DI NAVBERA HEBÛN Û NEBÛNÊ DE SÎNEMAYA KURDÎ SÎNEMAYA KURDÎ LI GOR KÎJAN PRENSÎBAN DIKARE BÊ BINAVKIRIN?

DI NAVBERA HEBÛN Û NEBÛNÊ DE SÎNEMAYA KURDÎ SÎNEMAYA KURDÎ LI GOR KÎJAN PRENSÎBAN DIKARE BÊ BINAVKIRIN?

Yılmaz Özdil

Yekemîn projeksiyona sînemayî 22yê Kanûna 1895an li Parîsê, li Grand Caféyê, ji aliyê du birayên bi navê Auguste û Louis Lumière (Frères Lumiè- re) ve hate çêkirin. Piştî wê projeksiyonê îcada Birayên Lumière ya bi navê “cinématographe”, ango yekemîn cîhaza qeydkirin û nîşandana wêneyên bi hereket, wekî mizgîniya modernîteya sedsala 20. li her derê dinyayê belav dibe. Di heman demê de, bandora îdeolojiya nasyonalîzmê jî li ser hemû kevnesîstemên desthilatdariyê zêdetir dibû û dewletên împaratoriyê yek bi yek hildiweşiyan.

Şerên di navbera dewletên mezin de û herwiha krîzên çandî û aborî dibin sedemê bikaranîna sînemayê ji bo qeydkirin û parastina arşîvên dîrokî û propagandaya leşkerî. Di vê qonaxa aloz de, ku heta dawiya Yekemîn Şerê Cîhanê berdewam dibe, rêya sînema û îdeolojiya nasyonalîzmê jî dibe yek û sînema bê hemdê xwe dikeve bin etîketa “dewletên neteweyî”. Bi gotineke din, hemdemiya peydabûna hunera sînemayê li gel pêvajoya belavbûna nasyonalîzmê li cîhanê, wate û armanca sînemayê jî diguherîne û sînemayê, hem wekî hunereke nûjen hem jî wekî dezgeheke ragihandinê/propagandayê di nav saziyên dewletî de bi cih û bi nav dike. Her wisa, li cem hinek gel û dewletên rojavayî yên wekî Îran (1) û Împaratoriya Osmaniyan (2), hem bi wateya sembolîk (îcadeke nûjen û ewropayî/rojavayî) hem jî bi wateya xwe ya hunerî (derfeta jinûve avakirina dinyaya rasteqîn), hunera sînemayê dibe amrazê îdealîzekirina modernîteya (3) rojavayî. Îro, herçend pêşveçûnên siyasî û teknîkî wate û sînorên sînemayên neteweyî hinek guhertibin jî, hunera sînemayê hê jî bi tevahî ji bin nîrê dewletên neteweyî, yan jî netewegeriya dewletan derneketiye. Lê, divê mirov bi bîr bîne ku îcrakirina hunera sînemayê nisbet bi hunerên ciwan ên din giranbihatir, aloztir û zehmettir e. Ji bilî daxwaza dewletan ya bikaranîna hêz û bandora hunera sînemayê ji bo propagandayê, ev rastî jî dibe sedemeke din a girêdana sînemayê bi saziyên dewletî ve.

Sînemaya neteweyî û dewleta neteweyî girêdayî hev in

Gelo sînemayeke kurdî wê çawa bikaribe xwe di nav vê tevna îdeolojîk de binexşîne ku sed sal berî niha hatiye raçandin? Pirsgirêkên li hember nasîn û binavkirina sînemayeke kurdî, bi piranî, ji têkiliyên di navbera kurd, nasname û sînemayên neteweyî yên dewletên serdest de “dipekin”. Ji ber ku hebûna sînemayeke neteweyî, girêdayî hebûna dewlet û nasnameyeke neteweyî ye; nebûna sînemaya neteweyî ya kurdî jî girêdayî nebûna nasnameya neteweyî, ango nebûna dewleteke neteweyî ya kurdî ye. Bêyî ku em karîkaturîze bikin, li gor vê formulasyonê, sedemên pirsgirêka kurdî û sedemên bênavbûna sînemayeke kurdî yek in. Her wisa, pirsgirêka kurdî, ya ku di dîskûrên polîtîk ên kurdan de bi rêya peyvên “red” û “înkar” tê zimên, di wateya temsîliyeta kurdîniyê ya di sînemayên neteweyî de, wekî veşartina (dissimulation) hemû formên maqûl yên nasnameyên kurdî xwe pêk tîne. Yanî, înkarkirina polîtîk a nasnameya kurdî dibe sedema veşartina hemû formên xweser yên kurdîniyê di sînemayên neteweyî yên dewletên li dijî kurdan. Di vê wateyê de, perdeya spî ya sînemayê ku hemû gelên xwedî dewlet xwe li ser dibînin û didin diyarkirin, li pêşiya hebûna kurdan di destên dewletên neteweyî yên dijberî kurdan de dibe perdeyeke tarî.

Qesta min ji gotina “formên maqûl yên nasnameya kurdî”, ne nîşandaneke realîst/objektîf a kurdîniyê ya bi destê “biyaniyan” e. Di çarçoveya meselaya kurdî de, ku zêdeyî sed salan e dewam dike, temsîlkirina kurdan di sînemayê de hindî ku bi destê biyaniyan be, di navbera zimanekî sînemayî yê objektîf/realîst an jî yekî subjektîf/fîktîf de ferqên girîng nînin. Tê qebûlkirin ku zimanekî sînematografîk (langage cinématographique) yê subjektîf/ fîktîf bi giştî xwe dispêre metaforan, lê zimanekî sînematografîk yê objektîf/ realîst xwe dispêre mêtonîmiyan. (4)

Tirk bi riya sînemayê, nasnameya kurdî wekî “nasnameyeke xirab“ nîşan didin, ji bo ku nasnameya tirkî wekî nasnameyeke “modern û rewşenbîr û netewehez“ nîşan bidin.

Di çarçoveya behsa temsîlkirina kurdan di sînemayên biyanî de, sînorên di navbera metafor û mêtonîmiyê bi hêsanî radibin. Gelek caran, rastiyên civakî an jî polîtîk ên kurdan, bi rêya nîşandana “parçeyekî” xirab tên serobinkirin. Bo mînak, mijarên li ser “jinkuştin û feodaliya kurdan” di sînemaya neteweyî ya Tirkiyê de pir caran wekî mêtonîmî/parçeyekî ne baş a rastiya kurdan tê bikaranîn û “kurdînî” wekî feodalîteyeke kevneperest tê nîşandan. Di gelek fîlmên tirkan de (5), “jinkuştin” (ew dibêjin namus cinayeti), “axaftina bi aksan ya bi tirkî”, “bêfamî/cahilî”, “destkurtî û feqîrî”, “tund û tûjiya olî” û “cil û bergên kurdî” wekî kodên feodalbûn, ango paşdemayîna kurdan tên bikaranîn û bi vî awayî dibin amrazê biçûkkirin/biçûkdîtina kurdan. Rast e, feodalî û jinkujî, qasî hemû civakên rojavayî (tirk bi xwe jî tê de) rastiyeke civakî ya kurdan e. Lê, her çiqas ev perçeyekî ji rastîya civaka kurdan be jî, yekem sedema avakirina “îmaja hovîtiya kurdan” di fîlmên tirkan de nîşandana feodaliyê nîne. Ev îmaj, berî her tiştî, di nav dîskûrên fîlman de li gor konseptên îdeolojîk yên veşartî tên avakirin. Di fîlmên tirkan de, lehengên fîlmîk yên sereke di avakirina “îmaja hovîtiya kurdan” de xwedî misyoneke mezin in. Ew leheng ku her car bi kêmî, yek ji wan tirkekî “modern” (6), “rewşenbîr” û welatparêz (neteweperest) e, mîna prototîpên ideal ên nasnameya fermî û modernîzma kemalîst tên karekterîzekirin. Mesela, di wan fîlman de ji aliyekî ve kurdînî wekî kêmasî û kevneperestiyekê tê kodkirin, ji aliyê din jî tirkbûn, li dijî kurdîniyê wekî nasnameyeke îdeal a neteweyî tê xemilandin. Sedema “afirandina” vê dualîzma ideolojîk, bêyî ku peyvên “kurd” an jî “Kurdistan” bên bikaranîn, piştgirtin û qewîkirina nasnameya neteweyî ya tirk e. Ji ber vê yekê, di wan fîlman de kurd çiqas “rojhilatiyên paşdemayî” bin, tirk ewqas “rojavayiyên pêşdaçûyî” ne, kurd çiqas “bêfam”, “jar” û “perîşan” bin, tirk ewqas “bi aqil”, “jîr” û “bextewar” in. Yanî dawiya dawî mesele tê ser gotina Atatürk: “Ne mutlu Türküm Diyene”. Eşkere ye ku vegotina (naration) mijara feodaliyê di fîlmê derhênerekî kurd de, heke bi zimanê kurdî û ji bo kurdan hatibe kişandin, tu cara nabe sedema neqedirgirtina nasnemaya kurdan. Ji ber ku, di fîlmekî ku bi destên kurdan û bi kurdî hatibe kêşandin de, “kurdînî” wê di nav hiyerarşiyeke navxweyî de û bi çavekî kurdewarî bê nirxandin. Bi gotineke din, ev nabe amrazê mezinkirin û îdealîzekirina nasnameyeke din ku xwe li dijî nasnameya kurdî ava kiriye.

Sînemaya kurdî çi ye?

Ne bi tenê ji ber sedemên îdelojîk, her wisa ji ber sedemên teknîkî û hunerî jî “nîşandana” dinyaya reel bi rêya sînemayê, tim û tim, li gor dîtin û niyetên ew kesên ku biryara dîskûr û esasên kêşana fîlman didin, tê guher- tin. Ji ber vê yêkê, ji bo min, maqûliyeta temsîlkirina kurdîniyê di sînemayê de, tê wateya “heqê xwe-vegotin” û “xwe-nîşandan”a kurdan wekî kurd û bi zimanêkurdî. Ez bixwe ji gotina maqûliyet û meşrûiyeta temsîlkirina kurdan, çêkirina fîlmên bi zimanê kurdî, bi dest û derfetên kurdan û li ser jiyana kurdan tê digihim. Li ser vî esasî û li gor fîlmên derhênerên kurd ên ku heta niha di salonan de hatine nîşandan, yan jî li ser bingehekî dîjîtal (DVD, VCD û hwd) an jî analog (şerît, band û hwd) hatine qeydkirin û min bixwe dîtine, pêşniyaza min ji bo tarîfa sînemaya kurdî ev e:

Sînemaya kurdî ji fîlmên ku ji aliyê derhênerên kurd ve hatibin kêşandin, ku zimanê wan bi tevahî (intégralement) an jî bi giştî (principalement) bi kurdî be û ku mijara wan li ser kurd û Kurdistanê be, pêk tê. Li gor vê tarîfê du paradoksên mezin ku ji pirsgirêka kurdî ya polîtîk dizên, derdikevin pêşiya sînemaya kurdî. Paradoksa yekê ev e: Sînemaya kurdî, wekî sînemaya gelekî bindest, ji sînemayên neteweyî yên gelên serdest zêdetir pêwîstî bi piştgiriya fînansman û saziyên dewletî heye. Berevajî sînemayên neteweyî, sînemaya kurdî ne xwedî temaşevan e, ne xwedî bazar e, ne jî xwedî nasnameyeke fermî ye. Her wisa ji ber nebûna bazar û temaşevanên kurd, ew nikare, wekî dezgehên din ên ragihandin û xwe-îfadekirinê jî, hebûna xwe bi temamî bi hebûna bizavên siyasî yên kurd ve girêbide. Ev kêmasiyên aborî bandoreke mezin li ser naveroka fîlmên kurdî dikin û gelek caran derhênerên kurd mecbûrî lêgerîna “çîrokên sivik” dikin ku çêker û temaşevanên “ne-kurd” nikarin û naxwazin filmên kurdî çêbikin û temaşe bikin. Paradoksa duyem jî ev e: Sînemaya kurdî, heya vê gavê armanca hebûna xwe, wekî eşkerekirin û nîşandana “kurdîni”yê destnîşan kiriye. Yanî mîsyona sereke ya sînemaya kurdî şikandina kodên polîtîk yên veşartina kurdîniyê (7) ye. Lê, mixabin di halê hazir de, fîlmên derhênerên kurd ku mirov bikare di bin navê sînemaya kurdî de analîz bike, bixwe ji aliyê wan kodan ve hatine dorpêçkirin û veşartin. Ev rastî careke din hebûna sînemaya kurdî bi pirsgirêka kurdî ve girêdide.

Çend taybetmendiyên sînemaya kurdî yên ku li gor tarîfa min derdikevin pêş çav, ev in:

Li gor vê tarîfê, piraniya fîlmên derhênerên kurd ên ku li diyasporayê dijîn (9), bi taybetî yên Hiner Saleem, fîlmên Bahman Ghobadî, piraniya fîlmên derhênerên Kurdistana başûr, fîlmên derhênerên ji rojhilata Kurdistanê yên wekî Cemîl Rustemî, Şehram Alîdî, Şîrîn Cîhanî û ji Kurdistana Bakur fîlmên Kazim Öz dikarin di bin navê sînemaya kurdî de bên binavkirin. Her wisa, fîlmên Hiner Saleem û Bahman Ghobadî ku li her derê dinyayê tên dîtin, di naskirin û çêbûna sînemaya kurdî de xwedî roleke pêşeng in. Ji aliyê din, bêyî ku em behsa kalîteya hunerî/estetîk,qezenca aborî, bandor û xweseriya naveroka fîlmên wan bikin, eleqe û enerjiya derhênerên kurdên Başûr divê wekî îşareta mezinbûna sînemaya kurdî li başûrê Kurdistanê bê dîtin.

Le Monde diplomatique kurdî, hejmar 48, Çiriya Paşîn 2013

1) Zimanê kurdî di binavkirina sînemaya kurdî de faktora sereke ye. Lê, ji ber sedemên aborî, polîtîk û hunerî, zimanê kurdî nikare bibe zimanê yekane yê sînemaya kurdî. Ji bo ku em bikaribin fîlmê derhênerekî kurd di bin navê sînemaya kurdî de kom bikin, divê ev fîlm, ne bi tevahî jî be, bi giştî (ji % 50 zêdetir) bi zimanê kurdî hatibe kişandin.

2) Rola derhênerên kurd di nasîna sînemayeke kurdî de ji ya çêkeran girîngtir e. Lê derhênerên kurd di heman demê de, hem xwedî nasnameyeke kurdî ne, hem jî girêdayî nasnameyeke fermî ne. Ango, li hinek cihan û car caran wekî kurd, li hinek cihan jî li gor nasnameyên xwe yên fermî tên naskirin. Ji ber vê yekê mijar û zimanê filmên derhênerên kurd, mixabin, têra kurdbûna filmên wan nake. Ew dibe ku bibin berpirsên danasîna fîlmên xwe di bin navê sînemaya kurdî de. Ango, ji bilî naveroka fîlmên xwe, derhênerên kurd dibe bi dîskûrên xwe jî bibin wesîleya danasîna fîlmên xwe di bin navê sînemaya kurdî de. Kampanyaya danasîna fîlma dawî ya Hiner Saleem “Heke tu bimirî ez ê te bikujim” pir baş nîşan dide ka bi çi awayî derhênerek dikare bi dîskûrên xwe yên medyatîk fîlma xwe bike “kurd”.

3) Fîlmên kurdî bi tevahî behsa mijarên polîtîk dikin û bi gelek lewnan dişibin dîskûrên hereketên polîtîk yên Kurdistanî. Bi gotineke din, sînemaya kurdî xwe li ser bîr û baweriyên dîroka kurdan a polîtîk ava kiriye û mîsyona xwe wekî nîşandana kurdan diyar kiriye. Ev rastî qedrê hunera sînemayê (ku hunera dîtin û nîşandanê ye) ji bo gelê kurd (ku di dîrokê de her dem hatiye veşartin) zêdetir dike. Lê di heman demê de ziman û estetîka sînemaya kurdî di nav mijarên polîtîk de asê dike.

4) Di fîlmên kurdî de mijara fîlmê li gor/bi çavên lehengên fîlmîk yên kurd tê raçandin û kamera bi rêya wan, derdora wan nîşan dide û cih û dîmenên fîlmîk ava dike.(8) Lê, her çiqas di fîlmên kurdî de mirov dikare li ser hebûna kurdan behsa nêrîneke xweser bike jî, divê em ji bîr nekin; heya ku li her çar parçeyên Kurdistanê bazara sînemaya kurdî peyda nebe, pir zehmet e ku derhênerên kurd bikaribin di fîlmên xwe de, xwe bi yekcarî ji nêrînên oryantalîst, ango xwe ji “bi çavên biyaniyan li xwe nêrînê” biparêzin.

Çavkanî

Dabaşi, Hamid, İran Sineması: Geçmişi, Bugünü ve Geleceği, bo tirkî, Barış Aladağ, Begüm Kovulmaz, Stenbol: Pirtûkxaneya Agora, 2001, r : 1-24.
Evren, Burçak, Sigmund Weinberg: Türkiye’ye sinemayı getiren adam, Sten- bol: Weşanên Milliyetê, 1995, r:35.
Ji bo têkiliyên di navbera sînemayê û modernîzmê de binêrin, Aumont, Jaques, Moderne? Comment le cinéma est devenu le plus singulier des arts, Parîs: Cahiers du Cinéma, 2007
Bn:«Filmerlepassédanslecinémadocumentaire:lestracesetlamémoire»,Ca- illat, Association des cinéastes documentaristes, Parîs: L’Harmattan, 2003.
Fîlmê Korhan Yurtsever, Fırat’ın Cinleri, 1977, (Cinnên Firatê) û fîlmê Ali Özgentürk yê bi navê Hazal, 1977, (Xezal) du mînakên pir balkêş in ji bo vê nêrîna îdeolojîk.
Ji bo dîskûra sînemaya neteweyî ya Tirkiyeyê binêrin: Umut Arslan YE- ĞEN, Gecikmiş Modernlik, Ulusal Kimlik Ve Türk Sineması, T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Radyo Televizyon Sinema Anabilim Dalı, Enqere, 2007.
Bn:YEĞEN,Mesut,MüstakbelTürk’tensözdeVatandaşa:CumhuriyetveKürtler, Stenbol: Weşanên İletişimê, 2006.
“Lehengên fîlmîk (personnage) bi kamerayê re hereket dikin û sekans û cîhên fîlmîk bi hev re girêdidin” MARIE, Michel ; COLLET, Jean; PERCHERON, Daniel; SIMON, Jean-Paul; VARNET, Marc, Lectures du film, Parîs : Editi- ons Albatros, 1975, r. 177-178
Hinek ji wan derhêneran ew in: Hiner Saleem, Hîşam Zaman, Miraz Be- zar, Yüksel Yavuz, Nizamettin Arinç, Ehmed Zîrek, Jano Rojbeyanî, Jalal Janroy, Mansur Tural, Zulî Aladağ û hwd.

DI NAVBERA HEBÛN Û NEBÛNÊ DE SÎNEMAYA KURDÎ SÎNEMAYA KURDÎ LI GOR KÎJAN PRENSÎBAN DIKARE BÊ BINAVKIRIN?

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

DI NAVBERA HEBÛN Û NEBÛNÊ DE SÎNEMAYA KURDÎ SÎNEMAYA KURDÎ LI GOR KÎJAN PRENSÎBAN DIKARE BÊ BINAVKIRIN?

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply