Metnê Kurmanckîyê ke Çarnîyayê Kirmanckî Ser

Metnê Kurmanckîyê ke Çarnîyayê Kirmanckî Ser

MUTLU CAN

Kilmnus: Kirmanckî (Zazakî) lehçeyanê tewr kehenan yê Kurdkî ra yew a û heyf ke panc lehçeyanê Kurdkî mîyan ra aya ke warê nuştişî de tewr erey ca girewto zî ancîya na lehçe ya. Hetanî destpêkê serranê 1970î di mewlîdan û di metnê folklorîkî ke rojnameyê Roja Newe de çap bîyê (1963) ra teber Kirmanckîya nuştekî hema-hema ke çin a. Nimûneyê verên yê edebîyatê Kirmanckî xususen kovara Tîrêj (1979-1981) û çend weşanê ke serranê 1970î de weşanîyayê, înan de ca gênê. Na lehçe de metnê verênî ziwanê tirkî ra ameyê çarnayene. Nê metnî di şîîrê Ehmed Arîfî yê û hetê Malmîsanijî ra ameyê çarnayîş. Ez goreyê cigêrayîşanê xo eşkena vajî ke tarîx de metno tewr verên o ke Kurmanckî ra çarnîyayo Kirmanckî ser, yew sanik a. Nameyê aye Lwî û Kerg a. Keso ke a çarnaya kirmanckî ser Şêx Evdirehîm o (Birayê Şêx Seîd Efendîyo ke 1925 de Dîyarbekir de ame dardekerdiş). Goreyê zanayîşê mi nêzdîyê 45 hebî metnê Kurmanckî çarnîyayê Kirmanckî ser. Nê metnê ke sey hîkaye, şîîre, vîrameyîş, cigêrayîş, meqale, sanike, mesela, deyîre ûsn. tewiranê cîya-cîyayan de nusîyayê 6 kovaran (Hawar, Hêvî, Rewşen, Çira, Vate, Şewçila) û 5 rojnameyan (Armanc, BasNûçe, NewePel, Rojnameyê Zazakî û Rûdaw) de ameyê weşanayene. Kovar û rojnameyê ke tede tewr zaf metnê Kurmanckîyê ke çarnîyayê Kirmanckî ser ca gênê, kovara Şewçila û rojnameyê Armanc o. Ancîya ke goreyê zanayîşê mi metnê ke kovaran û rojnameyan de weşanîyayê ra teber çarnayîşî ke sey kitab çap bîyê zî estê. Hûmara înan zî desî ra vêşêr a.

Kirmanckî (zazakî) lehçeyanê tewr kehenan yê Kurdkî ra yew a û heyf ke panc lehçeyanê Kurdkî mîyan ra aya ke warê nuştişî de tewr erey ca girewto zî ancîya na lehçe ya. Ma ke metnê folklorîkî ke hetê Peter Lerchî ra arê dîyayê û mabênê serranê 1856-1858 de Rûsya de weşanîyayê bidê hetêk vînenê ke tarîxê weşanîyayîşê eserê verên yê kirmanckî 1899 o. Mela Ehmedê Xasî (1867-1951) na serre de bi nameyê Mewlîdê Kirdî yew eser nuseno. Seke fehm beno kitabo verên o ke lehçeya kirmanckî de nusîyayo yew esero dînî yo. Bîyîşê Pêxamberî yê Usman Efendîyê Babijî (1852-1929) ke hetê Celadet Elî Bedirxanî (1893-1951) ra 1933 de Şam de çap bîyo, kitabo dîyin yê na lehçe yo. Hetanî destpêkê serranê 1970î nê her di mewlîdan û di metnê folklorîkî ke rojnameyê Roja Newe de çap bîyê (1963) ra teber kirmanckîya nuştekî hema-hema ke çin a.

Nêmeyê dîyin yê serranê 1970î destpekê edebîyat yan zî nuştişê kirmanckî yê modernî yo. Herçiqas verê sey Rojnameyê Roja Welat, kovaranê Özgürlük Yolu û Devrimci Demokrat Gençlik çend weşananê perîyodîkan de tayê metnî neşr bibê zî cumleya ma ya verêne ra qestê ma Kovara Tîrêjî ya. Seke yeno zanayîş na kovare, kovara yewin a ke safî bi Kurdkî vejîya û nême bi kurmanckî nême zî bi kirmanckî weşan kerdo. Zêdebîyayîşê nîsbetê nuşteyanê kirmanckî û çend tewiranê edebîyatî de nimûneyanê verênan yê kirmanckî îhtîva kerdişê aye na kovare rê ehemîyet dayo qezenckerdiş. 1996 de vejîyayîşê kovara Vateyî û 2011 de vejîyayîşê rojnameyê NewePelî ra pey lehçeya kirmanckî bîye wayîrê weşananê xoyê xoseran. Bi sayeyê nê her di weşananê perîyodîkan û 1993 ra pey vera-vera zêdebîyayîşê kitabanê kirmanckî pêserîya edebî yê na lehçe bîye zengîn, nuştox û wendoxe aye bîy zêde û netîce de kirmanckî herçiqas hema nêresaya sewîyeya kurmanckî û sorankî zî êdî ma eşkenê bi rehetî vajîn ke na lehçe bîya wayîrê prestijî. Bi hawayo kilmekî îzehetê peyplanê tarîxê nuştişê kirmanckî ra dima ma bivîyarê babêta xo ser. Ma nê nuşteyî de wazenê ke lehçeya kirmanckî de metnê ke ameyê çarnayîş ser o vinderê. Ancax babeta ma metnê ke kurmanckî ra çarnîyayê kirmanckî ser, bi înan sînorkerde ya.

Seke ma cor ra zî behs kerd zaf tewiran de nimûneyê verên yê edebîyatê kirmanckî xususen kovara Tîrêj (1979-1981) û çend weşanê ke serranê 1970î de weşanî yayê, înan de ca gênê. Na lehçe de metnê verênî ziwanê Tirkî ra ameyê çarnayene. Nê metnî di şîîrê Ehmed Arîfî yê û hetê Malmîsanijî ra ameyê çarnayîş. (b. Devrimci Demokrat Gençlik, Sayı: 3, Ankara, Nisan 1978, r. 14) Helbet heta ewro tena Tirkî ra çarnayîşî nêbîyê. Ez bi xo arşîvan û weşanxaneyan de epey xebitîya û mi cigêrayîşê dergûdilayî kerdî. Ez netîceyê xebatanê xo ra girêdaye şêna vaja ke sey kurmanckî û sorankî lehçeyanê bînan yê Kurdkî û sey îngîlîzkî, almankî, franskî, swêdkî, norveçkî, fariskî ziwananê xerîban ra metnî çarnîyayê kirmanckî ser. Helbet qestê mi tena êyê ke sey kitabî weşanîyayê nîyê, xora heyf ke hûmara kitabê ma yê çarnîyayeyan 20 hebî daxî nîya. Goreyê zanayîşê mi hîna zaf sey şîîr, hîkaye, metnê edebî û sanikê şaranê bînan çarnîyayê kirmanckî ser û ne zî kovar û rojnameyanê Kurdkî de weşanîyayê. Yewna xususo balkêşo ke ganî ez îlawe bika no yo ke zaf tay bo zî sey îtalyankî, Erebkî, lurkî çend ziwan û lehçeyan ra zî metnî çarnîyayê la nê çarnayîşî ziwanê eslî ra ney sey Tirkî, îngîlîzkî û lehçeya kurmanckî ziwan û lehçeyanê bînan ra ameyê çarnayene. Baş o, ma hîna spesîfik biewnî û derbazê babeta xoya eslî bibê; metnê kurmanckîyê ke çarnîyayê kirmanckî ser

Ez goreyê cigêrayîşanê xo eşkena vajî ke tarîx de metno tewr verên o ke kurmanckî ra çarnîyayo kirmanckî ser yew sanik a. Nameyê aye Lwî û Kerg a. Keso ke a çarnaya kirmanckî ser Şêx Evdirehîm o. (Birayê Şêx Seîd Efendîyo ke 1925 de Dîyarbekir de ame dardekerdiş) Na sanike dewrê modernî de kovaranê Hêvî, Çira û Vateyî de dima zî Rojnameyê NewePelî de ameye weşanayene. Semedo ke ehemîyetê nê metnî esto ma cêrnotê M. Malmîsanijî ke ey na sanike ser o kovara Çira de nuşto ra (b. “Lwî û Kerg”, Tadayox: Şêx Evdirehîm Efendî, Çira: Kovara Komeleya Nivîskarên Kurd Li Swêdê, Hej. 4, Spånga/Sweden, Kanûna Pêşîn 1995, r. 45-46) yew qismî îlaweyê cêrî bikîme:

Hewawo ke Celadet Alî Bedirxan nuseno, yê 1932 di na estaneki yew Kurdê Mukrî ra eşnawita û nuşta, dim a yê na estaneki Mela Nezîr û Muhyeddînî rê wenda, yînî zî tadaya (tercume kerda) Kirdkî (Zazakî). Mela Nezîrî tadaya Kirdkîya Sêwregi, Muhyeddînî zî tadaya Kirdkîya Paloyî ser. Hewna hewawo ke Celadet nuseno yê nê tekstî nawitî (misnay) Şêx Evdirehîmî. Nuştişê Celadetî ra fam beno ki yê serra 1932 yan zî 1933 di na estaneki nawita Şêx Evdirehîmî û beno ki Şêx Evdirehîmî zî Celadetî rê aw deme na tadaya Kirdkî ser. (Biewnî Celadet Bedîrxan, “Zarê Dumilî û Mewlûda Usman Efendî”, Hêvî, Parîs, humar; 2, Gulan 1984, r. 77-83)

Merdim eşkeno vajo ke neqlkerdoxê nê metnî M. Malmîsanij o. Ey bi xo dewamê eynî cêrnotî de wina vato: “… Orîjînalê tekstî ebi destê Celadet Alî Bedirxanî ameyo nuşteni. Celadetî verniya tekstî de wina nuşto: “Dumiliya welatê Mirdêsî”, “Şêx Evdirehim Efendî”. Yanî namey na estaneki (Lwî û Kerg), orîjînalê nuştî de çinêbî, mi na pa…”

Eke ez bi hawayo kronolojîk dewam bika eşkena vaja ke metno dîyin o ke kurmanckî ra çarnîyayo kirmanckî ser, yew nuşteyê Nûra Cewerî yo û no metin Rojna meyê Armancî de weşanîyayo. Sernuşteyê ey Sazbendîya Kurdanê Zazan o. Herçiqas nameyê çarnayoxî nênusîyayo zî ma zanê ke berpirsîyarê beşê dimilî (kirmanckî) yê Armancî Malmîsanij o û no metin hetê ey ra çarnîyayo kirmanckî ser. Gama ke merdim arêkerdoxîya folklorê kurmanckî ra behs biko çend nameyê ke bêrê vîrê merdimî helbet înan ra yewe zî Nûra Cewerî ya. Ma zanê û aye nuşteyê xo de zî vato, Cewerî gelek serran Kurdanê Armenîstan û Gurcîstanî ra deyîr û meqamê kurmanckî arê kerdê. Ma muhtewaya nuşteyê aye ra dewam bikê:

Qazaxistana Sovyeti di çend hezari Kurde Zazay ciwiyeni (dijîn). Dewa Krasnaya Zvezda (nizdi Cambûle) di ma raşte yini harney ü şiy keyande yini. Zazay lehçeya Kurmanci baş xeberi dani. Ciwanê (cahilê) yini lehça xwi weş nezani, la kal û pirane yini lehça xwi xwi vir a nêkerda. Çiyêdo enteresan o ki yini werişteni-rûniştena xwi ya milli tam pawita. No hal sernede xebata folklorîstan û milletzanayoxan firseto geleki baş o.

…

Emser, Stokholm di, yew Kurde Zazay, Malmisaniji… yew band (kaset) ma rê diyarî (hediye) kerd ki te de 21 kilami estbi. Ne kilami, M … [Malmisanij], Birader û J. Esparî dengbejane dewanê qezay Pîran, Licê (wilayeta Dîyarbekiri ser o ya), Palu û Madenî (wilayeta Xarpêtî ser o yo) ra girotî. Nê kilamî, ne serrane peyênan di hamey qeydkerdiş.

Nura Cewerî, peynîya nuşteyê xo de kilamê zazakî ke înan arê kerdê yan zî resayê ci hetê muzîkê Kurdî ra bi hawayo kilm analîz kerdê;

Kilamê Zazakîyê ke ma dest di yî, bi ‘umûmîyet hetê ziwan ü hunermendîya (sen’ete) xwiya sazbendî ya gelek nizdî kilamanê Kurmancî yê. Tedqîqê ‘îlmî ra pey no fikirê ma do asan bêro ispatkerdeni, îllehî zî wexto ki xeberê kilaman zî bi ‘umûmîyet nizdî Kurmanciye yê.

Rojnameyê Armanc, çend metnê bînî ke kurmanckî ra çarnîyayê îhtîva keno. Nê metnan ra di hebî hîkayeyê Qedrî Canî yê. Hîkayeya ey “tayek porê spî” bi sernuşteyê Mûyenda Sipî hetê N. Elî [Nîhat Saganda] ra çarnîyaya û hûmara 136. de ameya weşanayîş. Nuştoxî na hîkaye de yew muya sipîye ya porê xo sey babete girewto, seke aye reyde qisey biko zerrîya xo kerdo pêde. Ma na hîkaye ra çend qisman neqlê cêrî kenê:

Ewro, şewra ez lîlîkî ver ra ravêrdê. Mi pordê serede xwi miyan di mûyenda sipî dî … Zey birûsikê (virsikê, virsoyê) şewa tarî çirûsiyayê (beriqiyayê)
…
Qet faydeyê ci mi rê çiniyo ki ez to cadê to ra bianca yan jî to boyax kera. Ez nêwazena ki ti mîyanê di mûsîbetan di bimana: Mûsîbeta zuran û mûsibeta pîrbiyayini …

…
Ez zana ti raybera mergî ya, raybera a ray a ki qet çare ci rê çiniyo. Çi rê ez rîyê xwi tirş kera? Mi xortaneyda xwi ra qet xeyr nêdî ki ez pîrbiyayinda xwi ra bitersa. Mi şîrineya dinya ta’m nêkerdi ki talbiyayina axretî ma’ de mi tirş biko.
Wey ti serî û çiman ser ameya
ey mûya sipî!..

Nameyê hîkayeya dîyine ya Qedrî Canî Serencam o. Na hîkaye zî ancîya hetê N. Elîyî ra ameya çarnayîş û hûmara 1. [159.] ya Armancî de weşanîyaya. Cêrnotê çarnayoxî ra dîyar beno ke na hîkayeya kurmanckî ya Qedrî Canî reya verêne rojnameyê Roja Nû ke wayîr û mudurê berpirsîyarê ey Kamuran Bedirxan bîyo, hûmara ey a dîyine de (10.05.1943) de weşanîyayo. Qismê destpêkê na hîkaye wina yo:

Wexto ki merdim haldê xwi ra razî nêbo û musteqbeldê xwi ra biguman bo, ageyreno rojandê xwi yê verênan ra ewneno (wînêno). Ze pîranê rizayeyan ki nêwazenê bimirê, tenya ûtenya rojande xwi yê verênan bifikiriye, xortaneya xwi, qêçekeya xwi biyarê xwi vîrî û bi no awa boya xwi verradê.

Ez jî wina biya, ez jî biya xortendo pîr. Hewnena vernîda xwi ra: Leylan û gumanî. Hewnena çorşmedê xwi ra, mij û duman!…

Armancî de yewna nuşteyê N. Elîyî esto ke çarçewaya babeta ma de muhîmîya ey esta; Babeta nuşteyî Mem û Zînê Ehmedê Xanî yo. Kirmanckî de nuşteyo verên o ke Ehmedê Xanî û xaseten Mem û Zîn ser o ameyo nuştiş. Muhtewaya nê nuşteyî de çend hebî beytê Mem û Zînî ke kurmanckî ra ameyê çarnayîş zî ca gênê û ê zî hetê Elîyî ra çarnîyayê. Nê beyîtê Mem û Zînî kirmanckî de nimûneyê tewr verên ê. (b. N. Elî, “300 Serreya Nuştişê Mem û Zîn û Hewnê Ehmedê Xanî”, Armanc, Hej. 4, Bromma/Sweden, Çiriya Pêşîn 1995, r. 27)

Ma bi rojnameyê Armancî dewam bikê. Hûmara 142. ya Armancî de ma di metnê çarnîyayeyî vînenê. Nînan ra o verên yew nuşteyê Musa Anterî ke 1959 de rojnameyê İleri Yurd (Welato Aver) de weşanîyayo. Nameyê ey Diyarê Pirî yo û no nuşte hetê Malmîsanijî ra çarnîyayo kirmanckî ser. Yew metno bîno ke eynî hûmare de ca gêno û herçiqas name nênusîyayo zî hetê Malmîsanijî ra ameyo çarnayîş yew meselaya kurmanckî ya. Nameyê na mesela Mîr û Kalo Rezwan o, arêkerdoxê aye zî Konê Reş o. Ancîya Armanc de di nuşteyê muhîmî ke kurmanckî ra ameyê çarnayîş estê. Nê metnî vîrameyîşanê Hesen Hişyar Serdî ke beşdarê Hereketê Şêx Seîd û Serewedaritişê Agirî bîyo ra îbaret ê û Malmîsanijî ê çarnayê kirmanckî ser. (b. Hesen Hişyar Serdî,“Vîrameyanê (xatirayanê) Hesen Hişyarî Ra: Ararat û Îran Ra Ageyrayîşê Welatî -I-”, kurmanckî ra tadayox: Malmîsanij, Armanc, Hej. 137, Bromma/Sweden, Adar 1993, r.10 & Hesen Hişyar Serdî, “Vîrameyanê (xatirayanê) Hesen Hişyarî Ra: Ararat û Îran Ra Ageyrayîşê Welatî -II”, (Kurmanckî ra tadayox: Malmîsanij), Armanc, Hej. 138, Bromma/Sweden, Nîsan 1993, r. 10-11)

Herçiqas rasterast babeta ma ra eleqedar nêbo zî semedo ke çarnîyayê kirmanckî ser ma wazenê behsê di metnanê muhîman bikê. Nameyê nê metnan wina yê: “Kitabê Pîroz ê Êzîdîyan: Meshefî Reş” û “Kitabê Pîroz ê Êzîdîyan: Kitêbî Cilwe” (b. hûmarê 150. & 151. yê Armancî ra) Nê her di metnî ke hetê Malmîsanijî ra çarnîyayê, kirmanckî de metnê tewr verên ê ke yew kitab/metnê pîrozî ra çarnîyayê kirmanckî ser.

Çimeyê yewna metnê muhîmî kovara Rewşen a. Na kovare 1988 de Ewropa de dest bi weşanê xo kerdo û îbareyo ke binê nameyê aye de vîyareno wina yo: Kovara Yekîtiya Rewşenbîrên Welatparêzeên Kurdistan. Nuşteyo ke hûmara 7. ya na kovare de weşanîyayo yew nuşteyê Musa Anterî yo û sernuşteyê ey Şêx Elî Riza yo. Tede nameyê ey nêvîyaro zî no nuşte hetê J. Îhsan Esparî ra ameyo çarnayîş. Esparî, gama ke mi na meqale nuştêne derheqê nê metnî de melumat da mi û va: “Mi no nuşte, Hatıralarımê Musa Anterî ra çarnayo kirmanckî ser. (Biewnî, Musa Anter, Hatıralarım, 2. basım, Huddinge Sweden, 1991, s. 85-88)” Seke nê notî ra zî fehm beno ziwanê orîjîn yê nê nuşteyî Tirkî yo la semedo ke yê Musa Anterê rehmetî yo ma waşt tîya de behsê ey zî bikê.

Weşano perîyodîk yo bîn o ke tede metnê kurmanckîyê ke çarnîyayê kirmanckî ser ca gênê, kovara Çira ya. Nê metnan ra o verên yew nuşteyo ke portreyanê tarîxîyan ser nusîyayo, o diyîn mektube, o hîrêyin zî hîkaye ya. Nuştoxê nuşteyî Cigerwxîn o. Mektube û hîkaye zî hetê Serdar Roşanî ra bi kurmanckî nusîyayê û verê cû rojnameyê Armanc ve kovara Roja Nû de weşanîyayê. Dima ra -herçiqas nameyê ey sey çarnayox/tadayox nêameyo nuştiş zî- ancîya hetê Serdar Roşanî ra çarnîyayê kirmanckî ser û na kovare de ameyê weşanayîş. Ma notanê bîblîyografîkan yê nê her hîrê metnan wina neqil bikê:

Cigerxwîn; “Biray û Lacê Şêx Se’îd Efendî”, kurmanckî ra tadayox: J. Espar, Çira: Kovara Komeleya Nivîskarên Kurd Li Swêdê, Hej. 2, Spånga/Sweden, Hezîran 1995, r. 30-38

Roşan, Serdar; “Bircanê Diyarbekirî ra Mektubêke”, Çira: Kovara Komeleya Nivîskarên Kurd Li Swêdê, Hej. 2, Spånga/Sweden, Hezîran 1995, r. 88-92 (mektube)

Roşan, Serdar; “Gozêre”, Çira: Kovara Komeleya Nivîskarên Kurd Li Swêdê, Hej. 3, Spånga/Sweden, Îlon 1995, r. 33-38 (hîkaye)

Roşan, Serdar; “Gozêre 2”, Çira: Kovara Komeleya Nivîskarên Kurd Li Swêdê, Hej. 4, Spånga/Sweden, Kanûna Pêşîn 1995, r. 92-96

Roşan, Serdar; “Gozêre 4; Heskerdiş, Rindî û Zilm”, Çira: Kovara Komeleya Nivîskarên Kurd Li Swêdê, Hej. 5, Spånga/Sweden, Bihar 1996, r. 55-61

Kovara Vateyî ke 1996 de Swêd de dest bi weşanê xo kerdo, çend hûmaranê aye de zî metnê kurmanckîyê ke çarnîyayê kirmanckî ser ameyê weşanayene. Ma înan bi hawayo bîblîyografîk neqlê cêrî bikê:

Bedirxan, Celadet Alî (arêkerdox); “Kerr, Kor û Rut”, kurmanckî ra açarnayox: Malmîsanij, Vate: kovara kulturî, dewreyê diyine, hûmare: 10 (30), Îstanbul, Zimistan 2008, r. 81 (fiqra)

Bedirxan, Celadet Alî, Zarê Dumilî û Mewlûda Usman Efendî, Vate: kovara kulturî, dewreyê diyine, hûmare: 9 (29), Îstanbul, Payîz 2007, r. 112-117

Canşad, Murad; “Yew Qisimê “Mem û Zîn”A Ehmedê Xanî”, Vate: kovara kulturî, dewreyo dîyin, hûmare: 48, Îstanbul, Wisar 2016, r. 51-56 (destan)

Epozdemîr, Şakîr; “Tarîxê Ma Yê Nêzdî Di Hedîseyêko Muhîm: Meseleya Seîd Elçî û Dr. Şivanî”, kurmanckî ra tadayox: J. Îhsan Espar), Vate: kovara kulturî, hûmar: 7, Skärholmen /Sweden, Wisar 1999, r. 56-78

Sîyahpoş; “Ey Sînayey’ Qelb û Ruhê’M”, kurmanckî ra açarnayox: Malmîsanij, Vate: ko- vara kulturî, dewreyê diyine, hûmare: 11 (31), Îstanbul, Hamnan 2008, r. 18-19 (şîîre) Bê metnanê corênan çend meselayê kurmanckîyê ke hetê B. Şîlanî ra ameyê çarnayîş, hûmara 42. ya kovare de neşr bîyê. Kovara Vateyî de metnena çarnîyayeyan ra teber çend metnê balkêş û muhîmî estê ke ma wazenê qalê înan zî bikê. Înan ra o verên Ferhenga Kurdî (Kurmancî)-Fransî yê Celadet Elî Bedirxanî yo. No ferheng, sey 18 beşî ameyo weşanayîş. (biewnîn kovara Vate hûm. 1-18) Ancîya Vateyî de ma raştê yew nuşteyê kurmanckî zî yenê. Nuşteyo ke hetê Mûrad Ciwanî ra ameyo nuştiş, sernuşteyê ey “Nivîsa Lerzan Jandîlî û Zamîrên Kirmanckî yo”. (b. hûm. 9, Payîz 1999, r. 55-62)

Nuşteyêko bîn hetê Mahmûd Lewendîyî ra nusîyayo û sernuşteyê ey “Pîyê Min û Deyîrê Kirmanckî yo”. (b. hûm. 6, Hamnan 2006, r. 37-39) Xususen no nuşte mi rê zaf balkêş ame. Çunke eke ez şaş nêba metno kirmanckî yo tewr verên o ke hetê yew Kurdê kurmancî ra nusîyayo no nuşte yo. Bi vatişêko bîn Kurdê kurmancan mîyan de keso ke tewr verî bi kirmanckî nuşto birêz Lewendî yo. Ey binê nuşteyê xo de sey cêrnot wina nuşto:

Ez bi xwe kurmanc im. Ev cara pêşî ye ku bi kirmanckî (zazakî) dinivîsim. Bi vê nivîsa kurt min xwest ez tecrubeyekê bikim, gelo kurmancek (kirdasek) dikare bi kirmanckî binivîse. Min gelekî guhdarîya kirmanckî axêvan kiriye, gelek tiştên ku bi kirmanckî derdikevin, ez dixwînim… (Ez bi xo kurmanc a. No reya verên o ke ez bi kirmanckî (zazakî) nusena. Bi nê nuşteyê kilmî mi waşt ke tecrube bika, gelo yew kurmanc (kirdas) eşkeno bi kirmanckî binuso. Mi gelek goşdarîya qiseykerdoxanê kirmanckî kerda, zaf çîyê ke bi kirmanckî vejînê, ez wanena…)

Qaso ke ez zana weşananê kirmanckî mîyan de oyo ke tede tewr zaf metnê kurmanckîyê ke çarnîyayê kirmanckî ser neşr bîyê kovara Şewçila ya. Na kovara ke 2011 de Dîyarbekir de dest bi weşanê xo kerdo û heta nika 14 hûmarê aye vejîyayê de 12 metnê ke kurmanckî ra ameyê çarnayîş ca gênê. Ma înan eşkenê bi hawayo bîblîyografîk wina rêze bikê.

Akman, Îlyas; “Peywendîya Tarîx û Dîyardeya Sosyale û Îqtîdarî De Hîkayenuştoxîya Kirdkî Ya Moderne”, kurmanckî ra açarnayox: Roşan Lezgîn, Şewçila: kovara edebî hunerî, Hûmare 14, Îstanbul, zimistan 2015, r. 25-47.

Barnas, Rojen, “Hecî Mihmed Elîyê Qelşo”, kurmanckî ra tercume: Roşan Lezgîn, Şewçila: Kovara Edebî Hunerî, Humare: 7, Îstanbul, Payîz 2012, r. 40 (hîkaye).

Bedirxan, Celadet, “Lehçeya Dimilkî û Mewlûdê Usman Efendî”, neqlkerdox [Malmîsanij], kurmanckî ra tadayox: [Roşan Lezgîn], Şewçila: kovara edebî hunerî, Humare: 4, Îstanbul, Zimistan 2012, r. 64-72.

Cewerî, Firat; “Kevoka Sipî”, kurmanckî ra tercume: Roşan Lezgîn, Şewçila: kovara edebî hunerî, hûmare: 12, Îstanbul, wisar 2014, r. 59-66 (hîkaye)

Dildar, Receb; “SErebutê Hîkayeya Kurmancca”, kurmanckî ra tercume: Roşan Lezgîn, Şewçila: Kovara Edebî Hunerî, Humare: 8, Îstanbul, Zimistan 2013, r. 17-20

Hirorî, Sidqî; “Kurdîstanê Başûrî de Edebîyatê Kurmancca”, kurmanckî ra tercume: Roşan Lezgîn, Şewçila: Kovara Edebî Hunerî, Humare: 8, Îstanbul, Zimistan 2013, r. 9-15.

Karahan, Enwer; “Çimê Ey Akerde Mendî”, kurmanckî ra tercume: Roşan Lezgîn, Şewçila: Kovara Edebî Hunerî, Humare: 6, Îstanbul, hamnan 2012, r. 20-25 (hîkaye).

Qizilcî, Hesen; “Nuşteyê Amîna Xane”, kurmanckî ra tercume: Roşan Lezgîn, Şewçila: kovara edebî hunerî, Humare: 4, Îstanbul, Zimistan 2012, r. 41-45 (hîkaye).

Sende, Séchu; “Hewnan De Zî Ez Do Ziwanê Xo Vîndî Nêkerî”, kurmanckî ra açarnayox: Roşan Lezgîn, Şewçila: kovara edebî hunerî, Hûmare: 2, Îstanbul, hamnan 2011, r. 61- 62 (hîkaye).

Temo, Selîm; “Ê Cinî”, kurmanckî ra çarnayîş: Roşan Lezgîn, Şewçila: kovara edebî hunerî, Hûmare: 3, Îstanbul, payîz 2011, r. 45 (şîîre)

Tilermenî, Yaqob; “Îtlafê Kitaban”, kurmanckî ra tadayox: Roşan Lezgîn, Şewçila: Kovara Kulturî, Hûmare: 11, Îstanbul, zimistan 2014, r. 38-42 (hîkaye)

Yûsiv, Helîm; “Sen Türk müsün”?, kurmanckî ra tercume: Roşan Lezgîn, Şewçila: Kovara Edebî Hunerî, Humare: 6, Îstanbul, hamnan 2012, r. 26-29 (hîkaye)

Rojnameyê NewePelî ke çarçewaya xebata Komela Ziwan, Huner û Kulturî ZIWAN-KOMî de serra 2011î ra nata ameyêne vetene, muhtewaya ey de zî çend metnê ke kurmanckî ra çarnîyayê kirmanckî ser ameyî weşanayîş. Ma înan zî eynî hewa neqlê cêrî kenê:

Başak, Ehmed; “Demêke Winasî de Mi ra Hes Bike”, kurmanckî ra tadayox: Îhsan Tektaş, Newepel: Rojnameyo Kulturî, Hûmare 63, Dîyarbekir, Gulane 2014, r. 3

Bediuzeman; “Nesîhet”, kurmancki ra tercume: M. Emin Kacan, Newepel: Rojnameyo Kulturî, Hûmare 76, Dîyarbekir, Hezîrane 2015, r. 8

Bêkes, Şerko; “Hûmaritiş” kurmanckî ra tadayox: Cemîl Robar, Newepel: Rojnameyo Kulturî yo 15 Roje, Hûmare 25, Dîyarbekir 15-31 Adare 2012, r. 1

Cirokbej, “Mar û Merdim”, kurmancki ra tercume: Hesen Aslan, Newepel: Rojnameyo Kulturî, Hûmare 84, Dîyarbekir, Sibate 2016, r. 7

Malmîsanij (arêkerdox); “Şêx Evdirehîm Efendî, “Lwî û Kerg”, Newepel: Rojnameyo Kulturî yo 15 Roje, Hûmare 22, Dîyarbekir 01-15 Sibate 2012, r. 8 (sanike)

Muhamed, Husein; “Panc Hezarî Çekuyê Kurdkî Quran de!”, kurmanckî ra açarnayîş: Roşan Lezgîn, Newepel: Rojnameyo Kulturî, Hûmare 93, Dîyarbekir, Teşrîna Peyêne, 2016, r. 5

Sîyahpoş; “Ey Hebîba Qelb û Ruhî”, kurmanckî ra: Hemîd Hozan, Newepel: Rojnameyo Kulturî, Hûmare 72, Dîyarbekir, Sibate 2015, r. 8 (şîîre)

Xan, Ferîd; “Estanika Kutıkanê Vêşanan”, kurmanckî ra tercume: Mehemed Sebrî Akgonul, Newepel: Rojnameyo Kulturî yo 15 Roje, Hûmare 23,Dîyarbekir 16-29,Sibate 2012 r.1

Yusif, Abdulhemid; “24 Serrîya Koçkerdişê Mela Ehmedê Palo de”, kurmanckî ra tercume: Roşan Lezgin, Newepel: Rojnameyo Kulturî, Hûmare 76, Dîyarbekir, Hezîrane 2015, r. 3.

Herinda Peynî de

Bêguman tekilîya lehçeyanê yew ziwanî muhîm a. Yew şaxê na têkilîye zî çarnîyayîşê metnanê edebî, tarîxî û foklorîkî yê înan ê. No xusus semedê Kurdkî zî muteber o û ma vînenê ke lehçeyanê Kurdkî mîyan de zî gelek metnê winasî ameyê çarnayîş. Netîceyê zanayîşanê corênan ra zî eşkera beno ke her çend zêde nêbo zî kurmanckî ra tayê metnê edebî, tarîxî, folklorîkî çarnîyayê kirmanckî ser. Eke ma bipersê gelo kirmanckî ra hîç metnî çarnîyayê kurmanckî ser? Eke ameyê çarnayîş çend heb ê? Cewabê nê persan babeta yewna nuşteyî ya. Labelê ez bi xo texmîn nêkena ke hûmara înan biresa yê metnanê kurmanckîyê ke çarnîyayê kirmanckî ser. Helbet hêvîya ma aya ke wa yew kurmanc/e yan zî kirmanc/e na babete ser o bixebitîyo ke ma zî sayeyê ey/aye de bizanê ka kirmanckî ra çend metnî, kitabî çarnîyayê kurmanckî ser û derheqê nê mewzûyî de bibê wayîrê zanayîşî.

Ez do nê beşî de babeta ma ser o bi hawayo pêroyî tayê melumatan bida. Goreyê zanayîşê mi nêzdîyê 45 hebî metnê kurmanckî çarnîyayê kirmanckî ser. Nê metnê ke sey hîkaye, şîîre, vîrameyîş, cigêrayîş, meqale, sanike, mesela, deyîre ûsn. tewiranê cîya-cîyayan de nusîyayê 6 kovaran (Hawar, Hêvî, Rewşen, Çira, Vate, Şewçila) û 5 rojnameyan (Armanc, BasNûçe, NewePel, Rojnameyê Zazakî û Rûdaw) de ameyê weşanayene. Seba ke zaf tay bîy ez cor ra metnanê Rojnameyê Zazakî, Rûdaw û Bas-Nûçeyî ser o nêvinderta. Kovar û rojnameyê ke tede tewr zaf metnê kurmanckîyê ke çarnîyayê kirmanckî ser ca gênê, kovara Şewçila û rojnameyê Armanc o. Çend nuştox û şaîrê kurmancê ke eser yan zî nuşteyê înan çarnîyayê kirmanckî ser nê yê: Abdulhemid Yusif, Celadet Alî Bedirxan, Ehmedê Xanî, Ferîd Xan, Firat Cewerî, Helîm Yûsiv, Hesen Hişyar Serdî, Husein Muhamed, Konê Reş, Musa Anter, Nûra Cewerî, Qedrî Can, Recep Dildar, Rojen Barnas, Sêîdê Nursî, Selîm Temo, Sidqî Hirorî, Sîyahpoş, Yaqob Tilermenî. Ancîya ke goreyê zanayîşê mi metnê ke kovaran û rojnameyan de weşanîyayê ra teber çend çarnayîşî ke sey kitab çap bîyê zî estê. Ê zî nê yê:

Andranîk; Dêrsim, Raywanî û Cografya, kurmancî ra açarnayox: Roşan Lezgîn, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2010, 160 r. (cigêrayîş).

Aynur Özbay, Kulîlk, ji kurmanckî bo kirmanckî: Emrah Kelekçîer, çapa yekem, Dîyarbekir, Îlon 2015.

Berfîn Zenderlioğlu & Mîrza Metîn, Mêrdeyê Şewe, Kurmanckî ra çarnayox: Roşan Lezgîn, Weş. Avesta, Stenbol, 2011, 104 r. (tîyatro).

Çeko Kocadag, Ferheng, Kirmanckî (Zazakî) – Kurmancî, Kurmancî – Kirmanckî (Zazakî), Weş. Komkar, Berlîn, 2010, 1075 r. (ferheng).

Ferîdûn Bîrgul (Amadekar), Rêberê Bikarardişê Setê Gulgulînê Gedeyan, Kurmanckî ra Çarnayiş: Roşan Lezgîn, Weşanê DÎSA, Diyarbekir 2016, 54 r.

Malmîsanij, Ferhengekê Kirdkî-Pehlevkî-Kurmanckî, Stockholm, 1997, 38 r. (ferheng). Mem Bawer & Abdullah Yapıcı, Batirsok, Weşanxaneya Hîva, Ji kurmanckî bo kirmanckî: Ronya Bewran, çapa yekem, Dîyarbekir, Sibat 2015.

Mem Bawer, Hirç û Rovî, Weşanxaneya Hîva, ji kurmanckî bo kirmanckî: Ronya Bewran, çapa yekem, Dîyarbekir, Sibat 2015.

Mem Bawer, Masîke, Weşanxaneya Hîva, ji kurmanckî bo kirmanckî: Ronya Bewran, çapa yekem, Dîyarbekir, Sibat 2015.

Roger Lescot, Bi Kirdkî/Zazakî Memê Alan, Kurmanckî ra: Roşan Lezgîn & N. Celalî, Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir 2014, 226 r. (destan).

Roza Metîna, Sêgoşe û Çargoşe, ji kurmanckî bo kirmanckî: Emrah Kelekçîer, çapa yekem, Dîyarbekir, Adar 2016 (setê kitaban).

Seîdê Nûrsî, Vateyê Qijkekî, Kurmanckî ra tadayox: Serdar Bedirxan, Weşanxaneyê Nûbiharî, Îstanbul 2010, 95 r., çapa dîyine: Zehra Yayıncılık, Îstanbul 2014, 90 r. (esero dînî).

Serdar Roşan, Dara Gozere, Weşanên DOZê, çapa yekê, Îstanbul, Hezîran 2005, 133 r. (kurmanckî & kirmanckî, hîkaye, çarnayox: Serdar Roşan).

Ez bi xo semedo ke nê hîrê serranê peyênan de arşîvanê weşananê Kurdkî ser o xebitîna, mi xususen derheqê tarîxê nuştişê kirmanckî û weşananê Kurdkî de yew tecrube qezenc kerd. Melumatê ke ez netîceyê na xebata xo de resaya ci, wazena rojname û kovaranê Kurdkî de înan ser o binusa. Ke bi no qayde wendox û cigêrayoxê ma ci ra îstîfade bikê. Amancê minê nuştişê na meqale no bî ke metnê ke kurmanckî ra çarnîyayê kirmanckî ser, derheqê înan de tayê melumatî bêrê zanayîş. Melumatê ke mi nê nuşteyî de dayî çarçewaya xebata mina ke mi cor ra behse ci kerd ra gîrêdaye yê. Sey her xebate beno ke kêmanî û xeletîye xebata mi zî estbê. Ez seba naye ferasetê hemê wendoxan pawena.

Metnê Kurmanckîyê ke Çarnîyayê Kirmanckî Ser

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Metnê Kurmanckîyê ke Çarnîyayê Kirmanckî Ser

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply