Lênerîneke Radîkal li Karesatê (BI BONEYA KOMKUJÎ Û KOÇBERIYA KURDÊN ÊZÎDÎ Û KAKEYÎ Û KOBANÎ)

Lênerîneke Radîkal li Karesatê

(BI BONEYA KOMKUJÎ Û KOÇBERIYA KURDÊN ÊZÎDÎ Û KAKEYÎ Û KOBANÎ)

Bextiyar Secadî
Ji Soranî: Besam Mistefa

Puxte: Karesat, di rengê komkujî û koçberiya bi kom de, ew têgeha nezelal e ku her hewldanek bo têgihîştina wê têk diçe. Her nerîngehek ku, rasterast û nerasterast, angaşta famkirina karesatê bike dibe sedemê sadekirina renc û zehmetkêşiya qurbaniyên karesatê. Raportên rojnamevanan, analîzên medyayî, nirxandinên siyasetmedaran û bîr û baweriyên pozîtîvîst bi berdewamî bi awayekî serveyî û giştî rûbirûyî karesatê dibin. Gotara jornalîst xwediya taybetmendiyekê ye ku ji wiha bêhtir jê nayê bendewarkirin. Analîzên medyayî jî nikarin nerîn û boçûneke radîkal li hember vê mijarê pêşkêş bikin, çimkî dezgehên ragihandinê, ne cihê afirandina nivîsên radîkal in. ji van nehêjatir û neguncavtir wê çaxê diqewime gava karesat dibe amrazek bo yekalîkirina hevkêşeyên siyasî. Di fîlozofiya pozîtîvîzmê de jî dîsa ev şaştî tê dubarekirin dema giyanê mirovan dixe qalibekî berteng û mekanîkî. Di her çar rewşan de, di jornalîzm, medya, siyaset û pozîtîvîzmê de, karesat tê kurtkirin û komkirin. Ev jî cûrek ji hevşêwebûnê ye di navbera wê sîstema ku karesat afirandiye û marîfeya afirîner a wan çar gotaran. ji aliyekî din ve, karesat li gor wê nerîna fîlozofî ku wek Ekola Frankfortê tê naskirin, bi awayekî radîkal û cihêwaz ji wan gotarên li jor tê ravekirin. Ev gotar hewl dide bi sûdwergirtina ji ramanên teorîk ên Ekola Frankfortê dabaşa aliyên negatîf ên têgihîştinên berbelav ên karesatê bike. Herwiha, dixwaze bi lênerîna li têgehên psîkanalîz mekanîzma qewimîna karesatê berçav bike. Di dawî de jî şêweya rûbirûbûna huner û edebiyata kurdî bi karesatê re rexne dike.

Peyvên sereke: karesat, psîkanalîtîk, Ekola Frankfurtê, medya, binyatxwazî.

Têgeha karesatê

Di nava çend salên dawî de, çi di gotar û nivîsaran de û çi di axaftina li hinek konferans û semîneran de, min bi berdewamî ew gotina xwe dubare kiriye ku karesat têgeheke xumamî û nezelal e û hemû hewldanên famkirina têgeha karesatê bi ser nakevin. Dibe ku em bikarin mekanîzma qewimîna karesatê fam bikin; herwiha dibe ku em bikarin çend faktorên cuda cuda yên fîlozofî û îdeolojî yan siyasî bo afirandina karesatên mirovî destnîşan bikin, lê em nikarin êş, azar û zehmetkêşiya qurbaniyên karesatê fam bikin. Takekes nikare karesateke mirovî ya bi kom fam bike. Tak nikare zehmetkêşiya komê fam bike. Her hewldanek bo têgihîştina karesatê, di rastiyê de rengek ji kurtkirin û komkirina wê karesatê ye. Sadekirina karesatên mirovî berhema zihniyeteke besît e ku nêzikî çavkaniya afirîner a heman karesatê ye. Kurtkirin û komkirina karesatê berhema zihniyeteke giştîsaz e ku di çirrava giştîbêjî û hukmên giştî de xeniqî ye û her ku diçe berhemên wê zihniyetê di gotara rewşenbîrî de zêdetir dikevin keftelefta nemanê. Ger em karesatê kurt, bi kom û sade û sakar bikin, bêyî ku em bixwazin yan bizanin jî, em bi xwe diçin nava heman qalibê wê sîstema ku karesat afirandiye. Herwiha, sadekirina karesatê hertim rê li ber wergirtina karesateke dîtir xweş dike.

Em nikarin karesatê fam bikin. Ew berhemên edebî û hunerî û ew raportên rojnamevanî yên ku bi awayekî serveyî, sade, sakar û giştî derbarê karesatan tên afirandin, bi awayekî nerasterast angaşta têgihîştina karesatê dikin. Lewra, beriya çend salan di pirtûka Ferhenga Têgehên Edebî de, min hevwateya “metel” ji xisleta famnekirî û xumamî ya karesatê re danî, ku di farisî de jî wateya “razdar -nihênî- dar” jê re tê bikaranîn. Nabe em giyanê însanan di kêsima objeyekî de deynin ku em li gor pîvanên matematîk lê binêrin. Yekem xeletiya zanistên mirovî di rûbirûbûna karesatê di dawiya sedsala nozdeh û destpêka sedsala bîstan de derket, gava hîm û binemayên ekola Pozîtîvîzmê li ser qalibbendiya giyan û ruhê mirovan îsrar dikir. Pozîtîvîzm bi nerîneke matematîsyen a xwerû û bi anîna bîrdozên giştî hewl dida taybetmendiyên zehmetkêşiya mirovî fam bike û bi vî karî jî derbeke kujer li zanistên mirovî ket. Lewra jî piştre ev terzê nerînê ket ber rexneya tûj a hinek ekolên fikrî û rexnegirî yên navîna sedsala bîstan.

Lê bi awayekî berevajî, em dikarin dabaşa faktor yan jî mekanîzma derketina komkujî û karesatê bikin û li gor nerînên cuda cuda wan bixin pêşber şîrove û ravekirinê. Lewra jî, ez ê li vir hewl bidim yek ji faktor û yek ji mekanîzmayên derketina karesatê hinekî şîrove bikim. Piştre, xwendineke psîkanalîz li ser karesatê raber dikim û di dawî de jî ronahiyê davêjim ser şêweya rûbirûbûna huner û edebiyata kurdî bi karesatê re.

Rasyonalîzma amrazî û faşîzm an binyatxwaziya (essentialism) olî?

Dibe ku Descartes, wek hîmdarekî fîlozofiya modern, nizanîbû ku pêkûtiya wî ya zêde li ser pêwistiya desthilata subjeya mirovî bi ser objeyekî wek siruştê de di encamê de û piştî sêsed salî celebekî ji Rasyonalîzma Amrazî berhem tîne ku li wê gorê vê carê subjeya mirovî bi temamî desthilata xwe ne tenê bi ser objeyê de, lê bi ser subjeyên mirovî yên dîtir de tecrûbe dike. Hevkêşeya subje/obje ya Descartes di destpêkên Modernîzmê de guherî û bû hevkêşeya subje/subjeya dawiyên Modernîzmê; Rasyonalîteya xwerû ya sedsalên 17mîn û 18mîn bû Rasyonalîzma Amrazî ya dawiya sedsala 19mîn û destpêka sedsala bîstemin Tevî ku Rasyonalîzma Amrazî têgeheke teorîk e, lê di rastî û pratîkê de yekem berhema wê ya rasterast Faşîzm bixwe bû. Faşîzmê jî komkujî û karesat bi dû xwe de anî.

Lê di nav civakên cuda cuda yên rojhilatê de, şepêla derketin û geşbûna Modernîzmê nekamil, nehevseng, aloz û serveyî bû. Lewra jî bi merema gera li serkaniyên Faşîzmê di civakên bi vî rengî de pêwist e em li çend faktorên dîtir jî bigerin. Yek ji sedemên derketina bîr û baweriyên faşîst di civakên rojhilatî de, bergewdebûna cûrekî ji nerînên Binyatxwaz bo têgehên sereke ye. Binyatxwazî li vir bi temamî ji Binyatgeriyê (Fundamentalism) cuda ye. Binyatxwazî palpişta teorîk a kirara Fûndamentalîzmê ye. Binyatxwazî li ser wê binemayê hatiye damezrandin ku ne ji mafê ti cûre pirsyarekê ye ku rûbirûyî têgehên sereke bê kirin. Cewher di hinavê xwe de heqîqet hilgirtiye û her cûre rexnegirtinek li heqîqetê guneheke ne efûbar e. Ne tenê wiha, lê ger kesek ji heqîqeta vê heqîqetê jî fam neke, yan çavê xwe jê bigire, yan baweriyê pê neyîne, hingê li gor xwendineke reha û binyatxwaz bo wî cewherî pêwist e bê cezakirin yan bê tunekirin.

Bi baweriya min, her wek çawa Rasyonalîzma Amrazî li wan civakên ku di nav proseya modernîzmê de derbas bûn bû sedemê derketina Faşîzmê, bi heman awayî jî “nerîna binyatxwaz a fûndamentalîzma oldarî” yek ji faktorên sereke yên derketina Faşîzmê li Rojhilata Navîn e. Faşîzmê di her du rewşan de, çi li rojava û çi li rojhilat, komkujî û karesat afirand. Karesatên li jêr desthilata Hîtler li Elmanyayê, Mûssolînî li Îtalyayê û Franko li Spanyayê mînakên bergewdebûna Faşîzmê ne di civakên rojavayî de. Li Rojhilata Navîn jî, karesatên li jêr desthilata grûpên çekdar ên radîkal wek karesata ku vê dawiyê li navçeya Şingalê hate serê kurdên êzîdî û temamiya neteweya kurd, mînaka duyem in ji wê Faşîzma ku ne bi sedema Rasyonalîzma Amrazî ya modernîzmê, lê bi sedema nerîna binyatxwaz a fûndamentalîzma oldarî derketine holê. Encama rasterast a bîr û baweriyên binyatxwaz pêk tê ji kirdeyên fûndamentalîst. Fûndamentalîzm cûrek e ji bergewdebûna Faşîzmê; Faşîzm di hinavê xwe de komkujî û karesatê vedihewîne. Ev jî her tenê yek ji faktorên derketina karesatê ye.

Bi hevgihîştina îdeolojî û utopyayê

Ger em bixwazin mekanîzma pêkhatina kirdeya faşîst yan fûndamentalîst fam bikin, pêwist e em bi hûrbînî berê xwe bidin pêwendiya dualî û aloz di navbera “îdeolojî” û “utopyayê” de. Îdeolojî wek îkonekê dişemite nav zimên. Gelek sazî û dezgehên îkonsaz di vê gotarsaziyê de li holê ne û nasnameya subjeyê diguherin û dikin nasnameyeke bi temamî têkder. Ew nasname hîç cûre rêzekê li nirxên civaka mirovî nagire. Lewra jî îdeolojî bi rola sîstemeke xwerêveber radibe; bi gotineke din, îdeolojiyê xwe bi hemû pêdiviyan hazir kiriye. Lewra, di hinavê xwe de hilgira asoya paşeroja xwe ye. Utopya texmîna destê îdeolojiyê ye.

Hûrdema kirdeya xwekujî yan kêlîka bicihanîna komkujiyê bi rastî hûrdema rûbirûbûn û pevçûna îdeolojî û utopyayê ye. Binyatxwazî wek dibistaneke teorîk bi başî agehdarî çawaniya bihêzkirina mekanîzmaya kirdeyên faşîst e. Dibe ku li ba xwînerê van xîçikan sosret be, lê divê em wê yekê jî zanibin ku cûrek ji bedewîzaniyê di kirdeyên bi vî rengî de li holê ye. Mebest ji têgeha “bedewîzaniya şîdetê” bi ti awayî nayê wateya ku şîdet bedewiyê vedihewîne, lê mebest ew e ku sîstema afirînera şîdetê hewl dide cûrekî ji bedewîzaniyê bo subjeyên xwe misoger bike. Ji aliyekî din ve, kesê ku kirdeyên faşîst û fûndamentalîst bi cih tîne hest bi cûrekî ji têrbûn û serketinê dike. Ev yek jî me dibe nav rehendekî dîtir ku ew jî nîşandana helwestekê ye li ser pêwendiya di navbera kirdeyên faşîst û hestên sadîst û mazoşîst ku ez pêwist nabînim li vir dabaşa wan bikim.

Nerîneke psîkanalîtîk li ser şîdet û karesatê

Lîbîdoya mirovî (motîfa cinsî) ew qasî aloz û bihêz û tirsnak e ku bûye sedem ku di nava mirov de (îd) bi awayekî berdewam tiyê isyan û serhildanê be û di hewldaneke berdewam de be ji bo derketina ji yasa û rêsayên exlaqî. Ev proses di nav kirdeyên têkder de dibuhure û di rawestgehên xwe yên dawî de digihê cînayet û tawanê û di lûtkeya xwe de komkujiyan peyda dike. Tevahiya van karan jî di dawî de bi jinavçûna zat dawî li wan tê. Îd ew qasî tî ye ku kirde û bedewînasiya şîdetê tenê bi rengekî demkî dikare pêdiviyên psîkolojîk derman bike û lewra jî, di kêlîka komkujî yan kirdeya xwekujî de divê em bi berdewamî li benda kirdeyên dîtir ên bi wî rengî bin. Îd ew qasî tî ye ku ger superegoyek di zahirê sîstemeke exlaqî û oldarî yan mafên mirov de li holê nebe, hingê karesateke dîtir diafirîne û ev rêza karesatên li pey hev, hîç cûre rawestandinek ji wan re li holê nîne û ti carî nagihe xala dawî ya vemirandinê.

Li vir îdeolojiya ji têgeheke derhest ku çend bîr û baweriyan nîşan dide tê guherandin û zahiriya kirdeyekê li xwe digire ku rehê wê di binyatxwaziyê de ye. Utopya bi xwe jî rastiyeke dîtir a derewîn e ku ew jî dîsa ji hêla binyatxwaziyê tê çêkirin. Ji aliyekî din ve jî, lîbîdo û îd di siruşta subjeya mirovî de amade ne. Ango, di nebûna sîstemeke exlaqî de ku bikare bi rola superego bo subjeyan rabe, hemû tişt hazir û amade ye bo derketina karesat û kirdeyên faşîst û fûndamentalîst di kêsima komkujiyê de.

Karesat û nasname

Gelê kurd di dîroka xwe ya dûr û nêzik de rastî gelek karesatan hatiye. Komkujiya Helebce û Enfalkirina şêniyên Germiyan û Barzanî û Feyliyan û vê dawiyê jî komkujî û koçberiya kurdên êzîdî û gefên li ser Kakeyiyan hinek ji van mînakan pêk tînin. Tevî ku çavkaniyên îdeolojîk ên sîstema afirîner a van karesatan herdem li derveyî entîteya (kiyanê) kurdî bûne, lê pêwist e em wê rastiyê jî bînin zimên ku me kurdan jî ta niha me nikarîbû bi şêweyeke radîkal rûbirûyî sîstema afirîner a karesatê yan encamên psîkolojîk û civakî yên karesatê bibin. Pirsyara girîng li vir ew e ku sedem çi ye ew karesatên ku di realîteya civaka me de qewimîne, hêj nebûne beşekî berçav û aliyekî hejêner ê nasnameya me. Gelo em bi xwe jî bi rolekê ranebûne di sadekirin, giştîkirin û piştguhxistina wan karesatên ku hatine serê me de?

Huner û edebiyata kurdî û şêwaza rûbirûbûna karesatê

Berhemanîna wek lehiyê ya wan berhemên edebî û hunerî yên sade, giştî û sakar bo şehîdên karesata Helebce û piştre li çepika xistina bo xwediyên wan berheman di nav holên panel û civînan de tenê mînakek in ji wê zihniyeta sade û giştî ku bi awayekî demkî û hestbar berê xwe daye karesatê û herdem xwe bo wergirtina karesateke dîtir amade kiriye. Ger em strana “Be tenya cêm mehêle – Min bi tenê nehêle” bi herdu rîtmên tund û hêdîka jî bixwînin, di herdu rewşan de me karesat bixwe ji bîr kiriye. Ger em wê bi rîtma tund û lezgîn bixwînin, hingê dibe straneke şad û hesteke xweş derdibirre û ger em wê bi rîtma hêdîka jî bixwînin, kêsima straneke tije dilovanî û lorandin li xwe digire. Di herdu rewşan de jî, tevger bi şêweyekî radîkal bi karesata Helebceyê re nehatiye kirin. Rûbirûbûna helbestvan, nûser û hunermendên kurd bi têgeha karesatê re rûbirûbûneke sade û besît û giştî û marjînal e yan jî tijî hest, dilovanî, hesret û lorandin e. Di herdu rewşan de angaşt ew e ku em dizanin çi qewimiye; ango, me karesat û kûraniya birînên xwe bi temamî fam kiriye. Adorno û Max Horkheimer di pirtûka Diyalektîka Rewşengeriyê (Dialectic of Enlightenment) de di wê baweriyê de ne ku sewl lêdana rîtmeke hevalên Odysseusli ser keştiyê bi merema derbasbûna serketî ji qonaxa buhurîna ji keviya girava periyên deryayê, wekheviyeke wê ya mezin bi muzîka rîtmeke serdema jazê re heye. Di her du haletan de rîtma yekreng û demkurt û piştre hesta bicîhatî ya piştî dubarebûna vê rîtmê bûye faktor bo bilez buhurîna bi ser bedewî û karesatan de. Her wek çawa hevalên Odysseus ne agehdarî ciwaniya têkder a dengê periyên deryayê bûn, her bi heman şêweyî jî muzîka jazê çavê mirovê serdema modern li hember karesatên ku di serdema modern de qewimîn girêda. Gelo rîtma yeksan û lezgîn û dubarebûyî ya melodiyên demkurt ên folklorîk ku, pergal û sazûmaneke klasîk nîşan didin û piştre, dubarebûna van cûrên rîtman di muzîka pop a kurdî de bi rengekî serdest, û dûre jî berhemanîna wan di kanalên ragihandinê de, di encamê de nebûne sedemê girtina çavê mirovê kurd li hember karesatên ku hatine serê wî? Gelo em kurd hêj negihîştine wê baweriyê ku ji ber gelek sedeman, ku min bi kurtî dabaşa yekê ji wan kir, çavê me kor bûye û em karesatan nabînin?

Herwiha, berhemanîna wî cûrê nerînê di dezgeh û saziyên medyayî de ne tenê nebûye sedemê felcbûna subjeya kurdî derbarê tiştê ku rû daye, lê bixwe bi rola sereke rabûye di misogerbûna tuxm û rehendên sadesaz û giştîbîn ên di nav nasnameya subjeya kurdî de. Wênegirtina bi kom a beşdarên wan konferansên ku li ser karesata Helebce yan Enfal hatine sazkirin, yan çêkirina straneke hestewar a tijî gunehpêhatin derbarê karesatê, yan çêkirina fîlmekî kurt ku bi rengekî serveyî rûbirûyî Enfalê bûye tenê beşek in ji gelek berhemên edebî û hunerî yên ku kurdan derbarê karesatên ku hatine serê wan, afirandine. Di gotarên fikrî û rexneyî de jî, gelek nûseran nikarîbû bi rengekî radîkal dabaşa karesatê bikin. Têgehên giştî û rexneyên nerasterast û paşkoyetî û marjînalbûn û dubarekirina hinek derbirrînên felsefî û piştguhxistina hurdekariyan û nêzikatiya li Pozîtîvîzmê di nav nivîsaran de bûne kelem di şêweyê rûbirûbûna me bi wan karesatên ku hatine serê me re.

Komkujiya kurdên êzîdî û gefên li ser kurdên kakeyî

Kurdên êzîdî di dîroka xwe ya dûrûdirêj de çend caran rûbirûyî gefên qirkirin û cînosaydê bûne û gelek caran jiyan û mal û warên wan hatine talankirin. Lê, vê carê karesatê kêsim û şêwazeke dîtir li xwe girtiye. Komkujî, koçberî û talankirina mal û namûsa kurdên êzîdî bi rastî karesatek e û berê xwe daye kêmîneyên olî yên din ên kurd jî. Kurdên kakeyî jî vê dawiyê xwe li jêr gefa qirkirin û talankirinê dibînin. Kurdên êzîdî û kakeyî li wan navçeyên Herêma Kurdistanê niştecî ne ku bi komên çekdar ên tundrew û hişkbawer re hevsînor in. Komkujiya kurdên êzîdî û gefên li ser kurdên kakeyî û herwiha jî şêniyên bêtawan ên Kobaniyê, komkujî û gef in li ser temamiya neteweya kurd, çiku ew beşeke kevn û sereke ji nasnameya gelê kurd pêk tînin.

Komkujiya kurdên êzîdî û derbiderbûna hejmareke zêde ji şêniyên Şingal û navçeyên hawirdora wê û vê dawiyê jî teqandina ziyaretgeh û meqamên kakeyiyan û herwiha jî gefên li ser Kobaniyê li Rojava ji hêla DAIŞê, di yekem dîtin de xwe di kêsima cûrekî ji derketina nerîngeha binyatxwaz a fûndamentalîst a olî de dibîne. Lê pêwist e herdem ew yek li bîra me be ku kirdeyên faşîst û fûndamentalîst hîç cûre sînorekî nas nake û tew sadîzm û piştre mazoşîzm jî pê re ye. Di encamê de, em rûbirûyî cûrekî dîtir ji hovîtiyê dibin ku vê carê xwe bi teknolojiyê jî amade kiriye. Teknolojî li vir bûye amraz û keresteyek bo dûrûdirêjkirina mecala kirdeyên faşîst û fûndamentalîst, ango kûrtirkirina birînan.

Herêma Kurdistanê xwediyê dîrokeke tijî serwerî ye ji hevjiyana kêmîneyên neteweyî û etnîk û olî. Rêzgirtina ciyawaziya oldarî û etnîk û amadebûna giyanê tolerans û hevjiyanê bi aliyên beramber re û hestkirina bi berpirsiyariyê bi bîr û baweriyên cuda yên oldarî û kulturî bo dema sedan sal wek mohreke bihêz a sîstema civakî û kulturî ya vê herêmê derdikeve pêş. Îro, êzîdiyên bakurê rojava û kakeyiyên başûrê rojavayê herêmê û ji aliyekî din ve jî kurdên rojava û nemaze Kobaniyê, rûbirûyî metirsiya qirkirin, komkujî û mişextbûneke mezin bûne. Di vê qonaxa niha de, ji her serdemeke dîtir bêhtir hest bi pêwistiya yekdengiya niştimanî derbarê pirsên mirovî û çarenûsî tê kirin. Êzîdî û kakeyî û herwiha jî şêniyên Kobaniyê beşekî sereke yê netewe û nasnameya kurd pêk tînin û her cûre bêdengiyek yan xwe gêjkirinek li hember vê karesatê bi roleke sereke radibe di dubarebûna karesateke wiha de.

Lênerîneke Radîkal li Karesatê (BI BONEYA KOMKUJÎ Û KOÇBERIYA KURDÊN ÊZÎDÎ Û KAKEYÎ Û KOBANÎ)

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Lênerîneke Radîkal li Karesatê (BI BONEYA KOMKUJÎ Û KOÇBERIYA KURDÊN ÊZÎDÎ Û KAKEYÎ Û KOBANÎ)

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply