Guftûgoyeke li Pey Pişaftina li ser Kurdan û Bandora Pişaftinê li ser Rih û Hişê Kurdan

Guftûgoyeke li Pey Pişaftina li ser Kurdan û Bandora Pişaftinê li ser Rih û Hişê Kurdan

MIHEMED ŞARMAN

Puxte: Dewletên mêtinger ne tenê bi darê zorê lê bi rêya pênasekirin, medya û amûrên ragihandinê û perwerdehiyê jî rih û hişê madûnan dihetikînîn. Sedan sal e dewleta tirkan perçeyek ji Kurdistanê dagir kiriye, bi her awayî li her qadê kurd dane ber xencera pişaftinê. Vê yekê kiriye ku gelek kurd ji xwe ji çanda xwe dûr bikevin, bi çavên dijmin li xwe binêrin. Ev nêrina dewleta tirk ya faşîzan, ne tenê li ser kurdên nexwende an jirêzê lê li ser kurdên xwende, siyasetmedar û rewşenbîran jî bandorên xurt hiştine. Ev rêzenivîs wê hewl bide avakirina vê nêrina faşîzan cardin bi bîr bîne û piştre bikeve pey van şopên pişaftina navmalî; van yekan bi mînakên kevn û rojane bide berçav.

Peyvên sereke: Pişaftin, rabêja desthilatdariyê, nêzîkbûna faşîst, nasname.

Destpêk/Hişyarî

Ji damezirandina dewleta tirkan (TC) bigire heya niha derbarê dagirkerî, deshilatdariya jakoben, nijadperestî, zilm û zordariya wan a li Kurdistanê baş xirab keleporek ava bûye. Xebatên li ser dîroka dagirkeriya tirkan her tim rastî astengkirin, cezayên giran û sansorên dijwar hatine; rêya arşîvan ji bo kesên xwedî exlaqekî akademîk û nêrînên objektîf her tim girtî maye. Vê yekê jî asta van xebatan daxistiye. Çi ji ber vê yekê be û çi ji sedema baweriya qewî ya lêkolînerên vê dewleta nû be, piraniya van xebatan bêyî ku li ser dagirbûna Kurdistanê bisekinin û balê bikişînin ser zilm û zordariya rojane, konê çareseriya xwe di nav milkê demokratîkbûnê de, li ser pêşniyazên sivik û erzan vegirtine. Di vî deh salê dawî de tevger û siyaseta kurdan jî dev ji rexneyên xwe yên radîkal û tund berdane; wan jî vegotina xwe li ser asasê van xebatên henûn û çareseriyên nekûr meşandine.[1] Ev hewldan dike ku êdî dîroka talana dewleta tirk were jibirkîrîn, dagirbûna Kurdistanê yekcar bê piştguhkirin. Talûke û nezaniya vê perspektîvê ya herî mezin jî dûrxistina psîkanalîza rihê mirov e; ji bîr dikin ku mirov nikare trawmayan bi çareseriyên erzan bicebirîne; mirov nikare milên jêkirî, piyên şikestî, seriyên daliqandî, zimanê qusandî, bi hebên serêşê, bi pansûman û dermanên hêsan rihet bike. Di dîroka gelan de mînakên wiha pir in, belkî rewşa cihûyan delîla herî mezin e.

Ev rêzenivîs -wek nivîsên berî Zaremayê- hewl dide vegotina enqazan, deq, tesîr û trawmayên pişaftina sedsalan ên li ser rihê kurdan bi çavekî şexsî û navmalî bibîne û veçirîne. Piraniya referansên min jî ji tecrûbeyên şexsî, ji çavdêriyên subjektîf ên li ser xwe, li ser civak û guftûgoyên berdevkên siyaseta Bakur tê. Ya rast ez ê bi zimanekî sar nekevim pey isbateke akademîk, bi min, ji bo çavkaniyên yekemîn ev ne gengaz e jî.

Beriya ku em derbasî mijar û mesela xwe bibin ji bo bîreweriya me ya tozgirtî û hişê me yê hetikî divê em serencama avakirina dewleta tirkan, dagirtina zikê heyûlaya “Turk” bi bîr bînin. Ne carekê ne deh caran her û her em vê bîreweriya xwe zindî bigirin, ji pirsgirêkên rojane, berçav bêtir berê xwe bidin avzêya yekemîn.

Serencama avakirina heyûlaya nasnameya tirkan

Gava kadroyên kiryar û avakar ên dewleta tirkan (jontirk) wek mîrateya şahînşayeke mezin ji Şerê Cîhanê yê Yekemîn derketin, li hember têkçûyineke bêhempa bi saya serê dewletên din yên dagirker û bi xêra avantajên konjektora demê jî li qada şer di navbera salên 1918-1923an de baş xirab çend serkeftinên leşkerî bi dest xwe xistin. Di dîroka tirkan ya fermî de ev serkeftinên biçûk bi destê nûserên nijadperest, pênûsnepixî, dijkurd bi tacên zêrîn hatin xemilandin; rastiya şer, tepisandin û qirkirina gelên netirk (kurd, ermen, rûm…) niyet û armancên van kadroyan bi virr û derewan hatin veşartin û li arşîv û menzelên tarî hatin kilîtkirîn.

Kadroyên ku baş zanîbûn ku li hember ên ji dest çûyî, tişta mayî ne hêjayî tiştekî ye, zend û bend vemaltin; bi enerjiyeke qerase li ser navê muasir medeniyetê dest bi înqilab û guhertinên mezin kirin. Qadeke mezin, kar û xebateke dûdirêj li benda wan bû. Dem dema netewe-dewletên derengmayî bû. Divê her tişt ji nû ve bihata avakirin, bingeha nûjeniyê jî bi felsefeyeke rojavayî û pozîtîvîst li ser peyva “turk”ê ya virt û vala bihata dagirtin. Bi hêrsa têkçûyînê, bi xezeba derengmayîna ji welatên din, bi kilimkoriya rihekî pozîtîvîst, bi xemsarî, bi paşguhavêtina soz û peymanên rojên teng, bêyî heqaniyet û mafdariya hevalbend û dostên xwe yên kevin bi bîr bînin, bi guhên ker, bi dilên kevir hemî kelepor, mîrateyên qedîm hemî netewe û gelên cuda, ol û baweriyên rengîn yek bi yek şewitandin, qelandin, deforme kirin, da ku zikê fireh ê hûtê “turk” dagirin, da ku ew birçiyên salan, qewirandiyên sikakan, koçber û bêbinyadên Asyaya navîn, ji xwe re neteweyeke nû ava bikin.

Ji Kongreyên Zimanî bigire heya Plansaziya Pênç Salane ya Hilrakirinê, Enstîtuyên Gundan, Dezgehên Ziman û Dîrokê ji valahiya qerase, ji heyûlaya hêmaya “turk” re li ser pişta Qaxniyan, bi barên virr û derewan malzeme hatin kişandin. Di vê keftûleftê de rewşenbîr û munewer, leşker û serbaz ketin nav heman karê pişaftinê heya bi vî awayî nasname, dîrok, zimanên gelên niştecih tûşî zilmeke xedar hatin. Gurê pîr, keftarê duhî, veguherî bozkurdê îro heya roja me ev zûrîna guran, xewnereşka bindestan, li ser armanc û encama xwe ya ewil hê jî didome.

Îro ew jî em jî baş dizanin û divê bizanin ku hîmê vê dewletê li ser gora kal û bavê me, sebî û mindalên me ye; haveynê vê felsefeya jorîn bi xwîna serok, xemxur, mêrxasên me meyiyaye. Binê axa me ya dagirkirî bi hestiyên mexdûran, ser axa me bi bîranîn, têkoşîn, xîreta şêrgeleyên me tije ye ku şehadetî ji vê zilmê re kirin û dikin. Wek erkeke exlaqî, helwesteke însanî, peywireke dîrokî, bêgaviyeke psîkolojîk divê ev yekên han neyên jibîrkirin, em gazindar, gumanbar bi israr û îddia, talebkar bin ji bo mafên xwe. Lewre ev yek ji hedê hiqûqê ji perspektîfa siyasetê derketiye, bûye erkeke exlaqî. Du vebijêrk hene li ber destê me: An xwe xapadinek e ku hemî kesayetiya mirov dihetikîne, rihê mirov rezîl û riswa dike; an serhildan û daxwaza hemî mafên eslî ne ku mirov dikin xîretkêş, jixwebawer bi kurt û kurmancî mirov dikin mirov.

Helbet ev pêvajo di halê xwe de, di cihê xwe de nesekinî.

Mezin bû, kemilî, bihêz û bêedeb bû. Dagirkeran bi gotinên xweş, bi modernîzmeke kulek qaşo xwe ji vê rabûrdiyê şuştin, cilên paqij, sakoyên modern li xwe kirin, ji xwe re mît û çîrok û destan peyda kirin, hesin helandin, çiya qelibandin, rûbarê Amazonê tapo kirin, heyv û roj bi navê xwe ve pîne kirin, heya bobelata talanê bi devê helbestvanê mezin Nazim Hîkmet li ser bextê beza hesp û meyînên dijmin hat romantîzekirin.

Dagirker biçûk bû, xwedî rihekî pûç, bêbinyad û koçber bû. Ji xwe ji kula xwe haydar, ji kiryarên xwe bihêvî bû, ji rastiya xwe reviya dîroka derewîn ji xwe re kir şûr û mertal, leşkerên potînreş, zindanên tarî û sar kir nobedar, nav û beynokên nebaş ji xwe dûr xist û avêt ser niştecihan, avêt ser kurdan.

Êrîş (înkar û navlêkirina kurd û mesela Kurdistanê) li ser sê mekanîzmayan bi awayekî sîstematîk bi plansazî wek Şark Islahat Planı [Plana Îslehkirina Şerqê] hat meşandin: Yek ji wan bi perspektîfeke leşkerî ye, bi tedbîl înkar, zordariyê ku di şexsê artêşa tirkan de xwe dide der. Ya duyem li ser rêya zanyariyê di nava xebat û lêkolînên nijadperest de ye; ya sêyem jî bi qismekî feyza xwe ji kelepora vê zanyariyê (!) digirt, bi amûrê ragihandinê (televîzyon, sînema, edebiyat) qûtê derewên xwe alif dik(ir) in. Her çiqas mekanîzmaya yekem (artêş û “çareseriya leşkerî”) van salên dawî çend derb xwaribin jî heman nêrîna xwe didomîne. Ji ber konjektura dinyayê û têkoşîna kurdan, van her sê paradîgmayan jî şert û mercên xwe guhertin bêyî ku armanca xwe ya sereke ji bîr bikin.

Artêşê dengê xwe hinekî qut kir, lê şerê xwe domand (kalekolên van salên dawîn[2]); akademî, zanyariyê jî vegotinên xwe nerm kirin bi quncîknivîsên demokrat, lîberal di nav têgehên wek “kurd jî watandaş in, em bira ne, ji bo Tirkiyeyeke bihêz ew jî lazim in”, bi awayekî xapînok kincekî din li kurdan dirûtin.[3] Kincê pişaftineke henûn, qurnaz; ji wan re kar ji kurdan re ziyan. Amûrê ragihandinê hê jî dil nekiriye ku xwe biguherîne heya bi rêzefilmên wek Şefkat Tepe [Girê Dilovaniyê], ku zaroka Anadoludan Görünümê [Xuyanga ji Anadolê] ye, rola xwe didomîne.[4]

Di vê pêvajoyê de bi van yekan paradîgmayeke zor faşîzan,vegotineke dûrî rastiyê bi hûrgulî ristin. Bi analojî û dîkotomiyan ava bû faşîzm. Ew modern, kurd paşverû; ew baş, kurd nebaş; ew paqij, kurd qirêj; ew qedîm, kurd bêbinyad û kartkurt; ew çêker û avakar, kurd xirabker û talanxwaz; ew yekgirtî, kurd “bolucî[5]”; ew saf û paqij, kurd xayîn û zikreş; ew cîhanşumul, kurd herêmkî; ew devbeş û delal, kurd devbigirêz; ew pantor û papyon; kurd çefiyeke xirbende, şelwarekî erebî; ew zana, kurd nezan; ew efendî, kurd xulam… Heya nav û nîşanên xwe li kurdan kirin, bi sînema, roman, televîzyon, mufredata xwe ya millî hezar carî bi wan dan dubarekirin, qurana xwe ya pîroz bi wan dan xitimkirin û carîkirin, bi mitralyoz, bi G-3, bi F-16yan li nav dilê kurdan dax kirin.

Şopên nêrîna faşîzma tirkan di nav kurdan de

Piştî vê kurtasiya pêvajoya avakirina dewleta tirkan, ku em werin ser meseleya xwe û pirs bikin ka gelo vê talan û zilmê, van navlêkirinên kirêt û vê tepisandina kesayetê di sedsalan de çi zirar dan rih û hişê kurdan. Ji kurdên xwende bigire heya serokan ji siyasetmedaran bigire heya nexwendiyan vê bobelatê çi talan hişt di bîrewerî û dilê kurdan de.

Çend nimûneyên anonîm ji nêrina tirkan ku di nav kurdan de belav bûye

Wek li jor bi kurtasî hatiye xulasekirin, damezirandina dewleteke nû bi her awayî damezirandina mirovekî nû bû. Çiqas wesfê baş û li gorî demê pêşketî ji milkê şaristaniyê hebin jî hem bi awayekî razber hem bi awayekî şênber bi vî kes/î -dewlet- ji nû ve hate pînekirin. Helbet ev pêvajo li hêlekê bi avakirinê, li hêla din bi tunekirinê dimeşiya. Gelên ermen û rûm ku şert û mercên wan bi yên kurdan re tam nedişibiya hev (kurd bi dînê xwe misilman bûn) rastî komkujiyên dijwar hatin. Serhildanên kurdan jî bi heman rengî hatin tepisandin. Yê ku ji holê hatin rakirin, êdî ne problem bûn ji bo dewleta nûjen. Jixwe ew şakî û pêxwasên çiyan bûn di çavê dewletê de, divê ji binî ve bihatina îmhakirin. Lê yên ku man, xwedî nav, nîşan, dîrok, xwedî esl û asasekî bûn. Pişaftina ilmî û zanyarî, piştî derfetên bi derbên leşkerî bidestxistî, wê demê dest pê kir. Piştî înkara ku gelekî wekî kurdan nîne –di heman demê de ew jî bi derewa xwe nebawer bûn- hetikandina rih û şexsiyata kurdan dest pê kir. Wek paradokseke îronîk dihate gotin: Belê kurd nînin lê ku hebin jî nebaş in, xayîn û zikreş in; nezan û qerwaş û qirêj in. Çi sifetên nebaş hebin li wan hatin kirin, kurd piştî wex- tinan rasterast ji rêza mirovahiyê derketin û li ser navê van beynokan krîstalîze bûn, baweriya wan bi wan nema, ji bo ku xwe bidin qebûlkirin ketin nav keftûleftên trajîk.

Di dîroka dagirkeriyê de ev yek her tim diqewime, gava mirov li tecrûbeyên reşikan an zilma li ser niştecihan, tevgerên kolonîzekirina îngilîzan hwd. dinêre, heman tişt li wir jî qewimiye. Ya xirab, ev navlêkirin, nebaşkirin, derxistina ji asta mirovatiyê piştî wextinan digihîje armanca xwe. Kesên ku bi her awayî hatine mehkûmkirin, dor li wan hatiye pêçandin, dawiya dawî xwe kêm û nezan dibînin. Ev nexweşî zû belav dibe, dermanê wê bi dijwarî peyda dibe. Ger em bikevin pey vê enqazê em ê di çend xalan de tiştên balkêş bibînin li jêr encama pişaftina bi vî rengî ku li ser rêbaza dîkotomiyan, an dijberiyan hatiye ravekirin. Divê em li bersiva pirsa ‘gelo nêrina dewleta tirk li ser kurdan çiqas bûye para kurdan jî?’ bigerin.

tirkên modern ên paqij, kurdên paşverû yên qirêjî

Gelo mirov bikeve pey vê pirsê “di bîreweriya kurdekî nexwende, nepolîtîk û jirêzê de tirk çi ye, an dema ku peyva tirkan tê bilêvkirin çi di serê wî de derbas dibe?” Heman tiştî mirov ji bo kurdê xwende, zana ku di nava siyaseta kurdan de niha jî çalak e, bifikire mirov dê bigihîje çi encamê? Li ser vê yekê bi qasî ez dizanim lêkolîneke taybet nîne. Li vir hewldana me dê li ser şopa refleks û nêrînên civakî be. Helbet di qada şexsan de wê bersiva vê pirsê were guhertin, lê gelo nêrîneke hevbeş a civakî heye? Hebe li ser kîjan qodan ava bûye? Bi me ji bo ravekirin û dahûrandina bandora pişaftinê ev pirs û lêkolîn pir pêwîst in. Mirov dikare per û baskên pirsê fireh bike, gelo kurdekî ku hîn tirk nas nekirine lê ji hebûna wan haydar e, derheqê wan de çi difikire? Piştî ku tirk bi awayekî rûbirû naskir (koçî bajarekî tirkan kir, an bi tirkekî re kete nava danûstandinekê, an karmendekî tirk hate gundê wî ji bo peywirekê hwd.) çi tê guhertin, çi baqî dimîne?

Beriya ku ez behsa tecrûbeyên xwe yên şexsî an guhdarî, çavdêriyên dost û hevalên xwe bikim dixwazim cih bidim gotinên rewşenbîr û siyasetmedarekî berê yê kurdan, Fuad Onen. Onen di berhema xwe ya balkêş Ray, Raman û Bîranînê (Weşanên Pêrî, 2012) de behsa van yekan dike. Berevajî gelek rewşenbîr û siyasetmedarên kurdan, Onen bi aweyekî wêrek û pir zelal, a dilê xwe rave dike, tiştekî ku kurd zêde nakin jî li ser difikire, jê encamên balkêş û girîng derdixe. Piştî ku ji Dêrikê ji bo xwendina dibistana navîn (lîse) diçe Stenbolê rasterast dikeve nav tirkan. Helbet wî berê tirk bi awayekî dîtine lê cara yekem wek kurdekî xwe di nava ewqas tirkî û tirkîbûnê de dibîne. Piştî pirsekê Onen wiha dibêje: “Gava ku ez hatim dibistana navîn û lîseyê jî di hişê min de tirk derewîn, tirsonek, bênamûs bûn. Tîpolojiya tirkan di hişê min de wenî çêbûbû. Ez difikirîm ku temamê stenboliyan hem derewîn, hem tirsonek, hem jî bênamûs in, fehma min werê bû” (r.55-6).

Beriya ez vê nivîsê binivîsim min ev yek pir caran ji dehan kurdan pirs kiriye. Di bersivên wan tevan de kêm zêde xalên hevbeş hebûne, piraniya wan jî li ser nêrîna kek Fuad bû. Min bi xwe jî cara yekem tirk di şexsê mamosteyê gundê xwe de nas kirin[6]. Ew û jina xwe hatibûn gund, jina wî servekirî, xwediyê cil û bergên modern (!) bû lê gava ji bo perwerdehiya lîseyê ez çûm bajarekî tirkan di serê min de çarçoveyek hebû. Ev çarçove jî li ser bîreweriya min a naskirina mamosteyê min ê dibistana seretayî, gotin û beynokê bavê min ên li ser tirkan û amûrê ragihadinê yanî ji televizyonan bû.

Min wer hizir dikir ku tirk tirsonek in, ji ber ku cil û bergên wan dişibin yên mirovên televizyonê, ser û guhên wan paqij bûn hem li ber min hem jî li ber gundiyan, ew ji me pêşketîtir, paqijtir bûn; lê di xîretkêşiya namûsê de qels bûn.

Kurdan modernîzm an amûr û sembolên modernîzmê bi rêya tirkan nas kir[7]. Tirkan ev yek bi her awayî bi kurdan da jiberkirin. Hem ji şert û mercên kurdan ên erdnîgariyê ku piraniya wan bi xwedîkirina lawiran, bi çandiniyê re eleqedar bûn û kurdan ev yek jî li gorî xwendin û karmendiyê, paşverû didîtin gelek caran dibû sedem ku tirkan modern û pir paqij terîf bikin. Ev nêrîna anonîm û subjketîf heya derekê di halekî xwezayî de diqewimî lê piştî ku televîzyonên taybet vebûn û ketin Kurdistanê, dibistanên tirkan gihîştin her deverê Kurdistanê, bi tîpolojiyên erjeng û qirêj kurd hatine sembolîzekirin. Hin ji van, ji nezaniyê pirê van jî ji mudaxaleyeke îdeolojîk qewimî ku “cumhuriyet” li ser hatibû avakirin. Ev xal dike ku mirov vê nêrinê wek yekcar mudaxaleyeke siyasî û bipergal binirxîne.

Piştî wextan çiqas ev yek hatibe guhertin jî helbet zeng û arava vê yekê di rihê gelê kurd de cih girtibû. Di dirûvê xwe yê ewil de nebin jî ray û ramanên vê yekê îkameyên tiştine din bûn. Bi rêzefîlmên tirkan ên li ser “tore”ya kurdan, bi roman û çîrokên populer, heya niha jî gelek kurd cil û bergên xwe kar û xebatên dê û bavê xwe bi mantiqeke sar û erzan dide ber hev û xwe dûrî milkê şaristaniyê dibîne. Di mînakên jêrîn de em ê li bandora vê nêrîna seqet bigerin ku ji milkê faşîzma tirkan tê û di nav kurdan de ji nû ve ji dirûvên cuda tê afirandin.

Bandora nêrîna tirkên modern, kurdên paşverû di roja me de

Cil û bergên kurdî û eşîrvanî

Li zankoyê di salên 2000î de, me cil û bergên Mesûd Barzanî li xwe danetanî. Bi me paşverûtî bû ku wî li qada navneteweyî û di civînên navdewletî de bi israr ev cil û berg li xwe dikirin. Lewre ev cil û berg nedişibiyan yên tirkan –tirk modern bûn. Tawanbarkirina Barzaniyan bi peyva feodaliyê an eşîrvaniyê ji nimûneyên nêrîna faşîzma tirkan di nav xwe de dihewand. Kelepora kurdî, eşîrvaniya kurdan wek erkeke paşverû, nezan, dûrî modernîzmê dihate nirxandin. Bêyî ku sosyolojiya eşîrvaniyê bizanin, bêyî ku hay ji xebatên sosyolojiyê yên nû û hêja wek -Levî Straus- hebin, gelek kurd hê jî vê çanda xwe ya domdar, ku li ser bingeheke qedîm ava bûye, ji binî ve red dikin. Lê dîroka mirovatiyê û kelepora sosyolojîk baş diyar kiriye gelek, an neteweyek encax dikare li ser çandeke dûdirêj, sermiyanekî qedîm xwe biguhezîne û ji nû ve ava bike.

Dîsa em ji bîranîn û pirtûkên gelek siyasetmedarên kurdan dizanin ku kurdîaxaftin jî bi heman erka veşartî dihate tawanbarkirin. Her çiqas li ser navê enternasyonalîzmeke derewîn dûrketina ji kurdiyê heta derekê îdeolojîk bû jî, kurdîaxaftin hêjayî meseleyên modern û entlektueliyê nedihat dîtin. Ez difikirim ku ji ber vê raman û mantalîteyê siyasetmedarên kurd bi kurdî napeyivin û hewl jî nadin ku kurdî hîn bibin.

Mînakek ji axaftineke Sırrı Sakık dikare di nav vê çarçoveyê de were şîrovekirin. Sakık li ser hilbijartina 2014an a şaredariyê, çûyina xwe ya Agiriyê wiha rave dikir: Ez vê yekê ji bo çareserî û aştiyê dikim, wer nebûya ji bo çi min ê ji Enqereyê berê xwe bidaya bajarekî wek Agiriyê xizan. Helbet mirov dikare di çarçoveya vê nêrîna seqet û hetikî de li pey peyva xizaniyê peyva paşverûtiyê bi hêsanî zêde bike. Enqere bajarê tirkan, Agirî yê kurdan, Enqere paytextê tirkan, Agirî paytextê serhildaneke bêhempa ye lê di nezera Sakık de çûyîna Agiriyê windakirina îrtifayeke seyr e.

Mirov dikare şopên nêrîna “tirk modern pêşketî, kurd qirêj paşverû” di gelek fîlm û berhemên kurdan de bibîne. Her çiqas bi xwe kurd be jî Mahsun Kırmızgül fîlmên xwe bi tirkî çê dike lê mijarên xwe ji meseleya kurdî digire. Fîlmê Mahsun ji serî heya binî vê nêrînê mafdar û meşrû derdixe. Lê ji dêvla Mahsun Kırmızıgül em ê li ser kurtefîlmekî kurdî bisekinin, ê Ferid Karahan bi navê Beriya Tofanê. Di vir de ev nêrîn zîl dide, bi her awayî radibe ser piyan.

Beriya Tofanê

Kurtefîlmê Ferid Karahan li ser bûyereke rast hatiye honandin. Di 2012an de li navçeya Amedê, Liceyê keçeke kurd bi navê Ceylan Önkol pê li mayina mêtingeran kir û bi awayekî tund jiyana xwe ji dest da. Her çiqas ev bûyer bi rojan di çapemeniyê de bû meseleyeke sereke jî weke gelek meseleyên din bêyî cezakirina failan ji teref dewleta tirkan ve hat nixumandin.

Fîlm li ser du çîrokan ava bûye: Yek çîroka Nûh pêxember, yek jî jiyana Ceylanê ya rojane. Ceylan keça malbateke xizan e. Bav yekî dîndar lê bêrehm e. Keça xwe naşîne dibistanê. Dê yeke dilsoz, henûn û bêçare ye, her tim bêdeng e. Mamosteyê dibistanê tê bavê Ceylanê hişyar dike, gefan lê dixwe, dibêje ku tu keça xwe neşînî dibistanê ez ê ji rêveberiyê re bêjîm. Bav bi devekî qeşmerî derewan dike, diçe malê li nav mala xwe ji mamosteyê tirk re dide çêran. Li gorî nêrîna bavê wê Ceylan êdî mezin e, ya mêran e, ne hewce ye here dibistanê. Lê mamoste dev ji Ceylanê bernade, bi du sê leşkeran tê mala Ceylanê, bav ji bêgavî diçe amûrên dibistanê distîne ku Ceylanê bişîne dibistana tirkan. Ceylan ji ber ku naçe dibistanê bi hesret her tim di ber dibistanê re diçe û tê, bi awirên dilbijok li hevalên xwe yên di tanga xwe de dimeyzîne, ji bêkarî ji xwe re li derûdora gund digere, heya bi teqînekî dimire.

Bavên wek bavê Ceylanê li her deverê hene, li Kurdistanê jî hene helbet. Ev çîrok rasterast çîroka Ceylanê bi xwe be jî meriv dikare bibêje têra xwe pariyek ji rastiyê girtiye. Lê ku mesele, bû meseleya kurdan an honandina hunerî, meriv nikare bi vê para biçûk a rastiyê ji milkê rasteqîniyê biaxive. Lewre Kurdistan hatiye dagirkirin. Kurd bi salan rastî pişaftinê hatine heya navendên pişaftinê yên herî girîng dibistanên tirkan bi xwe bûne. Perwerde û pişaftin her tim bi hev re têkildar e, ev yek ne rastiyeke veşartî ye; têra xwe zelal û eşkere ye.

Di fîlmê de yê nebaş tenê bav e. Ev bav merivekî paşverû ye, ji bîlî bav herkes rola xwe ya dîrokî dike, peywira xwe tîne cih. Mamoste ji bo şaristaniyê tevdigere, ji ser û sikûmê wê diyar e ku mamosteyeke modern e, bi ser de jî jin e. Leşker ji peywira xwe ya rasteqîn a dagirkeriyê, armanca xwe ya elzem a kuştina kurdan û talankirina Kurdistanê hatiye şuştin, di vir de bûye avakerê edaletê, çareserkerê mexdûriyeta Ceylanê.

Neçûna dibistanê di vir de dibe sedema herî mezin a mexdûriyet û kêşeyê. Derhêner parçeyek ji heqîqetê girtiye wek rasteqîniya herî mezin pêşkêşî me dike. Halbûkî di tevahiya rastiyê de ev rastiya rojane tena serê xwe dereweke mezin e.[8] Ew dibistan ne ji bo başî û zanyariyê ava bûye; ji bo pişaftinê ye. Ya balkêş Karahan ev jî ji bîr nekiriye, di fîlmê de zarok her tim sirûda nijadperest ku wek “Andımız” tê zanîn dixwînin. Ku dibistan ev tişt be çima neçûna Ceylanê dibe mexdûriyetek? Neçûna Ceylanê mexdûriyet be hebûna dibistanê, rola wê ya di dîroka kurdan de feramoş dibe. Tişta ku rasterast dikeve nav çarçoveya me kesên dagirker hemî tirk in û baş û modern in, kesên kurd an mexdûr an jî nezan, cahil û paşverû ne.

Wek li jor jî diyar e bi mudaxeleya dewleta tirk, bi dagirbûna Kurdistanê bi gelek awayan prototîpa tirk û kurdan hate avakirin û nasandin. Di serî de pênaseya kurdan ji hêla tirkan dihat qebûlkirin, dûre bi awayekî sîstematîk ev pênase ji hêla kurdan bi xwe jî hat qebûlkirin. Her çiqas gelek tişt hatibin guhertin jî hê ji serok û siyasetmedarên kurdan bigire heya kurdekî ji rêzê an hunermendan şopa vê faşîzmê heye. Faşîzma tirkan li ser destê pêşengên siyaseta kurdan û di hafizeya gel ya anonîm de ji nû ve tê afirandin. Ya seyr û balkêş ev e ku ligel ku ev kurdên navborî, xwende û pêşengên civakê ne, yên ku di vê aravê de herî zêde digevizin dîsa ew in.

Helbet ev hafizeya anonîm e ku Gramsci qala wê dike li ba rizaya bi dil ve girê dide. Hem rizaya li hember dagirkerî û dîktatoriyê hem jî korbûna li ser dîroka xwe, bi xwe re tîne. Îro dagirker li Kurdistanê bin jî û derkevin biçin jî ev yek êdî problemeke pir mezin e. Li ser me kurdan tevan geh kêm geh zêde heye, pariyên wê li nav vegotina me belav bûne, konê xwe li ser hiş û zimanê me vegirtiye. Axaftina me ya li ser siyasetê, di hewldana çareseriyê de xwe ji nû ve jîndar dike. Lewre ziman û peyv, têgîn ne yên me ne, em nikarin ji wê çarçoveyê bi hêsanî derkevin. Loma ev hafize, ev kelepor, ev enqaza di vî halê dorgirtî de têra xwe problem e, cih nade fikrên nû, dest û derfet nade dengên cuda, hêzê nade fikra azadiyê, qewirandina dagirkeran. Lê dawiya dawî jî bêderman nîne.

Em ê di nivîsa xwe ya piştî vê de bi vê sernivîsê Tirkên Îdareker, Avaker, Kurdên Pevçûnhez, Şerker, Nezan, Xayîn mijarê bidomînin.

[1] Ku mirov bixwaze mînakeke balkêş a herî berçav bide, serhildana Şêx Seîd xweş mînak e. Berê, ev serhildan wek tevgereke têkoşîna neteweyî dihat pîrozkirin, niha ev serhildan di nav siyaseta PKKê de bi tezên Tirkiyeyê yên fermî tê nirxandin.

[2] Van çar pênç salên dawî nêzî 620 kalekol li Kurdistanê hatine avakirin. Ev kalekol têra xwe qewî û modern in, bêyî çekên zor qewî, bêyî hêzên artêşên asimanî ne gengaz e werin hilweşandin.

[3] Van salên dawî gelek nivîskar û pêşewayê qenaetê li ser kurdan dinivîsin bi awayekî çareseriya demokratîk pêşniyaz dikin. Bêyî ku dagirkeriya Kurdistanê perçeyên din, hafizeya qirêj bi bîr bînin; kesên wek Hasan Cemal, Cengiz Çandar, Oral Çalışlar ku berê bi awayekî şêwirmendê serokwezîran bûn, têkiliyên wan bi artêşê re hebû heya di salên 90î de ji çend kesên bijarteyî ku karîbûn akredîteyê ji arteşa tirk bigirin ev bûn. Di dawiya her nivîsa xwe de berjewendiya dewleta tirk, çareseriya demokratîk bi bîr tînin. Yanî ev kes baş dizanin dermanê vê birînê vegerînin li ba rihetî, bihêzbûna dewleta xwe vê yekê jî înkar nakin. Ev kes û rola wan di dewamiya vê rêzenivîsê de dê berfirehtir bête nirxandin.

[4] Belkî pêwistiya vê pasajê bi çend mînakan heye. Romanên wek Cemo û Memo, lehengên filmê Yeşilçamê, bernameyên Levent Kırca ku kurd her tim devbigirêz û nezan dida nişandan, rêzefilmên li ser “tore”yê (Bnr. Umran Aran, Zarema, hej. 2. r. 114-27.), romanên nûjen wek Mutluluk, En Uzun Gece (Bnr. Ayhan Oztunç, Zarema, hej. 3. r. 113-22.).

[5] Gava mêtinger axekê dagir dikin pênasekirin û danasînê ji nû ve ava dike heya mexdûr û madûnan dixe nav çarçoveya van sifetên nebaş. Bölücü, xayîn hwd. ev peyv jî têra xwe rolek girîng digirin di dîroka mêtîngeriya tirkan de. Lewre gelek kurd bi hêsanî dikevin vê dafikê dixwazin van sifetên nebaş ku dagirkerê wan (bavê wan î nû) li wan kiriye berteref bikin dikevin nav hewldanan. Lê ev hewldan ev tazyîka qewirandina van sifetan yek car rih û hişê madûnan dixe destê mêtinger. Belkî ya baş ew e mirov yek car van sifetan qebûl bike an hîç poz pê neke heya ku bandora wan bişikîne, derba wan berevajî bike.

[6] Di vir de mirov dikare îddia bike ku gelek ji kurdên li gundan (wextekî piraniya wan li gundan bûn) tirkan ne bi kesayeteke ji rêzê nas dikin, piranî tirkên xwende, xwedî peywirekê an xwedî erkeke dijwar, hêzeke bêhempa (qereqol, çawiş, leşkerên tirkan ên li Kurdistanê) dikin; helbet tesîra vê yekê ji li ser bîreweriya me heye.

[7] Ji bo agahdariyên berfireh ên vê meseleyê bnr. Emê Tu dikarî di Tariyê de jî Tirkî Biaxivî, Mihemed Şarman, Zarema, hej. 1. r. 36-42.

[8] S. Zizek di pêşgotina pirtûkekê de li ser du fîlmên ku li ser êrîşa cotavahiyên bazirganiyê yên Amrîkayê di 11ê Îlonê de qewimiye mealen wiha diaxive: “Ev her du fîlm parçeyek ji rastiyê ji xwe re dikin mijar, hemî sedem û malhaziriya vê komkujiyê li derveyî balafiran dihêlin, tenê li ser mexdûriyeta rêwiyên balafirê dimeşin. Ev manîpulasyona dîrokê têra xwe îdeolojî ye. Derhêner di hilbijartina mijarê de, di daberkirina bûyerê de têra xwe polîtik e, têra xwe meyldar e. Halbukî ev kes rasterast nebin jî, bi awayekî bûne sedemên zilma li ser “terorîstan” (B. Diken, C.B.Laustsen, Filmlerle Sosyoloji, Stenbol: Metis, 2008, r. 13.) Heman tişt di fîlma derhênerekî kurd de ku gelek hatiye ecibandin, di “İki Dil Bir Bavul” de jî diqewime. Mijar di çavê serdestan de tê ravekirin, mamoste ku ji nifş û nijada xwe yek ji serdestan e bi roleke masûmane bêyî armanca xwe ya Kurdistanê bikole bikeve pey rola dibistanê notir tê nîşandayîn. Halbûkî hebûna wî bi xwe li wir polîtîk e û têra xwe jî siyasî ye. Hemî tundwarî, qedexebûna zimanê kurdî di ava sempatîzma xwendekarên kurd, niyetbaşiya mamosteyê tirk de, xwedêgiravî bû hunera mînîmalîst, tê şuştin û şolîkirin di fîlmê de. Fotografekî piçûk ji menzereya berfireh gelek caran dike ku mirov bişehite, bixape. Ev form zêde li mijarên wiha nayê.

Guftûgoyeke li Pey Pişaftina li ser Kurdan û Bandora Pişaftinê li ser Rih û Hişê Kurdan

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Guftûgoyeke li Pey Pişaftina li ser Kurdan û Bandora Pişaftinê li ser Rih û Hişê Kurdan

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply