Hesen Zîrek, Hesen Zîrek Nebû!

Hesen Zîrek, Hesen Zîrek Nebû!

MESÛD BÎNENDE

LATÎNÎZEKIRIN: BAWER MARÛFÎ

Hesen Zîrek le gundî Hermêley ser be şarî Seqiz le nêw renc û azarî hejarî da çawî be rûnakîy dunya heldênê û her le seretay jiyaniyewe têkel be erk û zehmetî karekerî debê; û serbarî hemû emane le temenî 12 salî da, mergî babî ewendeytir dile biçkolanekey birîndar dekat û doxî bêpenayî xoy û daykî awarey şarî Seqiz dekat. Paş mirdinî babî Hesenî mêrmindal, daykî şû dekatewe û Hesen le bêkesî da rû dekatewe gundî Hermêle û le berdestî ew axayey babî meyterî bo kirdibû; û be hoy lêhatûyiyewe naznawî Zîrekî pê dirabû, dirêje be rencorî dedat. Herçende her le temenî tazelawî da hest û henasey naskî xo denwênê û awazî dengî dîwexanî axa û gewrekan derazênêtewe, belam rohî serbizêwî Hesen doxî koyleyî debezênê û be têkhelçûn le gel axa, xoy awarey şar û gundekanî Kurdistan dekat. Paş maweyek wekû şagird şofîrî Mînexanî Erdelanî Seqiz le rêgay Seqiz-Bane dest be karkirdin dekat, belam le rûdawêkî pêkdadan da mindalêk dekujê û Hesen le tirsan xoy awdîwî sinûr dekat û le şarî Bexda degîrsêtewe.

Paş maweyek karkirdin le hotêl û çayxanekanî Bexda, denge nawazekey debîstirê û hogirî kurd û ereb peyda deka; her boye le Radyo Bexda banghêşt dekrê û ezmûnî hunerîy xoy be şêweyekî fermî dest pê dekat. Zîrek be nasîn û pêwendî le gel goranîbêjan û hunermendanî xawen ezmûn, behrey hunerîy xoy pêdegeyenê û sozî awazî le zorbey nawçekanî Kurdistan da berzenaw debêt.

Paş şorişî 1958î Êraq, be naçarî Bexda becê dehêlî û wa diyar e em naçariyeş be boney goranîwitin le boney hatine ser textî Melek Feyselî Dûhem buwe ke le şorişî nwê da wekû tawanêkî siyasî dête ejmar. Zîrek paş de salan pêgeyandinî behrey xoy le Bexda û derçûnî nawbangî hunerî, le Radyo Tahran pêşwazî lê dekrêt û lewêyş bo mawey du salan ezmûnî hunerîy serkewtûy xoy tomar û bilaw dekatewe û her lew serûbendeş da le gel Mîdya Zendî jiyanî hawbeşî pêk dehênêt. Diwatir deçête beşî kurdîy Radyo Kirmaşan û lewênderêş 2 ta 3 salan dirêje be çalakîy hunerî dedat; lew maweye da hendê bezm û goranîy hikûmetî pê dexwênin û paşan bo hemîşe dengî le îzge û bilawkirawey resmî da kip deken û dûrî dexenewe.

Hesen Zîrek paş temenêk hewl û çalakîy hunerîy nawaze, dîsanewe dekewête ser sacî Elî û naçar debêt ne wek hunermendêkî profîşnal û xawen tîp û nawend, belkû wekû çayçiyek le Kanî Mela Ehmedî şarî Bane dirêje be jiyanî pir çermeserîy xoy bidat. Diwa satekanî temenî xoy deçête şarî Şino û wekû xoy delêt: “Axîrî pîriyekem hênawe Şino”; lewê degîrsêtewe tawekû nexoşînekey tengî pê heldeçinê û lewêwe bo bîmaristanî şarî Wirmê be rê dekrêt. Belam wa diyar e şêrpencey negrîs, reg û rîşalî xoy le henawî Zîrek da pitew kirduwe û amanî jiyanî lê birîwe, her boye bo çawedêrîy kotayî berew nexoşxaney şarî Bokan be rê dekrêt û paş maweyek momî temenî direwşawey rû le xamoşî denêt.

Renge kemtir kesêk le komelgay Kurdewarî da hawçeşnî Hesen Zîrek wekû sertopî îradey jiyan û serçeşnî awatî çêj û xoşî derkewtibê û tewijmî em heze hem le şêwey rûberûbûnewe le gel jiyan û hem le goranî û ahengekanî da be rûnî û raşikawî xoy niwandibê. Le riwangey derûnşîkariyewe nebûnî sêberî berdewamî bawk be ser jiyanî Hesenî mindalewe, rewtî nezmî udîpî rahatinî têk deşêwênê û hogirî cîhanî dayk û nezmî jinaney dekat; cîhanêk ke be pêçewaney rêsamendî û çeqbestûyî qanûnî bawk dij be nawendtewerî û nezmî bawkane ye û xoy le bênawendî û bêbinemayî da (anti-foundationalism) debînêtewe. Kewaye, Hesen Zîrek be pêçewaney nezmî bawkserweraney komelgay kurdî, peywest be mêjûy winbû û nahuşyarî em komelgaye debêtewe ke asewarekanîşî le edebî zarekî û beyt û bendekan da debînrêtewe; ew mîtrayîsme jinaneye ke berhemî komelgay werzêrîy seretayî le mêjûy mêzopotamiya buwe ke diwatir le layen ferhengî şiwankareyî îbrî û ariyekanewe têk deçêt û ferhengî yektaxwazaney asimangerî û ewperxwazî cêgirî debêt.

Hesen le temenî mindalî da daykî rasteqîneşî lê dûr dekewêtewe, her bew boneyewe hestî dayikxwazaney berzecê debêtewe û le fantaziyay hunerî û mebestî ewîndaraney da be xestî reng dedatewe. Nawî ew kiç û jinaney ke berdewam le goraniyekanî Zîrek da dupate debnewe zortir lewey berhemî sobjêktîwîtey piyawserwerane bo jêrdestxistinî objey jinane bêt, berhemî fantaziyayekî naşêwazmendî jinane ye: Reş Esmer, Ayşê, Miryemê, Sebrî, Kejal, Amînê, Ame, Rabe, Rezye, Nusret, Tûba, Fatim, Aftaw, Nezaket, Leylê, Mehtab, Helîm, Şehên, Şehla, Xecê, Mestûre, Soybe, Tûran, Pîroz, Îsmet û…

Firejiniye le beste û goraniyekanî Zîrek da ke wa diyar e le jiyanî rasteqîney xoşî da derkewtey hebuwe, serbendêk e bo yek nawî pîroz ke nawişyarî Zîrekî pêwe girê dirawe û berdewam abûrîy meyl û arastey lîbîdoy hunermendî diyarî kirduwe: “Amîn, daykî Hesen Zîrek”

Zîrek le wesfî em jinane da ke bo ew hêmay ciwanî û xoşewîstî û be giştî hezî jiyan û tamezroy jîndostî bûn, ew wêne û wesfe sirûştiyane be kar dehênê ke le edebî zarekî û ferhengî hemwanekîy komelgay Kurdistan da baw e û be gwêy xelkî aşina û le ber dilan e: Çawmest, Kewmil, Kewyar, Berezay Şaxan, Kenêrey Çom, Gulî Sêlaw, Befrî Kiwêstan, Estêrey Roj, Estêrey Sîweyl, Merdoşî Caran, Bêrî, Xunçey Ser Çil, Şemamey Be Bon, Henarî Awdar, Estêrey Bîst û Du, Henarî Nêw Hencîran, Kargî Nêw Rêwasan, Durî Nêw Elmas, Dolarî Nêw Lîran, Baxî Henar, Baxî Bê, Baxî Sêw, Lewlaw, Tûle Mêw, Reşe Reyhane, Befrî Qendîl, Dar Mêxk, Sêwî Ser Lik, Gulî Nêw Perjîn, Gerdin Guldan, Lîmoy Kal, Zerde Bê, Henarî le Nêw Rez, Qoxî Nêw Hencîran, Gulî Şeşper, Narinc û Lîmo, Karmamiz, Sûre Gul, Mezedar, Mayinî Kiwêt, Mayinî Kehlan, Mayinî Belek, Helaley Zerd, Şetlî Şilêre, Kotire Barîke, Lêw Al, Çile Bîza, Şemamey Sawa, Çaw Baz, Ebro Seqer, Gerdin Zerd, Kewbar, Şimqar, Terlan, Xase Kew, Dindûkî Kew, Mangî Taban, Şimşal, Helûçey Kal, Befrî Almelû, Xunçey Sêw, Darî Şimşad, Penîrî Kurdî, Karxaney Qend, Kişmîş, Şemamey Serterz, Gulî Lîmo û… .

Zîrek herweha hestî be doxî nalebarî jinan û kiçanî kurd kirduwe ke gîrodey destî piyawsalarî bûne û le bestênî komelgay daxirawî xêlekî da le hemû buwarêkewe tûşî helawardin û naberaberî kirawin. Her boye le goraniyekanî da ta mecalî hebûbêt awirî le meynetiyekanî em tiwêje xamoşey komelgay kurdî dawetewe û be balay tiwansit û têkoşanekaniyan da helîdawe:

Kîjêkî kurdî serbest xulqawî / Be dawî gerdûn gîrode mawî Kîje kurd boçî zerd helgerrawî / Le bo rojî xot awa damawî Ciwan têdekoşî bo nîştimanî
Kîje kurdekey tifeng le şanî / Mindal heldegrî le dujminanî Kîje kurdekey le şax û çiya / Qewlit dedemê bibe dilniya Wa serdekewî lem tengawiye

Her bew pêye ke hizr û awezî Hesen pêbeste û estobendî nawend û çeqêkî diyarîkiraw nebuwe, hunerekeşî bazney nawçegeraney têperanduwe û lebatî morkî nawçeyî, şunasêkî Kurdistanî û îtosêkî jever-Kurdistanî pêwe diyar e; her boye le goraniyekanî da wişey kurdî û farisî û lurî û heway erebî û ermenî û be pêy zerûretî mêlodya û rîtim, dên û deçin û giwêgir û berdengî ecemîş boxoyan desteber deken. Zîrek ke dekrêt wekû markopoloy goranîbêjanî kurd nawdêrî bikeyn, be hoy perenesendûyî Kurdistan û nebûnî îzgey deng û deselatî piştîwan, ziyatir le xurbet da (Taran, Bexda, Musil, Tewrêz) hunerî xoy pê geyanduwe û weşanî kirduwe. Xurbet bo hunermendî kurd be giştî sereray azarî dûrî û derdî nasorî cudayî, hewênî bizwandinî hest û sozî hunermendane buwe û em doxeş lay Zîrek bêguman le berizkirdinewey astî dahênan û tokmekirdinî nwêgerî le aheng û mêlodiyekanî da dewrî serekî niwanduwe.

Cêm niye tiya bisrewim, xakim be ser, bê lane xom Bê kes û bê yar û hawdem, bê mey û meyxane xom

Zîrek herweha beytêkî farisî dexwênê ke têyda basî doxêkî paradoksîkal deka ke lewê da beramberkêy duwaney “xurbet/weten” hîç sentizêkî bo nadozrêtewe, bêcge le çarenûsêkî trajîk… .

Ne der xorbet dêlem şad est, ne rûyî der veten darem Êlahî bextê men bergerded ez an talê’ kê men darem

Wesfî em doxe be hendê ciyawaziyewe lay roşinbîran û hunermendanî almanî debînîn ke paş tewawbûnî şerî duhemî cîhanî û îmkanî geraneweyan bo wilat bebê hîç hîwadariyek çaw le dahatû deken:

Le kenarî cadeke danîştûm
Şofêr xerîkî gorînî tayey maşêneke ye
Xoşîm lew şiwêne naye wa lêy hatûm û
Ew şiwêneşim pê xoş niye wa deçim
Edî boçî wa be hesretewe çaw le gorînî tayeke dekem?

Birêşt

Xurbet bo Hesen karkirdî objey giçkey a (object petit a)î Lakanî heye; obje yan berdestêk ke le cêgay ewey meylî ême berew lay xoy rabikêşê, xoy hokarî bedîhatinî meyl e; her boye Lakan be hokar-objey meyl nawî lê debat. Em objeye ne bayexî mesrefî heye û neş destpêrageyiştû ye, belam zêdebayiyek ke keyifxoşîy ême debizwênê û berdewam le şiwênêkî dike da ye. Gerokbûnî Zîrek û nesrewtinî le hîç şar û gundêkî nîştiman û derewey nîştiman da, ke doxî bê laneyî û jever-nawçeyî bo berhem hênawe, amaje bew mêkanîzme le biran nehatuwey meylewbawî zêdeçêjî hawbestey xurbet e: xurbetêk ke xawenî formêkî boş û bê nawerok e, belam handerî xulyayekî bê amanc e bo geyiştin be zêdeçêjî juyisans û şageşkey merg.

Katêk şiwênekanî helwedabûn û geştekanî Zîrek ke le bend û bestekanî da debînînewe, ew rastiyeman bo misoger debêt ke Zîrek tiwaniwye cugrafiyayekî taybet şiwênsirînewe bikat û fezayekî naşiwên le xurbetêkî xwazraw da berhem dênêt; her bew bonewe şunasî Zîrek û zarawe û ferhengî beste û awazekanî ne mukiryanî ye û ne erdelanî, belkû naşiwên (non-place) û xurbetêkî hunermendane ye.

Amajedan be nawî şiwênewar û şar û gundekanî Kurdistan, amajeyek e be naşiwênî nîştiman û jever-nîştiman: Bane, Merîwan, Serdeşt, Sablax, Şino, Nexede, Wirmê, Seqiz, Bokan, Kirmaşan, Mukiryan, Hewşar, Taran, Tewrêz, Hemedan, Kaşan, Meraxe, Miyanduwaw, Erdebîl, Bexda, Silêmanî, Hewlêr, Kerkûk, Mûsil, Şarbajêr, Şeqlawe, Pênciwên, Biyare, Dûkan, Koye, Raniye, Baziyan, Mehalî Mengur, Sabûnkeran, Silêmankendî, Cexetû, Dolî Qurûça, Tancero, Mezray Seholan, Befrî Kelîxan, Kiwêstanî Lend û Bêstûn, Kelî Kematû, Zembîl, Qela û Darseyran, Kêwî Arbeba, Berdezerd, Naleşikêne, Dê Mukrî, Burhan, Saruqamîş, Mîredê, Serkarêz, Rindol, Qaziyan, Nemse û Taylend…

Kewaye em şiwênane bo Hesen Zîrek ne zêdî dayikî û ne malî bawan in, belkû cê nizirgey xerîbkewtinewe n; wate ew şiwênenke Zîrek têy da detiwanê naşiwênî namoyî xoy bidozêtewe û hunerî namoniwênî xoy berhem bênê. Paş ewey le seretay çilekan da bo hemîşe le nawendî bilawkirawey fermî dûr dexrêtewe, degerêtewe bo Kanî Mela Ehmedî Bane û lewênderê çayxaneyek dekatewe; paş maweyekîtir koç û mal berew Şino degiwazêtewe û mebestî wa ye axirî pîrî û awîlkey temenî lew şare da be serencam bigat. Belam wekçon berdewam xoy basî gîrodebûnî destî çerxî çepgerd û namuradîy felekî kirduwe, emcareş çarenûs berew şiwênêkî dîke raydenêt. Ke pizîşkanî nexoşxaney Wirmê le çareserkirdinî nexoşiyekey nahumêd debin, nizîkbûnî wadey mergî be xizmekanî radegeyenin. Ewanîş biryar deden bo serperiştîy kotayî bîbene nexoşxaney şarî Bokan; le rastî da tenya rêkewtêkî rût bû ke seferî xerîbaney Hesen le şarî Bokan kotayî pê bêt û diwatir be Bokanî binasêndirêt û emcareyan nek Zîrekî be demar zîndû, belkû gilkoy be huner hemîşe zîndûy le hewrazî naleşikêne da bihewêtewe.

Deçime ser Naleşikêne, beramber be Bokanê Yarî min zor necîb e, barîk e û neşmîlanê

Hesen Zîrek herweha ke pêbestey şiwên nebuwe û tenya hogirî fezayekî şiwên paqijkiraw û nawçe sirawe buwe ke bitwanê xurbetî aşinay (unheimliche) tê da bibînêtewe, le barî întîmay hîzbî û siyasîşewe herweha naderwest û bêsempat derkewtuwe. Bêguman hunermendêkî sinûrbezên wekû Zîrek ke ruxsarêkî papyolarî hebuwe û le nêw tewawî çîn û tiwêjekanî komelga da hogir û layengirî taybetî xoy pêk hênawe û çendîn carîş le layen rijêmî paşayetîy Êran û rijêmî Be’sewe kelebçe û eşkence û zîndan kirawe, natiwanê mirovêkî nasiyasî ya dijesiyaset bûbê, her boye Hesen dajdarî nîştiman û peroşî dozî reway kurd buwe û hîç kat xoy lem babetewe bê helwêst nezanîwe. Belam her be pêy naşiwênxwazî, ne tiwanîwye morkî aydolojiya û hîzbêkî taybet werbigrê û neş hunerekey têkelawî bangeşexwazî û diruşimhawêjî bikat. Zîrek lew kataney da ke bê piştîwan demayewe, berew melbendî Barzanî heldehat û lewênderê kêşî şorişigêrîy goraniyekanî qursayî zortirî be xowe debînî:

Cêjnî kurd zemanî Selahî ew Selahî giyanfîday kurdan
Hate dunya Selah, Selah kame Selah? Ew Selaheddînî Eyubî Kurd im emin, kurd im emin, kurd im emin, ta ew rojey demnêjn Kêlî jûr serim denêjin, her delêm kurd im emin, kurd im emin

Belam ewe rastiyekî haşahelnegir e ke hîç kat xoy le nêw hîç rêbazêkî siyasî da nebînîwetewe û renge emeş bo pere estandin û giştgîrkirdinî deng û awazî Zîrek le nêw hemû nawçe û zarawe ciyawazekanî Kurdistan da dewrî ewtoy gêrabêt:

Ne çînîm dewê, ne kaşî / ne hîzbîm û ne caşî Ne tûdem, ne wêldaşî / selam û eleyk heme giyan

Be xoy û be wêldaşî

Le babetî bîrûray ayînîy Zîrekewe şitêkî ewtoman be destewe niye, cige lewey ke le qeyran û tengijey qonaxî gewresalî da ke yekêk le taybetmendiyekanî hatine gorêy pirsî mêtafîzîkî û antalojîkî û herweha bîrkirdinewe le kêşey merg e, Zîrek tobeyekî sîmbolîk deka û bem boneşewe goraniyekî sozdar dexwênê:

Baran baran e, hewr û baran e / Yar Xudahafîz, dest lêk berdan e

Herweha le goraniyekanî da wişe û destewajey taybet be diyarde û kesayetiye ayîniyekan be zorî debînrê, belam wek amajeman pê da hemûy em hêma û sîmbole pîrozane karkirdî mosîqayî heye û be pêy cîhanbînîy dunyageraney kurdî, ne le pênawî dabiran le dunya, belkû be mebestî berînkirdinewey bazney jiyan û jîndostî hatuwete gorê: Qesem be Rehman û Rehîm, pena be Seydî Serwer, qesem be Sûretî Emme, bew Xudayey bê mekan e, ya Sultan hawar, ya heywansarî, bew Quraney ser per şîn, Xews le minit nesênê, Sûrey Welfecir, Kak Ehmed le Silêmanî, wek cû bot degrim şeme, ya Ebabeylê, Urûs im, Cû m, Ermenî m, dînim bo to betal e û…

Le kotayî da eme ciwanperistî û hestî sinûrbezênî ciwaniye ke be ser sinûrbendîy pîrozî û daxirawebûnî da ser dekewê:

Ber bem lawe ke, bînim cebînit / Le ser kam dîn î, bême ser dînit

Jiyanî pir çermeserîy Hesen Zîrek wekû mirovêkî trajîk, hêmayekî rastniwênî mêjûy gelî kurd e, xurbetî Zîrek diwatir le xerîbiyekanî şa’îranî kurd wekû Şêrko Bêkes, Siware Îlxanîzade û Hêmin da berdewam debêtewe û tenyayî û bêkesiyekanîşî le tenyayiyekanî Alan Kurdî û Ezîz Şingalî da dupat debêtewe. Hesen Zîrek, Hesen Zîrek nebû; belkû beserhatî mergesatî xurbet û tenyayî hemûman bû. Le hunerî netewîy kesanêkî wekû Zîrek da ye ke gile û gazendey nerîtî û çarenûsbînane berew rexne û rûberûbûnewey konkirêt û îradegerane werdeçerxêt:

Felek birûxê dewr û dîwanit / Felek biçemê hewt asimanit Felek legelma wa keçreftar î / Sebaret be kurd toş îsti’mar î

SERÇAWE

Naleşikêne, Sercemî Goraniyekanî Hesen Zîrek, Amadekirdinî Qadir Nesîrîniya, Pêdaçûnewe: Hesen Goran, Nûsînî Note: Wehîd Mu’tesemî, Bilawgey Goran: 1381, Sine

Hesen Zîrek, Hesen Zîrek Nebû!

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Hesen Zîrek, Hesen Zîrek Nebû!

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply