HEVPEYVÎN BI MEHMET DÎCLE RE

HEVPEYVÎN BI MEHMET DÎCLE RE

“Jibîrkirin Mirin Bi Xwe Ye”

Di çîroka kurdî de yek ji navê hêja û serkeftî Mehmet Dicle ye. Bi pirtûka Tayêre, sê berhemên Dicle çêbûn. Dicle di çirokên xwe de bajarekî bi navê Asûsê avakiriye û gelek çîrokên wî li vî mekanê xeyalî(?) derbas dibin.Ev mekan çiqas bi navê xwe xeyalî be jî bi naverokaxwe jîewqasî bi awayekî xurt bi jiyana kurdan ve girêdayî ye û ji mirov tê li nexşeyê li cihê wê bigere. Asûs (wek mekan) mîna derekî ku êdî em niştecihên wan nas dikin, dawiya jiyana wan meraq dikin bi rih û can bûne ciranên me. Helbet zindîbûna Asûsê bi zîrekbûna nivîskarê wê ve giredayî ye, da ku êdî li ber xwendevan bûye cihekî bi nav û deng. Serkeftineke van çirokan jî ev e ku têkiliya form û naveroka çîrokan bi awayekî estetîk bi hev girêdayî ne. Hevokên kurt û xurt, biwêj, hal û tevgerên kevnare,tarîf û şayesandinên li gor dewra xwe, çend nimuneyên vê xalê ne. Me xwest ji bo vê hejmarê em bi Dicle re hevpeyvînekê bikin. Digel berhemên wî yên hêja, Dicle bi xwe zêde ne li berçave û liser berhemên wî kêm tişt hatine nivîsîn. Lewre bi rêya vê hevpeyvînê, me xwest ku em Mehmet Dicle ji nêz ve nas bikin û bi xwendevanên xwe re bidin naskirin.

– Mekanê piraniya çîrokên te navçeyek biçûk a bi navê Asûsê ye. Çîrok bi me didin zanîn ku piraniya lehengan li vî bajarê xeyalî hev du nas dikin an haya wan ji hevdu hene. A din, di çîrokan de mirov ewqas xwe (wek civak) dibîne û dikeve nav çîrokan ku dadikeve kolanên wê jî. Lewma navçeya Asûsê di hişê min de, belkî ji yên rasteqîn bêtir şênber bû û min ew aîdî xwe dît. Ji bo çi navçeyeke xeyalî?

– Ev tişt ji bo min tercîhek bû, belkî jî ji ber ku Asûs navçeyeke xeyalî ye loma hûn wê aîdî xwe dibînin, an jî xwe aîdî wê derê dibînin. Her wekî dema ku ez kitêbên G. G. Marquez dixwînim Macondoya wî ya xeyalî ji min re pir nas tê, an jî Jefersona Fualkner. Yanî di vir de tiştekî berevajî diqewime, xeyal me ber bi rastiyê ve dibe. Jixwe ev jî hêza wêjeyê bi xwe ye.

– Asûs wek bajar an mekanek çêkirî xurt dertê pêşberî meriv. Carinan di atmosfera jiyana kevneşop a kurdan carinan, taşrayek bitenê, tengezar, monoton…Gelo meriv taybetmendiyê Asûsê bide berçav, meriv dikare vî mekanî di heman demê de wekî demekê an serdeman bixwîne?

– Belê Asûs ne tenê jiyana ku ez bûme şahidê wê ye, her weha paşeroj e jî. Binhişekî civakî ye. Jibîrbuyîne, an jî ku mirov bi hawayek din bibêje jibîrnekirine. Dema ku mirov guh bidê, di bêdengiya şevên hemû navçeyên Kurdîstanê de çîrokên ku li Asûsê diqewimin wê werin bihîstin.

– Demên Asûsê meriv dikare bixe sê beşan. 1. ProAsûs an Beriya Asûsê, ku çîrokên vê demê an mekanê di atmosfereke kevneşopa kurdayetî de hatiye pêçandin, hê nirxên feodalî an eşîrvaniyê serdest in. Jixwe bi vebê- jiyeke rivayetsaziyê hatine nivîsîn. Mînak: Çîroka “Heyfa Mêran”, “Axa Pîroz”, “Sala Kulê” 2.Asûsa navîn, an TaşraAsûs: “Meqesê Zêrîn”, “Gulê Salan”, “Taveheyv” 3. Piştî Asûsê an Asûsa hemdem: “Taveheyv, Kampûs”. Gelo tu li ser van û li ser Asûsê dikarî çi bibêjî?

– Wekî ku min got, ez nebûme şahidê hemû serdemên Asûsê, û dema ku ez nebûme şahidê wê bi piranî miriye, dibe ku ez gihîştibim çend şahidên dawiya wan deman û belkî jî yek caran rîwayeta rîwayetê hatibe ber guhê min. Ev jî bi rastî ji bo min kulek e. Ji ber ku wek xisletê nivîskariyê, jibîrkirin mirin bi xwe ye ji bo min. Û mixabin gotin bi xwediyên xwe re dimire û li dû wan tu nivîs nemaye. Loma jî serdema Asûsê ya ku ez nebûme şahid bêtir bala min dikêşe. Dibê lingek zûtir ew çîrok ji mirinê bên xelaskirin. Serdema ku ez şahid im jixwe wê çawa be jî bê nivîsîn.

– Di pirtûka te ya yekem, “Asûs”ê de ji deh çîrokan sê heb li Stenbolê an li derveyî Kurdistanê derbas dibin ku serpêhatiyên ew kesên ji Kurdistanê çûne Stenbolê vedibêjin: “Hêvî”, “Simîtfiroş” û “Kampûs”. Di ya duyem “Nara”yê de mekanê çîrokekê, “Şekirê Eydê” dîsa Stenbol e. Lê di ya sêyem “Ta”yê de hemû çîrok li Kurdistanê derbas dibin. Gelo ev tê wê wateyê ku te berê xwebêtir daye aliyê welêt û an tu vedigerî?

– Bi rastî ez di ferqa vê yekê de me. Serpêhatiya min jî mixabin serpêhatiya gelek kurdên sedsala dawî ye. Yanî her tişt bi veqetînê dest pê dike. Li dûrî welêt ez kûr dibim. Welêt di hundirê xwe de mezin dikim. Her çiqas dûr bim jî ji ber ku rehên min li wê ne ez ji wê xwedî dibim. Raste yek caran jiyana kurdên li derveyî welêt jî bala min dikêşe lê her tim berê min bi Kurdistanê ve ye. Min piştî sê kitêban vêya fam kir, ku ez bixwazim jî nuha nikarim çîrokên li derveyî welêt derbas dibin bibêjim. Ji ber çîrokên di derbarê axa ku ez lê mezin bûme hîn neqediyane û hîn jî xewa min diherimînin.

– Gotin û teswîrên ku ji ruhê kevneşopiya kurdan, ji kurdiyeke orjînal tên gelek in wekmarekî piştşikestî, bi guran re dizûrin, te çawa wêrîbû pez bidizî ber pozê me, pêsîrtengî, em ber bayê reş ketin, navçe wek sîtila danûyan ku dest bi kelandinê dikir, xewa qulqiliye wek seradê, hwd. Gelo têki- liya M.Dicle bi zimanê kurdî re di atmosfer an malbateke çawa de destpê kir ew jî bi çîrok û çîrvanokan mezin bû?

– Di malbata ku ez tê de mezin bûm de ji xwe ji bilî kurdî tu ziman nedihat axaftin. Tenê ne malbat jî li Hezroyê bi xwe tenê kurdî hebû û heye. Her weha mezinbûna li Hezroyê jî ji bo min awantajek pir mezin e. Hezro ciyekî biçûk e lê heta tu bêjî kevn e. Çawa ku Hîndû dibêjin, “Hîndistan ji dunyayê mezintir e”, Hezro jî ji dunyayê kevintir e. Şikeftên ku mirovên serdemên serate tê de jiyane hene, hîn jî çîrokên dema Deqnenos tên qalkirin, ku navê wî yê orjînal Daqyanûs e û serokekî romayî ye. Çîrokên dema Asûriyan, yên dema şahê ecem, mîrekî li Hezroyê ava bûne, serhildan, têkçûn, sirgûn, şerê eşîran, yê zirkî û silîviyan. Tiştên ku ji hafiza civakî wenda bûne û di tu nivîsan de derbas nabin hîn jî li Hezroyê tên qalkirin. Li gel van, ji ber ku bavê min seyda ye min li medreseyê xwend bi salan, ez bawerim ku wî jî zimanê min, dunyaya min a xeyalî û edebî xurt kir. Tevî van pîreke min a ku ji qalkirina çîrokan pir hez dike heye, ez jî ji wê pir hez dikim û ji çîrokên wê. Ez bawerim ku ew di şertên din jiyabûya ez ê nuha neviyê nivîskareke pir mezin bûma.

– Têkiliya folklor û edebiyatê gelek hatiye nîqaşkirin û nivîsandin. Folklor gelek caran çiqas avantaj be, ji bo edebiyatê hin caranewqas jî astengî ye. Hele di edebiyata kurdî de hin caran rasterast nivîsîna bûyerên foklorik wek cureyên modern tên qebûlkirin û gelek probleman di nav xwe de dihewîne. Lê çîroka we ya “Nara” ku çîrokeke bêhempa û gelek xweş e û ya te feyza xwe ji folklora kurdî jî girtiye bi awayekî gelek serkeftî jî hatiye hûnandin tu dixwazî derheqê vê danûstendinê de çi bibêjî?

-Min çîroka “Nara”yê di şûna deynê xwe de nivîsand. Ji ber ku min xwe deyndar didît ji dengbêjan re, wek diyariyek, wek silavek e li Şakiro û li hemû dengbêjên welatê min. Ger em werin ser têkiliya wêjeya modern û folklorê, rast e sûdwergirtin divê, lê ji ber ku folklor wek behreke pir kûr e dema ku tu bibêjî ez xwar bibim tiştek jê bigirim dibe ku tu bişewşibî û tê de xerq jî bibî. Wê demê êdî tiştê ku tu yê bikî dê ne wêjeyeke modern û orjîn be. Lê bê wê jî nabe. Em nikarin bi giştî pişta xwe bidin folklorê jî. Tiştê ku emê bikin divê em zanibin ku em çi dikin. Yanî bi qasî folklorê divê em modernê jî nas bikin.

– Vêga çîrokên bi navê “Beysûs” û “Leylan”ê tê bîra min ku derûniya du extiyarên tenê teswîr dikin. Em dikarin vê derûniya wan wek encama di destpêka guherandinên civakek ku êdî têra xwe nake û ji qalikê xwe derdikeve bixwînin.

– Ev tespît li gorî min jî di cih de ye. Di çîroka “Beysûs”ê de, mîrekî ku êdî dema wî li paş maye û ew jî di ferqa vêya de ye heye. Dizane ew çi jî bike dem û dewran bi paş ve venagerin. Lê di ya “Leylan”ê de trajediyek din heye ku di roja me de jî tê jiyîn. Li hemû navçe û gundên Kurdistanê kal û pîrên ku zarokên wan ew tenê hiştine, tenê pîr dibin û heta ku dimirin jî çavên wan li rêya zarokên wan ên ku êdî hew dikarin vegerin hene.

– Meseleya jinên biyanî. Her jinek biyanî ku tê Asûsê çîrokeke trajîk li pey xwe dihêle. Sala û Hesen aqlê wan ji serê wan diçin, jiyana wan dihe- rime diçe. Lê Behram Beg, Mîrê Asûsê yê dawî, bi jinek biyanî re, Mehbûbe Xanimê re zewiciye. Dema min xwend ev hate bîra min: Ku Behram Beg nikaribûya bi Mehbûbe Xanimê re bizewice, îhtimal e wê aqlê wî jî ji serê wî biçûya. Zarokên wan çênabin û xuyaye mîr ewqas jê hezkiriye ku qet nefikiriye careke din bizewice. Ev jî hat bîra min, gelo Mehbûbe ne biyanî bûya, jinek wî kurd hebûya, wek Mîrê dawî, wê dîsa nezewiciya?

– Di jiyanê de îhtîmal gelek in û yê min jî wekî nivîskarê van çîrokan îhtîmalên ku ez fikirîme û nefikirîme hene. Lê ez dikarim vêya bibêjim ferqa Behram Beg, Sala û Hesen heye hem jî ferqên pir mezin in. Sala û Hesen mirovên ji rêzê ne loma jî ew jinên biyanî neketine ferqa hebûna wan, evîn û herweha dînbûna wan jî, lê Behram Beg xwediyê statuyekêye ku gelek di ser Mehbûbe Xanima jina xwe re ye jî. Yanî zewaca wî ya bi Mehbûbeyê re ji bo wî ne tiştekî mezin e. Û tevî ku zarokên wî çênebûne jî ew çima nezewiciye, ji ber kesayetiya wî ya naîf e. Ew mirovekî romantîk e.

– Balkêş e di çîrokên “Nara” û “Ta”yê de tiving jî wek ku şexs be hatiye teswîrkirin. Mînak, tiving awir dide, ji ber şermê nateqe, teres dibe, tenê jinan dikuje lê mêran nakuje. Tê vê çawa şîrove bikî û ji bo vê çîrokê tu rexneyên femînîst li te hatin kirin gelo?

– Ger ez vê pirsê wek rexneyek femînîst qebûl nekim, wê bersiv na be. Rast e di van çîrokan de çek xwediyê kesayetê ye. Ruhê mirovan derbasî wan dibe. Di destê mêrxasan de bi mêrxasî diteqin, di destê teresan de teres dibin. Her weha ez bawer im ku mirov dikare çîroka “Ta”yê bi çavekî femînîst jî bixwîne. Yanî meseleya kuştina jinan zulmek mezin e û mirov pê diêşe.

-Çîrokên te di gelek waran de serkeftî ne, sînor û şêweya wan diguhere û tam jî li ruhê çîrokan tên. Lê di pirtûka te ya yekem de, di çîroka “Axa Pîroz” de dem demeke gelek fireh, tevnsaziya çirokê di bin piraniya bûyeran de fetisiye, meriv dibê xwezî ev novelek bûya.

– Ev piçek girêdayî meseleya têkiliya edebiyatê û folklorê ye. Aliyên folklorîk dibe ku di vê çîroka min de bêtir li ber çav be û dibe ku ez li hemberî hêza folklorê pir nesekinîbim. Loma jî dem dirêj bûye, bûyer zêde ne û qalibê çîrokê ji mijarê re teng hatibe, lê ji ber dema min ew çîrok nivîsand ez ne xwe- diyê sebrek mezin bûm loma ku ez nefikirîm dibe ku ew bûbûya novelek, rast e.

– Di gelek çirokên te de behsa filehan pir tê kirin, di çîroka “Meqesa Zêrîn” de Aram navê filehekî ye, li Asûsa te ya çêkirî û Asûsa ku tu jê hatiyî de fileh hebûn? Çi têkiliya te bi wan re hebû?

– Wekî gelek navçeyên Kurdistanê li cem me jî fileh hebûn û em bi çîrokên qirkirina wan mezin bûn, ev wekî tiştekî normal dihat qalkirin û em li şikefta ku fileh hatibûn qirkirin, li hestiyên wan digeriyan dema ku ez zarok bûm, ev ji bo me lîstik bû. Mezinên me li gencîneyên wan digerin hîn jî di kavilên dêrên wan de. Dema ku ez qala vêya dikim hin kes aciz jî dibin û dibêjin wekî ku civaka me ji kuştina wan berpirsiyar be tu qal dikî. Baweriya min bi dîroka nivîsandî pir tune. Dîrok tiştê ku li Asûsê hîn jî tên qalkirin bi xwe ye. Têkiliyek min a din jî ew e, fileh nemane nuha li navçeya me lê hevalên min ên “Bavfileh” gelekin.

-Erê nêzî hemû çîrokên te dilê mirov pir diêşîne lê di pirtûka “Asûs”ê de çîroka “Hêvî”yê mirov bi awayekî din diêşîne, aciz dike, reşbîn dike û mirov naxwaze bawer bike. Ew çîrok çiqas bi rastiyê ve girêdayî ye gelo?

– Hemû çîrok bi rastiyê ve girêdayî ne, lê ez dikarim vêya bêjim tu berhemek edebî nikare bi qasî jiyanê tehl û trajîk be, mirovan biêşîne û reşbîn bike. Ez bawerim ku di kolanên Stenbol û Diyarbekirê de her roj gelek “hêvî” têk diçin.

– Di hin çirokên te de hevokên te kurt,têr û tije ne bi derbekê de li serê meriv dikevin meriv dikşînin nava xwe û ev şêwe gelek li naverokê tê. Yanî meriv dikare birihetî bibêje naverok, form, şêwe gelek serkeftî li hev hatine. Mînak çîroka “Heyfa Mêran” ji ber van yekan çirokeke gelek serkeftî û xweş e. Gava min ev çîrok xwend çîrokên hêja yên Juan Rulfo hatin bîra min. Gelo M. Dicle kîjan nivîskaran dişopîne ji kîjanan hezdike.

– Spas ji bo van gotinên te. Her çîrokek xwediyê ruhekîye û her çîrok bi her awayî nayê qalkirin. Di hin çîrokan de hewcedarî bi teswîran heye, hinek hewce ne ku bi hevokên kurt werin qalkirin, hinek divêt monolog bin, ji hinekan re diyalogên xurt hewce ne. Ji ber ku Juan Rulfo hat bîra te ez kêfxweş bûm. Bi rastî jî ji bo min kaniya edebiyatê Emerîkaya Latîn e û ez wek xwendekarek bi kêfek pir mezin nivîskarên Emerîka Latîn dixwînim. G. G. Marquez, J. Rulfo, I.Alende, G. Amado, C. Fuentes û hemûyên din ji bo min mamosteyên mezinin.

– Wek li berga paşîn jî hatiye nivîsîn, te ji mirovên biçûk û sade karakterên mezin ava kirine. Mirov difikire bê hê çiqas mirov, çi biçûk çi mezin an bûyer li bendî nivîskarê xwe ne ku di wêjeyê de cihê xwe bibînin. Bi ya te, gelo nivîskarên kurd çiqas li dora xwe dinêrin an dora xwe dibînin û jê îstîfade dikin?

– Ez hertim dibêjim mixabin di civaka me de bi qasî ku em nexwazin mijar hene. Ev jî karesata civaka me ye. Ji ber ku di civaka me de trajediyên mezin hatine jiyîn û tenê ne ev jî civaka me xwediyê ruhekî mezin ê mîzahî ye jî. Zimanekî pir xurt heye. Folklorek dewlemend, lê ev hemû têr nakin ku em bibin nivîskarên mezin. Hewce ye ku em li dersa xwe baş bixebitin, pir bixwînin ji bo ku fêr bibin divê çawa bê nivîsandin. Ji bilî vêya ez dikarim bibêjim ku hemû nivîskarên kurd li dora xwe dinêrin û dora xwe dibînin, afirandina edebî bi dîtinê dest pê dike lê dîtin tenê dîtin e.

– Piraniya niviskarên kurd berbiçav in em gelekan li ser medyaya sosyal dişopînin, ji bilî berhemên edebî, rexne an ceribandinan dinivîsin em ji wan haydarin. Lê M. Dicle hinekî bêdeng e em wek xwînerê te meraq dikin. M. Dicle çi dike? Rojeke wî çawa dibore? Çi wextî, çawa dinivîse?

– Bi rastî min jî çend caran xwest ku ez rexne û ceribandinan binivîsim lê min dît ku ji bo vî tiştî serê min pir tevlihev e. Yek jî ez êdî bawer im ku ez ne mirovek pir sosyal im. Dibe ku tiştek pir rast nebe lê ez dixwazim tenê bi berhemên wêjeyî hebim. Her weha jiyana min jî ne ewqas balkêş e. Ez nuha li Stenbolê dijîm, mamosteyê cografyayê me, zewicandî me û keçek min a sê salî heye ku min ji nivîskariyê pir dûr dixîne. Piştî ku ew radikeve dem pir kêm dimîne ji min re. Ez derengê şevê li ber roniya mûmê û bi piranî zivistanan dinivîsim.

– Hûn kîjan nivîskar, kovar û berhemên kurdî dişopînin?

– Nav gelek in û her roj kesên nû derdikevin, lê ji bo kovar û çapameniyê mixabin em karin bibêjin ku ew hîn jî êşa me ya mezin e. Heta ku ji destê min tê nivîskarên ku hene dişopînim. Û hevalên serkeftî min motîve dikin, baweriya min a bi edebiyatê xurtir dikin, ez spasdarê wanim.

– Em jî spasiya te dikin.

hevpeyvîn: Mihemed Şarman-Fexriya Adsay

HEVPEYVÎN BI MEHMET DÎCLE RE

Mihemed Şarman: “Mirov, qasî mîrazê xwe mirazşikestîyê xwe ye jî”

Hevpeyvîn bi Emîr Hesenpûr re

Nîqaşek li ser ‘Hamal Kürt’ an Hemaltîya Nû ya Mücahit Bilici

Leave A Reply Cancel Reply

HEVPEYVÎN BI MEHMET DÎCLE RE

Related Posts

Mihemed Şarman: “Mirov, qasî mîrazê xwe mirazşikestîyê xwe ye jî”

Hevpeyvîn bi Emîr Hesenpûr re

Nîqaşek li ser ‘Hamal Kürt’ an Hemaltîya Nû ya Mücahit Bilici

Leave A Reply Cancel Reply