Helbesta Kerîm Deştî: Hesreteke Ezelî di Bendewariya Evîneke Ebedî da Xwendina du defterên Helbestan “Dirextî Direwşanewe” û “Dirextî Xamûşî”

Helbesta Kerîm Deştî: Hesreteke Ezelî di Bendewariya Evîneke Ebedî da

Xwendina du defterên Helbestan “Dirextî Direwşanewe” û “Dirextî Xamûşî”

EBDULXALIQ YEQÛBÎ – JI SORANÎ: MÊHDÎ JAFARZADEH

Puxte: Kerîm Deştî helbestvanekî hevçerx ê başûrê Kurdistanê ye. Helbesta wî bi taybetî jî du defterên “Dirextî Direwşanewe” û “Dirextî Xamoşî”, ji aliyekî ve koka xwe di zemîna nerîtê û ji aliyekî din ve jî di zemîna modernîteyê de xurt kiriye. Helbestên wî xwedan taybetmendiyeke zindî û herikbar in û li pey xwesteka mijar û ramanên sereke ne. Dînamîzm û hereketa di helbestên wî de yekalî û sabît û mirî nîne. Form û pêkhatên zimanî di helbestên Deştî de ji bo afirandina etmosfêreke modern, bi riya sûdwergirtin ji xusûsiyeta naskirî ya helbestên klasîk çê dibin. Hêdî hêdî wateyên modern dertên û di encamê de berhema ku tê ber çavên xwendevanan, hem dengê rabirdûya niştîmanê û nerîtê di guhê wan da dimizmizîne û hem jî dengê modernîteyê di nava xwe de dihewîne. Ji bo zelalkirina vê yekê, ez di vê gotarê de hin mînakan ji form û naveroka helbestên wî raberî we dikim.

Peyvên sereke: Modern, hesret, klasîk, evîn, nerît.

Destpêk

Helbestên Kerîm Deştî koka xwe ji du nerît û keleporên gewre werdigirin: Nerîta helbesta klasîk a kurdî û nerîta helbesta modern a rojavayî. Herwext ku helbestên Kerîm Deştî nêzîkî pîvan û taybetmendiyên du nerîtên navborî dibin, hin berhemên serkeftî û çêjbexş tên ber çavan ku xwendinbar û herikbar in. Bi heman rêje, her dem ku ew ji pîvan, taybetmendî û siruşta van du nerîtan dûr dibe cureyekî ji cureyên yek-rehend (one dimensional), qels û tenik tên hilberandin.

Dibe ku bê pirsîn: Helbestvanê ku hêviya modernbûnê di serê wî de heye, çima qala nerît û keleporê dike? Nêrîna min ev e ku eger helbestvanek bixwaze serkeftî be nikare xwe ji nerît û keleporê dûr bixe. Bi ya min eger helbestvanên modern ji deq û metnên ku berî wan hatine nivîsîn haydar nebin tu carî nikarin berhemeke serkeftî hilberînin. Ji bilî vê yekê jî tu helbestvan nikarin berhemeke nû hilberînin ger ku ev tiştên berî wan hatine nivîsîn û keşfkirin dubare bikin. Loma jî xwendina kelepor û rabirdûyê bi vê wateyê ye ku helbestvan bi hişyariyeke zêdetir bikare metnekê biafirîne û di vê metnê de jî taybetmendiyên ciwanînasiyê hebin; ji bo xwendevanan nû be û ew bikarin bi riya wê ji cîhan û jiyanê baştir fêhm bikin. Helbestên Kerîm Deştî di vî warî de gelek nizmî û bilindî derbas kirine, pirî caran serkeftî ne û hin caran jî kêmasî tê de hene. Lê belê ev jî siruşta helbestvanekî bawermend û westannenas bi eslê afirînerbûnê ye ku li riyeke nehêsan û asê, xwe hîn bike ka çawa hilkişe bilindiyan û xwe bigihîne ser pozikan.

Helbestên Kerîm Deştî ji aliyekî ve koka xwe di zemîna keleporê û ji aliyekî din ve jî koka xwe di zemîna modernîteyê de xurt kiriye. Helbestên wî xwedan taybetmendiyeke herikbar û zindî ne. Li pey daxwazên mijar û ramanên sereke ne û dînamîzm û teşeya wan yeksan, bêhereket û mirî nînin. Qalib û pêkhatên zimanî di helbestên Deştî de, bi riya sûdwergirtin ji taybetmendiyên kesên binavûdeng ên di warê helbesta klasîk de ji bo berhemanîna etmosfêreke modern, hêdî hêdî di encamê de tiştekî raberî xwendevanên xwe dike; di heman demê de ku dengê rabirdûya nerît û dîroka welêt di guhê xwendevanan de dimizmizîne, guhdariya deng û xwestekên nû di vê serdemê de jî dike. Xwendevanên hûrbîn ên helbestên Deştî hem ji wateyên veşartî yên pêwendîdar bi jiyana îronî haydar dibin û hem jî ew dikare wan vegerîne serdema berê ya şanazîbar yan tijî şermezarî.

Deştî di afirandina xewn û xeyala mirovên kurd di nava helbestên xwe de kêm zêde di wan cihan de bi ser ketiye ku wêne û dîmenên rabirdûya mirovên kurd dariştine. Pirî caran dengê helbestên wî dibin nûnerê mirovên kurd û bi zimanekî lêvrêj û têr ji wesfên helbestvanane û dûr ji durişmebazî û asayîbêjeyên helbestên lawaz yên îronî ne. Bi baweriya min “hesret” nimûneyek ji girîngtirîn bîr û temayan e ku pêkhênera cîhana helbestên Deştî ye û di berhemên “Dirextî Direwşane” û

“Dirextî Xamûşî” de bi berdewamî tê qalkirin û dîmensaza cureyek evîna ruhî û ebedî-manewî ye. Ku em dikarin bibêjin Deştî felsefeya bûyina mirovê cîhana xwe yan cîhana mirovê xwe li ser bingeha hesretkişandineke ezelî ji bo jidestdana cureyek evîna ebedî dadimezrîne. Di helbestên Deştî de pêwendiya di navbera evîn û mirov de, ku “hesret”a tê de nîşandêra pûçiya hebûna niha ya mirov di cîhan û jiyanê de ye, binemaya xwe ji xweza û kokên wê werdigire û bi vî rengî ye ku ew dibin diyalogên nemir û berdewamiya dengê helbestên wî ligel kevir, ba, gul, giya, çol, çiya, ewr û rojê. Hizûra berbiçav a siruşt û kokên wê di helbestên Deştî de tenê nabin bi hizûreke fîzîkî û madî ku destek bidin bi afirandina ciwaniya siruşta niştîmanê bo rêzgirtin li ciwaniyên niştîmanê (ev tişt bo nimûne pirî caran di ceribandina helbestên klasîk ên sedsala bîstem de tên dîtin: Wek ceribandinên Qan’ê, Pîremêrd, Seyd Kamîl û Hejar û hwd.), lê belê dibe bi hizûreke organîk û zindî ku tê de mirov û siruşt dibin du parên jihevcudabûyî yên gerdûnîbûnê û tesîra du aliyan di encamê de hem diyarkera çarenûsa mirov e û hem jî diyarkera çarenûsa cîhanê.

Dubendiya felsefî û ciwanînasiyê di helbestên Deştî de, di vê yekê de ye ku pirî caran “tu” tê ser zimanê “min” ê bêjer û axêverê metn û helbestên wî. Lê belê tu caran destê “min” nagihîje wê. Bi nêrîna wî, “tu” ji ber piralîbûna xwe û ji ber ku li her derê heye, her der û her tişt dagirtiye, veşartî û nenaskirî ye. Wek rojê ku eger em bixwazin bibînin û binasin, ne tenê şiyana me ya lênêrînê tune, lê belê eger em bixwazin lê binêrin çavên me azarê dibînin û em seheka xwe ya dîtinê jî ji dest didin:

Çî bikem baş e?
Bowey tozê bwestît û wiçan bigirî Rohim le sîmat gîr bibê we Destim dawênî to bigirê
To ey şûşeyîtirîn zê to
To ey nadiyartirîn rê to
To ey tobawîtirîn cê to
(Dirextî Direwşanewe, r. 4)

Xala girîng û pêwendîdar bi fikr û ramana sereke di vê gotarê de şêwaza danûstandina Deştî ligel temaya hesretê û dariştina form û zimanekî wisa ye ku ew bi awayekî binhişane vedigere ser kok û regeza zêdebikarhatî ya helbesta klasîk. Wek nimûne di helbestên Mehwî de dijberiya di navbera “roj” û “şevnêm”ê de wek sembolek ji bo nîşandana hevpêwendiya mijarê (correlative objective/ T. S. Eliot) xuya dibe ku di nava malika helbesta xwe de bi kar aniye:

Le her cêyek hellê xurşîdî îşqî gullrrûxan mehwî Eger eqlî bibê, lew cêge awingî eql çi bika?

**** To ke derkewtî mepirse çî be ser dê giyan û dil Halletî şewnim temaşa ke be weqtî rojhelat

Di nimûneya “Nalî” de ku dijberiya di navbera “yar” û “roj”ê de ye, lê berevajiya îmajên Mehwî vê carê “roj” e ku bi hatina yarê û li hizûra wê meydanê vala dike û winda dibe.

Le xewfî tel’etî roj her weku şêt Be rûzerdî hellat û kewte kêwan

Deştî di helbestên xwe de her tim temaya aşina ya cîhana helbestên klasîk dubare dike, lê belê helbestên wî tenê teqlîd û kopîkirina mîratên helbesta kurdî nîne û ew her tim atmosfêrek û şêwazeke zimanî ya modern diafirîne. Ango dema ku xwendevan rastî berhemên wî tên, metneke nû dibînin ku li berawirdkirina mîratên berê bi awayekî cuda danûstandineke ciyawaz ligel wateya hesretê û pêwendiya cîhana bedew bi çarenivîsa mirovan dike.

Têgihîştin ji wateyên “hesret”ê di helbestên Deştî de pêwendîdar bi têgihîştin ji cureyek pêwendî ye ku “min”a di helbesta Deştî de bi “tu”ya windabûyî û nediyar a wê “min”ê ve girê dide. Deştî hewl dide ku vê pêwendiyê di zimanê helbesta xwe û ceribandina jiyana asayî de, bi hevdu bigihîne û di vê riyê de jî çêja formîk û wateyî di berhemên xwe de çê û berbelav bike:

Birîqey ziywînî yadêke
Le hezar geweda depirrjête dirizî brînm Çawim pirr le şewqî rê deka
Birîqeyi ewînî dêrîne
Biyabanî ewînim pirr awî zê deka

(Dirextî Direwşanewe, r.34) ****

To ebedî minî le rohî kurtxayenima Min satewextî tom le ewînî ebedîta

(Dirextî Xamoşî, r.38) ****

Min weku ba be hemû layekda helldekem keçî carê rêm nekewte daristanit
Min wek rûbar be hemû layekda ret debim Bellam hergîz nageme kenarî to

(Dirextî Xamoşî, r. 39) *****

Ta ebed
Werewe êstakeş westawim Kitêbêkî tenhay naw refem

Baranêkî wirdî asmanim Dirextêkî tenhay biyabanim Lutkeyekî befrawî çiyam Kerwêşkeyekî xemgînî

Naw pawanê tijî giyam. (Dirextî Xamoşî, r.136)

Lê belê hin caran jî ev pêwendî dikeve nava bazinê û di hundirê metnên Deştî de şêwazeke çewt û yek-rehend li xwe bar dikin. Ji vî aliyî ve wate bi terzekî derasayî tên xuyakirin û rêjeya çêja ravekirina metnê ta radeyekê ji ber çavan dikeve.

Minîş wek to şewqî ewînim helldeçê Meger sûtaw
Xeslletî sûtêner nagrê

(Dirextî Xamoşî, r.37)

Di vê berhemê de “şewqî evîn helçûn”, ravekirineke nû û xweşik e lê piştî wê helbesta “meger sûtaw xesletî sûtînewe nagirê” ji ber zêde bêperdebûn û sadebûna zimanê beyankirinê, tiştekî ji bo tehlîl û venêrîna xwendevanan nahêle.

Yan di helbesta jêr de dubendiya sohbetê ta radeyekê eşkere û sabît di navbera esman û erdê de, wate û forma helbesta wî dixe rastayekê ku derfetê ji xwendevan re nahêle li wateya formîk û watenasaneya metnê venêrin.

Asman dilî hênde nerm e Carcar weku minall degrî Bellam zewî hênd dilrreq e Le manay giriye nazanê

(Dirextî Direwşanewe, r. 88)

Kerîm Deştî bi van du berhemên xwe hewl daye bi zimanekî xweşform û rewanbêj, hin caran jî sade û rasterast, raz û nihêniyên ku nîşandêra hesreteke ezelî ya “min” di helbestên wî de ne, beyan bike. Ev “min”a wî muştaq û hêvîdarê gihîştina bi evîneke ebedî ya wê “tu”yê ye ku bi awayekî paradoksî di her cihekî da hazir û amade ye. Lê belê her tim jî veşartî û nedîtinbar e. Hizûra “tu”yê mereqdar (metlûb) a “min” a di helbestên Deştî de ji cinsa van “tu”yan e ku di berhemên helbestvanên klasîk ên kurdan de, bi taybetî jî di helbestên “Mehwî” de xuya û berçav in. Û wisa bandora xwe li helbestên Deştî danîne ku kokeke kûr a watenasane ji helbestên klasîk tê meydanê û bi vî awayî helbestên wî dibin beşek ji danûstandin û diyaloga navdeqîbûna (intertextuality) ceribandina helbestên klasîk û modern ên kurdî. Ji aliyêkî din ve ziman û nêrîna helbestên Deştî ji hebûn û kapasîteya cîhana modern sûdê werdigire û kokeke wê ya din jî tecrubeyên helbesta modern e. Ji ber vê yekê jî pêwendiya xewn û fantaziyên “min”a di helbestên Deştî de vedigerin ser cîhaneke modern ku ew bi xwe jî tê de jiyaye, û di hest û hîsê wî de jî nifûz kiriye û vê yekê, xwe di nava reftar û ramana wî de jî nimandiye. Bi vî rengî eger em li danûstandina Deştî ya ku di navbera du berhemên “Dirextî Direwşanewe” û “Dirextî Xamûşî” wî û mijara “hesret”ê de ne binêrin, em têdigihîjin ku berhema helbestvanekî dixwînin ku hem ji hêviya wateyî ya mîrata helbesta kurdî dûr neketiye û hem jî rastiyên cîhana modern kiriye bingeha mijara xwe ya fermî û “min”a helbesta xwe bi şêwazekî guhertiye ta bi zimanekî biaxive ku têra xwe lêvrêj ji nîgeraniya însanekî modern e ku bibe nîşaneya hesreteke ezelî di bendewariya evîneke ebedî de!!!!

Diwa gellay ew direxteş werî Temenim be ser çû nehatî serwerim Rojê dê ke minîş wek gella biwerim

(Dirextî Direwşanewe, r. 33).

Helbesta Kerîm Deştî: Hesreteke Ezelî di Bendewariya Evîneke Ebedî da Xwendina du defterên Helbestan “Dirextî Direwşanewe” û “Dirextî Xamûşî”

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Helbesta Kerîm Deştî: Hesreteke Ezelî di Bendewariya Evîneke Ebedî da Xwendina du defterên Helbestan “Dirextî Direwşanewe” û “Dirextî Xamûşî”

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply