wisa dewam dike: “Deshilatî bi xwe pirsgirêkan hildiberîne’ bnr. Abdullah Ocalan, Kürdistan: Devrim Manifestosu, r. 47. Di vê çarçoveyê de divê meriv li bersiva pirsa ‘Bi rastî jî her awayê desthilatîyê xerab e?’ bigere.

4 Di vir de divê em balê bikişînin ser ku Ocalan çi di warê bajêr-bajarîbûn û ekolojîyê de çi jî di warê mijarên wekî civaka polîtîk û exlaqê, kêşeya neteweperwerî û netewe-dewletê, fikra ‘bajarîbûna bêbajar’ de ne xwedîyê fikreke xwerû ye. Ji ber ku hemû tiştên ew dibêje, di salên 1970-80yî de Murray Bookchin gotîye. Bnr. Murray Bookchin, Modern Kriz, wer. Abdullah Yılmaz, Stenbol, Weşanên Sümerê, 2017, r. 7-65; Kentsiz Kentleşme, wer. Burak Ozyalçin, Stenbol, Weşanên Ayrıntı, 1999, r. 29-44, r. 128-228 û r. 286-378.

5 Wekî mînak, di warê perwerdehîyê de jî neteweperwerîyê derfet pêk anî ku tenê eqalîyeteke arîstokrat jê sûde wernegire û hemû welatî perwerdehîyê bibîne. Carlton J. Hayes dibêje Di sala 1791an de neteweperwerên Fransî di Destûra Bingehîn a Meclîsa Neteweyî ya Fransayê de ev xal bi cih kir: “Ji bo hemû hemwelatîyan wê pergaleke perwerdehîyê ya rayagiştî were avakirin û sazkirin, ku di wê pergalê de dê hemû mijarên ji bo mirovan pêwîst cih bigirin.” Bnr. Carlton J. Hayes, Milliyetçilik: Bir Din, Weşanên Îz, Istanbul, 2010, r. 69.

6 Di vî warî de Tamir Bar-on jî nivîseke bi navê “Marksizm ve Ulusalcılıktan Radikal Demokrasîye Doğru: Öcalan’ın 21. Yüzyıl Sentezi” nivisîye. Bnr. http://www.demokratik-modernite.org/tamir-bar-on-marksizm-millîyetcilikten-radikal-demokrasîye-dogru-ocala- nin-21-yuzyil-sentezi/ (dîroka gihîştinê: 09. 12. 2017).

7 Ji bo mijara Norwecê bnr. http://tr.euronews.com/2013/03/29/norvec-neden-ab-uyesi-degil (dîroka gihîştinê: 10. 12. 2017)

8 Ji ber ku fikrên Zygmunt Bauman ên li ser neteweperwerîyê di pirtûkên wî de belawela cih digirin, ne pêkan e, ku tenê pirtûkek wî wekî çavkanîyê were nîşan dan. Lê dîsa jî pirtûkên wî yên wekî Sosyolojik Düşünmek (Stenbol: wer. Abdullah Yılmaz, Ayrıntı:2017, r.179-196); Modernlik ve Müphemlik (Stenbol: wer. İsmail Turkmen, Ayrıntı:2017, r. 139-201); Postmodernizmin Hoşnutsuzlukları (Stenbol: wer. İsmail Türkmen, Ayrıntı:2013, r. 30-54 û r. 276-294); Cemaatler; Güvenli Olmayan Bir Dünyada Güvenlik Arayışı (Stenbol: wer. Nurdan Sosyal, Say:2016, r. 99-105) dikarin werin nîşandan.

9 Ev gotinên ku Sinan Şahin Kandil ji bo kurdan dibêje, bi heman wate û şêweyê di pirtûka Abdullah Ocalan a bi navê Bir Halkı Savunmak de (Weşanên Serxwebûnê, 2004, r. 307-308) derbas dibe.

10 McDonall ji bo serdema destpêkê ya PKKê dîyar dike ku ‘neteweperwerîya PKKê gelekî tund bû’ û dibêje, “Apocîyan fikra şerê çînî û neteweperwerîya Kurdî ji YNKa li Iraqê û ji Komalaya li Îranê zêdetir anîn cem hevdu û kirin yek.” Bnr. David McDonall, Modern Kürt Tarihi, r. 555.

11 HerwisaMartinVanBruinessenjîdiwêbawerîyêdeye,ku neteweperwerîya kurd bi piranî wekî bertekeke li dijî hewldanên asîmilasyon û zextên çandî yên Tirk, Ereb û Farisan pêk hatîye. Bnr. Martin Van Bruinessen, Kürdistan Üzerine Yazılar, wer. Nevzat Kıraç, Bulent Peker û yên din, Stenbol, Weşanên İletişim, 1993, r. 176.

ÇAVKANÎ

Calhoun, Craig (2012), Milliyetçilik, wer. Bilgen Sutçuoglu, Stenbol, Weşanên İstanbul Bilgi Üniversitesi.

Chatterjee, Partha (1996), Milliyetçi Düşünce ve Sömürge Dünyası, wer. Sami Oguz, Stenbol, Weşanên İletişimê.

D’appolonia, Ariane Chebel (2010), “Avrupa Ulusalcılığı ve Avrupa Birliği”; di nav Avrupa Fikri de, amd. Anthony Pagden, wer. Rahmi Ogdul û Mesut Varlik, Stenbol, Weşanên Ayrıntı.

Dieckhoff, Alain; Jaffrelot, Christophe (2010), “Giriş”; di nav Milliyetçiliği Yeniden Düşünmek de, amd. Alain Dieckhoff û Christophe Jaffrelot, wer. Devrim Çetinkasap, Stenbol, Weşanên İletişimê.

Eriksen, Thomas Hylland (2004), Etnisite ve Milliyetçilik, wer. Ekin Uşaklı, Stenbol, Weşanên Avesta.

Frank, Andre Gunder (1984), “İdeoloji Bunalımı – Bunalım İdeolojisi”; di nava Genel Bunalımın Dinamikler de, wer. F. Akar, Weşanên Belge.

Gellner, Ernest (1992), Uluslar ve Ulusçuluk, wer. Buşra Ersanli Bahar û Gunay Goksu Ozdogan, Stenbol, Weşanên İnsan.

Greenfeld, Liah (2017), Milliyetçilik: Moderniteye Giden 5 Yol, wer. Abdullah Yılmaz, Stenbol, Weşanên Alfayê.

Hayes, Carlton J. H. (2010), Milliyetçilik: Bir Din, wer. Murat Çiftkaya, Stenbol, Weşanên İz.

Hardt, Michael; Negri, Antonio (2003), İmparatorluk, wer. Abdullah Yılmaz, Stenbol, Weşanên Ayrıntı.

Hobsbawm, Eric J. (2010), Milletler ve Milliyetçilik, wer. Osman Akınhay, Stenbol, Weşanên Ayrıntı.

Hroch, Miroslav (2011), Avrupa’da Milli Uyanış, wer. Ayşe Ozdemir, Stenbol, Weşanên İletişimê.

Ocalan, Abdullah (2004), Bir Halkı Savunmak, cihê weşanê tune, Weşanên Serxwebûnê.

Ocalan, Abdullah (2009a), Demokratik Uygarlık Manifestosu-2: Kapitalist Uygarlık, Dîyarbekir, Weşanên Aramê.

Ocalan, Abdullah (2009b), Demokratik Uygarlık Manifestosu-3: Özgürlük Sosyolojisi, Dîyarbekir, Weşanên Aramê.

Ocalan, Abdullah (2013), Demokratik Uygarlık Manifestosu-4: Ortadoğu Toplumunda Kriz ve Demokratik Uygarlık Çözümü, cihê weşanê tune, Weşanên Abdullah Ocalan Sosyal Bilimler Akademisi.

Ocalan, Abdullah (2012), Kürdistan Devrim Manifestosu, Diyarbekir, Weşanên Araratê.

Ocalan, Abdullah (2001a), Sümer Rahip Devletinden Demokratik Uygarlığa Cilt-1, Köln, Weşanên Mozopotamyayê

Ocalan, Abdullah (2001b), Sümer Rahip Devletinden Demokratik Uygarlığa Cilt-2, Köln, Weşanên Mozopotamyayê.

Özkırımlı, Ümit (1999), Milliyetçilik Kuramları, Stenbol, Weşanên Sarmal.

Roger, Antoine (2008), Milliyetçilik Kuramları, wer. Aziz Ufuk Kiliç, Stenbol, Weşanên Versusê.

Smith, Anthony (1994), Milli Kimlik, wer. Bahadir Sina Şener, Stenbol, İletişim Yayınları.

Smith, Anthony (2002), Küresel Çağda Milletler ve Milliyetçilik, wer. Derya Komurcu, Stenbol, Weşanên Everest.

Vali, Abbas (2005), “Kürtlerin Soykütükleri: Kürt Tarih Yazımında Ulus ve Ulusal Kimliğin İnşası” di nava Kürt Millîyetçiliğinin Kökenleri Üzerine Çalışmalar de, amd. Abbas Valî, çev. Fahriye Adsay, Ümit Aydoğmuş û Sema Kılıç, Stenbol, Weşanên Avesta.

Vali, Abbas (2017), “Kürtler ve ‘Ötekileri’: Parçalanmış Kimlik ve Parçalanmış Politika”; di nava Kürtler; Millîyetçilik ve Politika de, amd. Falih A. Cabbar û Hoşam Davud, wer. Emine Ayhan, Stenbol, Weşanên Ayrıntı.

Viroli, Maurizio (1997), Vatan Aşkı: Yurtseverlik ve Milliyetçilik Üzerine Bir Deneme, wer. Abdullah Yılmaz, Stenbol, Weşanên Ayrıntı.

Zawadski, Paul (2010), “Millîyetçilik, Demokrasi ve Din”; di nav Milliyetçiliği Yeniden Düşünmek de, amd. Alain Dieckhoff û Christophe Jaffrelot, wer. Devrim Çetinkasap, Stenbol, Weşanên İletişimê.

Nirxandineke Rexneyî li ser Fikrên Abdullah Ocalan ên derbarê Neteweperwerîyê de

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Nirxandineke Rexneyî li ser Fikrên Abdullah Ocalan ên derbarê Neteweperwerîyê de

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply