Dahûraneke Pêkhateyên Baxtîn di Pêşandana Mîr Newrozî de li ser Bingeha Têgîna Karnawalê

Dahûraneke Pêkhateyên Baxtîn di Pêşandana Mîr Newrozî de li ser Bingeha Têgîna Karnawalê

KHOSRO SINA – JI FARSÎ: MUHSÎN OZDEMÎR

Puxte: Ev xebat hewldanek e ji bo dahûrana merasîma Mîr Newrozî bi pêvîsteka şêweyî ya pêşandanên kolanî û şanoya berxwedanê, bi palpiştiya têgîna ‘karnawal’a Baxtîn. Bi heman mebestê tevî daxwuyandinên ramanên Baxtîn di avakirina têgîna kû bi palpişta têgîna weke pirdengî, kenên komîk, bedenên ecêb û xerîb û hem jî felsefeya çalakiya xwendina berawirdî bi çawaniya şikilgirtin û xwiyabûna dubare ya van têgînan di pêşandanên kolanî yên Mîr Newrozî de hat bicihanîn. Encamên vê xebata lêhûranê nîşan da ku ev têgîn di nasnavkirina pêşandana civakî-siyasî de Mîr Newrozî rola xwe ya bandordar hebûye û mirov dikare wê wek şêweya karnawala bi fonksiyana civakî-siyasî bizane. Bi vê wateya ku her yek ji van lîstokgerê vê pêşandanê xwediyê kesayeteka tenayî û pênasekirî ne ku heman demê de xwedî hêza bandorkirina li ser piraniya kesayetiyên din ên li pêşandanê ne. Bi vê wateyê ku herkes, dengên êdin dibihîzin û her ferd, bivênevê, şêwe dide kesayetiya yê din. Di pêşandana Mîr Newrozî de beşdarvan di yek qalibê hevgirtinî de tên dîtin ku şiyana wan liberxwedan û guherîna rewşa xwe û yên din de hene; ku ev bandorhiştin bi riya têgîna Baxtîn re gengaz dibe.

Peyvên sereke: Baxtîn, karnawal, Mîr Mîran, Mîr Newrozî, pêşandana kolanî.

Destpêk

Di qada pêşandanên destnîşankirî -îmayî-de pêşandana Mîr Mîran (piranî li kurdistanê), her salê bi heybetmendiyeke mezin dihat lidarxistin. Ev yek ji pêşandanên herî girîng yên kolanî û gelêrî bûye li Îranê, ji berê ve hetanî serdema hemdem.1 Li gor agahiyên dîrokî hebûna Mîr Mîran, di qalibê karnawalekî de bi fonksiyonên cêwiyên siyasî, civakî û şadîdêr dihat sepandin û bi domandina kevneşopiya olî ya herî kevin ve têkildar bi mîtolojiya Şahkujî û qiyameta xwezayê bûye (Sîna, 1392). Rola girîng a ku bi tevahiya beşên gel û amadebûna komên pirreng ê stranbêjan, reqsvanan û hem jî bi amadebûna karekterên serekî yên wek trajî komîk di vê pêşandanê de, di qalibê yek mîhrîcana şahiyê de girîngiyeke xwe ya zêde hebûye. Ev merasîm bingeha wê li ser dabeşkirina rola di navbera lîstikvan û temaşevanan de bûye.

Ji aliyê mekanên gelemperî yên hatîne hilbijartin ve ji bo lidarxistina ku hemû beşdarvan derfetê wan ê tevlîbûnê hebin wexteke guncaw ji wan re vediqetandin. Bi awayekî taybet lidarxistina vê pêşandanê şik û guman ji holê radikir ku bi misogerî mirov dikare wê di nav koma pêşandanên mezin û girîng a kolanî ya kevin li Kurdistanê bizane. Ev baweriya zemanekî hêzdariyek zêdetir li xwe digre ku naveroka siyasî û civakî ya Mîr Mîran bi sîfeta serekî ya girîng di pêşandanên kolanî bi mebesta propaganda û ajîteyên siyasî were pejirandin. Mîr Mîran di qalibê hunera performansê de2 de bi awayekî jixweberî, (doğaçlama) bêyî metna pêşandanê, yan nivîsa çîrokek tê zanîn, tenê tevgerînek li gor hin zagonên pêşandanê (di nav de hem dabeşkirina rol û zagonên têkildar bi rêbazê hilbijartin û peywirgirtina Mîr) pê re hebûne. Bêyî şik ev zagonên ji ber naveroka jixweberîbûna pêşandanê tiştekî kêm nake. Ji ber ku di mînakên berbiçav û tên pejirandin ên cîhanê de, di nav kevneşopên pêşandanî de “komediya hunermendan”3 jî amadebûna karekterên sabît-westar û rêbaza sepandina taybet, beşek ji pêşandananan bûne. Ji karekterîstîkên herî girîng ên vê merasîmê, pejirandina naveroka wê ji aliyê tevahiya beşdarvanan ve ye ku digel bandordariya rasteqîn a li ser civakê “ji ber sedema naveroka fonksiyonî û pêydakirina mercên nû, ji bo azadkirina zindaniyên bêguneh, lêkirina pirê li ser çêm û …” (Eyûbyan, 12: 1962) her weha xwezaya pêşandana xwe diparêze. Û hevzeman bi sedemên bandorkirinên li ser civakê û gel (çalakiyên ku çavkaniya xwe ji danûstendinê civakî digrin) re mirov dikare wan wek nimûneya propagandaya pêşandanên kolanî bi hemû karekterîstikên wê re bizane.

Paşperdeya lêkolînê

Li Îranê hejmarek pir zêde gotarên têkildarî pênasekirina Mîr Newrozî û şêwaza sepandina wê hene, ji van ( Kerîman Serdeştî, 2009 û Eyûbyan, 1962 û Muxtaryan, 2000 û Rizayî; Erjene, 2009 û Me’rûfî, 1980) ku di tevahiya van gotaran de yan bi vekolana şêwaza lidarxistinê hatiye destnîşankirin. Tenê di yek mijarê de (Huseynî, 2004) di yek qalibê berawirdiya gelnasiyê de destnîşan li hêla siyasî û têgîna “hakimê xespker” kiriye.

Têkildarî têgîna karnawalê û lêkolîna wê di beşên pêşannameyê de jî xebatên lêhûrane ên wek Remezanî, 2015 û Yezdî; Îbrahîmî, 2011 hene. Gotara herî zêde têkildar girêdayî vê mijarê ya (Erebzade, Mûsewî Iqdam; Iftixarî, 2015) ye, li ser mijarê bi riya têgîna karnawalê xebitiye, ku bi lêkolîna berhemên peykerî yên Pieter Bruegel4 re şîrove bike. Xebatên îranî û biyaniyan hetanî niha tu vekolînên wan ji bo lêpirsîna karnawalên pêşandanan, bi taybet merasîma Mîr Newrozî negihiştiyê encamê. Bi baldariya berfireh a li ser naverok û girîngiya Mîr Mîran di civaka Îranê ya wê serdemê de, ji berhemê mezinên wek Hafiz, Ebû Reyhan Bîrûnî, Menûçehrî û … ji nû ve reng vedaye. Ji fêhmandineke hê zelaltir li ser nasnameyên pêşandanên Îranî, bi taybet di qada pêşandanên kolanî de vekolîna li ser vê mijarê girîngiyeke xwe ya taybet heye.

Rêbazên lêkolînê

Ev lêkolîn di çarçoveya xebateke çawanî û bi belge û bi şêweya peydakirina çavkaniyan bi rêya pirtûkan, kovarên zanistî yên vekolînê, belgeyên têkildarî lêkolînê û hem jî bi riya danberhevên encamgirtî bi riya kesên têkildar bi lêkolîn û agahiyên berhevkirî yên malperên bawerpêker encam hatibe sitendin. Peydakirinên -encamên lêkolînên di xwendina danberhevî de bi şêweya şîrove- analîzeka di qalibeke kategorîzekirina belgeyên bi berdesteka nihêrîna dîrokî hatî dahûrandin. Di beşa qalkirin û encamgirtinê de jî netîceyên vê xebata lêhûranê li ser bingehê têgîna karnawala Baxtîn ji nû ve xwendin û lekolîn hatiye kirin.

Merasîma Mîr Newrozî 5

Ayîna pêşandana Mîr Mîran6 (Mîr Newrozî) merasîmek e ku di gava pêkanîna wê de gel (ehlê gund û bajaran) di destpêka biharê û rojbera sala nû û di qalibê mîhrîcan û karnawalê û bi amadebûna tevahiyan li dar dixin.7 Tevahiya beşdaran bêyî li ber çav girtina zayendê û çînên civakî diviyabû di mîhrîcanê de amade bin. Herkesî pêdiviyên xwe di vê bizava bihevreyî de dîtiye. Civata şad lê ne wek hev (bir cureyî), di daketa bajêr an gund de li endê dimînin û yekemîn mêvan an rêborê ku ji deverê derbaz dibe bi nasnavê –sifata mîr emîr, şahê nû, ku ketiye şûna hakim an şah û di berdewamiyê de, wezîr û derdorên ji heman xelkê ji rêzê jî ji bo xizmeta mîr dihatin hilbijartin. Daxistin û tacdanîna ser serê şah an hakim dihat spartin û zêr û zeber, hesp û pêdiviyên derbarê (bi riya gel bi xwe hatiye amadekirin) bi şiklê bawerî pê heye dispêrin wî. Bi heyamek bi qasî sêzdeh roj û şevan (li gorî mercên guncaw) îdareya7 bajêr an gund bi temamî dispêrin ‘mîr’ê nû yê hilbijartî.8 Ev ferman helbet li gor hevsengiyên berî hingê û agahiya giştî, her sal li dar dikeve. Bi hejmarek mezin dixwazin di amadebûna vê merasîmê de meaf bin, diviyabû li gor adetê cirmekî razînin û bi şêweya amadekirina alav û derfetên malî yên mîhrîcanê de xwedî par bin.

Mîrê hatî hilbijartin, ne nişteciyê malê ye, bi xîlafê hakimê berê, bi piranî bi yên nêzî xwe re di nav gel de amade dibe û hevzeman bi gel re, her mal û devereka serî lê dide axaftinên gel dibihîze û fermanên ji bo çareserkirina pirsgirêkan di çarçoveya derfetan de disepîne. Gel di nav hewaya şadî ya mîhrîcanê de, bi hevre bi tevahiya pêşandanê û tecrûbeya jiyana nû ve mijûl e. Deriyê koşka desthilatdar di dirêjiya roj û şevê de vekiriye û herkesê ku pêwistî yan daxwazake wî hebe, destûr heye ku hakim û desteya pê re ji bo çareseriya karê xwe vexwînin. Pêkanên girtî û sinordar ji bo sepandina Mîr Mîran, nedihat pênasekirin da ku derfetên beşdarvanan ên ji gel di wexteke berfireh de pêk bê. Gel bi hevre, mijarên xwe yên şexsî û gelemperî parve dikirin. Mîr û wezîran û rayedarên wan jî bê navber ji bo wan pêngavên pêkan bûn pêk dianîn.

Desteya ligel Mîr Newrozî re

– Wezîrê cîhandîtî Pîrî Jîr: ku carinan ji bo çareserkirina pirsgirêk û meseleyan bi wî dişêwirîn û jixwe bi piranî temendarekî henekkirinê ji vî cihî re hildibijêrin.

– Wezîrê destê rastê: Di bin çavdêriya Mîr de, hukmên dadwerî û mentiqî disepîne

– Wezîrê destê çepê: Bi hukmek ê henekpêkirinê û xîlafê pîvanên exlaqî û carna der sinorên pêkanînê tê naskirin.

– Mîrza: Mîrza katibê koşkê bûye

Paqijker û xizmetkar: Bi hejmareke têkel lê her yek peywira wan diyarkirî

– Desteya xencerjen an serbir: Cilên sor lixwe dikirin û karmendên bicihanîna fermanan bûn ji dîtinê ve poş li ber wan û tirsdêr bûn.

– Mêrê Kopalê Zîvîn (kopal bi têl): Bejinstûr û ragehandina fermanan

– Desteya mûzîkê: Mûzîkjen û hunermend (carna hetanî 25 kes jî dibûn)

– Newabêj û srûdbêj: (Çerger) ku carna yek kes û carna jî bi awayekî, grûpekî stran û newa dixwendin. Car heye hejmara wan hetanî sedî bûye.

– Wişkern, palyaçoyê henekker bi postê heywan li ser milê wî û zengil bi cilên wî ve hilawistî, perçeyên awêneyekî li ser mil û sînga wan bi cilê xwe ve girê didan, kelaş9 (merê şemame bendî) radikir û ji bilî kesê ku emîr e, her cihî û her demê bi hemûyan re henek dikirin û helbet di dema kênîna gel de, hin ji hewldanên wî her timî, kenandina Mîr bû (Eyûbyan, 1962).

Piştî çend rojên Emîrtiya Mîr Newrozî yê Emîrê Biharê bi mebesta geşt û rêwingiyê şahiyê diçû gerekea gelemperî. Tevî ehlê koşkê, mirovên ji beşên cihê yên tevlî ger û geştê dibûn. Pereyên ku di dirêjahiya heft roj û heft şevên reqs û şahî û pêşbirkên zorbaziyê û siwariyê û mûsîqî de berhev dibûn, di rêya xwe de ji bo desteng û dawetên ciwanan û mijarên giştî mesref dikirin.

Tacgirtin an tacrakirin: ketina Mîr Newrozî

Bûyera herî balkêş a Mîr Mîran, ketina Mîr Newrozî ya ye ji ber sedama kenînê yan axaftina mîr a yekser bi yên amade re (Ji bilî wezîr û Mêrê Kopal Zîvîn). Mîr tenê kesek e ji civatê ku kenîn di heyama mîhrîcan û şahiyê-karnawalê de ji wî re qedexe ye. Ji ber ku, li gor adet û zagonên pêşandanê kenê mîr bi wateya ketina ji hêzdariyê û ketina ji text e. Ji ber heman sedemê, di rojên dawî yê hukumeta mîr de, heke şert û merc bi cureyekî derkeve holê ku nikaribe wî ji desthilatiyê bîne xwarê, hemû hewldanên xwe dide ku mecbûrî kenînê bike, çi alîkariya mîzahên palyaço (wişkern) û di qalibê bizavekî komî de pêk tînin. Bi nêzîkbûna bidawîhatina karnawalê re) bi taybetî roja sêzdehemîn a Nîsanê de) Mîr di dawiyê de mecbûrî şaşîtiya mezin (kenîn) dibe û tevî ji desthilatiyê vekişanê derfetê vegerana nav civakê bi pîvan û mîzanên berê jê re vebe. Xala hêjayî girîngiyê, ketina Mîr ji desthilatiyê bi riya palyaço ye (bi sifata semboleka ken û henek) ku cihê wî yê tekane ye. Li pey ketinê re, Mîr divê li ser xwespartina cihekî mîna mala yekî rihspî yan jî kesî xwedî ehtubar (mutewelî) ê heman bajarî yan jî bajarên derdor da ku xwe ji destê mirovên ku dikin li wî bixin û mal bi mal li pey wî ketine, rizgar bibe.10 Mîr bi destê heman gelê ku wan bi xwe ew wek emîr hilbijartine, di derbeyekê de ji lûtkeya desthilatdariyê tê daxistin.

Çarçoveya teorîk: têgîna karnawalê

“… Ev dîrok, heman ziman bi xwe ye; ne bi awayê gotar, ji ber ku bi asta mîhrîcaneke pir têr û tije de ye. Ev mîhrîcan ji her cure edeb û ayînên îbadetê dûr e. Di wê de qet pesindayîn tuneye. Zimanê wê bi xwe heman fikra pexşan e ku mirov wê fêhm dikin. Tam heman awayê ku zadeyên roja yekşemê zimanê çûkan fêhm dikin” Walter Benjamin.

Mîxayl Baxtîn (1895-1975) ji feylesofên navdeng ê bandordar di dîroka ramana hemdem de têgînek tevlî hewze û şaxên zanista mirov, bi taybet a wêjeyê kiriye ku gelek bikêr û mayînde ye. Têgîna karnavalê bi kurtahî ev mijar in. Dema ku mijarên hunerên Dostoyevskî bi Ingilîzî hat wergerandin û li rojavayê hatin çapkirin, Baxtîn beşek di derbarê karnawalê11 de, li ser pirtûkê zêde kir. Berhem bi navê kêmzêde cihê cihê wek “Mijarên Ciwankarî yên Dostoyevskî” hat weşandin (Hîl, 1986).

Bi ya Baxtîn, jiyana mirovên Sedeyên Navîn bi du cureyan bûye, yek jê jiyana bi tevahî fermî û di bin pergaleke hiyerarşîk a cêwî de bi tirs û hizrên dogmatîk ê xwe spartina qalibê baweriyê. Ya duyan jî, jiyana di karnawal û qewmînên komî de, jiyana azad û tije kenên seraserî yan watedar, avêtina pîroziyan bi aliyekê ve, girîngîdayîna xerabgotinê, lezetê, xerabnêzbûnê re bi şikestina navberan û têkdana norm û adetan qewî ye (Teodorof, 1377, 153). Ev du cureyên jiyanê di rastiyê de berovajiyê hev in. Rewşa fermî, encama tecrûbe û dîroka çînayetî ya mirov e. Rewşa karnawala berhema berteka li hember rewşa fermî ye û hêla pêşberî wê ye. Îstihza û henekpêkirin li pêşberî cidîbûn, girîngîdana laş li pêşberî îstilaya Dêrê û redkirina ramana yekalî û rewşa yekdengî, bi henek girtina rewşa fermî û nirxên wê, têkildarkirina mirinê bi jiyanê ve, girîngî dayîna girseyî û pirdengî, bi kurtî ev tiştên li pêşber in.

Kevnedemiya mîhrîcanan, hevnirxiya jiyana civakî ya mirovan e û mîhrîcana bûyîna ayîn û baweriyên mîtolojîk ên kevnar in. Tevî ku nasname û sedema hebûna karnawalê yan mîhrîcanan -bi taybet di serdema dawîn derûbirûyî guherînên gelek tund bûne lê ruhê wan hevpar bi hev ve girê dide ku ji hêlekî ve berhma meyla ji bo jiyana hevbeş a mirovan e, ji hêla din ve, girîngîdayîna laş û lezet û afirandina şadiyê ye (Berandîst, 2002).

Her weha Baxtîn, romanê (berhema Dostoyevskî û helbet ne her roman) wek formekî wêjeyî bi heyîna baldariyeke din, peydakirineke din ji bo îfadekirina hebûnê digere, bêyî zordayîna nivîskar a li ser xwendevên û berhemê, hebûna cure û hindikahiyan cureya herî baş ê wêje û berhemê dihesibine. Lê wî bi xwe di derbarê berhemên pêşandanî û hwd. jî, derfetê hebûna van îmtiyazan (çenddengîbûn, karnawala pirşêweyî û hwd. derdixe nîqaşê. Têgîna Baxtîn ji vekolînên hewzeyên din ên ramanan jî gêlekî hêsantir dikare were sepandin.

Di derbarê karnawalê de, Baxtîn derfet û taybetmendî nimre kiriye. Karnawal ji bo Baxtîn, xelasiya ji zordariya desthilatiya Stalîn bûye, ji bo xatirê heman tiştê ew bû mirovekî azad ku pirdengî û çenddengîbûn û henek û azadî di berhemên xwe de, bi taybet di karnawalê de daxwaz kir. Karnawal û mîhrîcan têkdana hovîtî û bawerhişkî û tirsa ji rewşa fermî ne. Ji ber heman sedemê jiyanê ji mirinê zêdetir hez dikin. Karnawal giringiyeke zêde didin jiyanê, qebareya wê ya cesteyî û madî, zindîtî û têkilî û keyfê. Û beşdarvan di mîhrîcan û karnawalekî de ku berê hev nas dikirin, lê di metnê de ev encam û şadî ye ku dilrihettir û bêxemtir bi hevdu re di têkiliyê de ne. Li gor van saloxan, mirov dikare mîhrîcanê wek vegera wê utopyayî bizane ku rewşa çînayetiya dîrokê ya kêmar û hejaran a zehmet bide nîşandan lê kesayetiyên karnawalê, wê li gel vedigerînin.

Baxtîn karnawalê wek çanda gel a ku herî berbiçav eşkerebûyî dizane û ken û cidînegirtinê destkeftiya herî girîng a karnawalê dihesibîne. Kesên amade, di karnawalê de di heman demê de obje û sujeyê. Karnawal xwe naspêre cûre û senifandineke taybet. Di kolanê de ye û ne di qesrên pir wurşedar an dikên şikomend ê şanoyê de, wêrek û bi azwer e, têkiliyên civakî ji holê radike. Karnawal, têkiliyên serdest civakê, îmtiyazên çînayetî, rê û rêbaz û qedexeyê bin pê dike û wek henek digre dest. Ji ber heman sedemê karnawal li pey redkirina hêzê di qalibê hebûna hunera gel de ye.

Belavbûna têgînên teorîk

Ji bingehîntirîn ramanên Baxtîn ê karnawalê, realîzma grotesk e û berdewamê de laşê grotesk e. Grotesk taybetiyek di berhemên hunerî û wêjeyî de dest pê dibe ku du karekterên pêkhate û dijberiya ji tirsê ne û hebûna kesayetên dijber di pêkhateyê de ya berhema hunerî de, berteka dualî (ken-matmayî-absurd) di me de diafirîne. Baxtîn di xebata vekolîna absurdê di serdemên romantîk û klasîk de, digel meydan xwendina herdu, nusxe û pênaseya nû ya ji name û taybetiyên absurd di bin navnîşana têgîna “realîzma absûrd” de ji şîrovekirina taybetiyên karnawalê disepîne. Baxtîn, absurd bi zêdekirina bêjeya realîzm re, zêdetir nêzî rastiyê dike. Bo nimûne absurd, klasîkê, mîqdara bedeneke tekane û bêzaro hatî îzolekirin pênase dike, li pêşperî bedena absurd amade di karnawalan de dînamîk, komî û di rewşa guherînê dizane. Sermiyana herî bingehîn ya mîtoya bedenê, meseleya mirin û jiyanê ye. Beden tên dinyayê û dimirin. Derfetê guherîn û veçerxîna ku ceste, hilgir û nimûneya wê ya berbiçav e, me bi mîtolojiyên nûzayî û bereket (ducanîbûnê) ve girê dide. Heman awayê ku şeklên serekî yên baweriya gel di Yewnan û Roma kevnar de mirov dikara di wek mezin dîtina jiyana dubare ya Diyunîzos de vekole. Helbet, berî Yewnaniyan jî Misriyan bi mirin û jiyana dubare ya Osîrîs bawer kirine û ji wan zêdetir jî di şaristaniyên Mezopotamyayê12 de, lipeyketina pergala dayîksalariyê re her salê ji bo zayîna dubare ya xwezayê, kesek dikirin qurbanî.13

Amedebûna bedenê, ji bo derketina holê û piştre mirina wê, qabiliyeteke mîtolojîk diyarî wê dike. Helbet, di vir de ya ku li gor teoriya Baxtîn ji bo laşê absûrd û karnawalekî ye, bi taybetiyên din ê laş û madeya mirov re vediqetîne û ew jî ew e ku beden ber bi metafizekî re ku di wê de heye bi cîhan û bi bedenên din re di têkiliyan de ye. Û di encamê de nemir e. Tevî ku em dizanin laş û made, yê bimrin û yê mirinê ne. Di vir de taybetiyên nakokdar û dualî yên laş, xwe de dide nîşandan. Absurdê bi taybetiyên laş û madeyê ve girê dide.

Beden bi navê hilgirê wateyî ya paradoksê (mirin û jiyan), çi di çîrokê de, çi di rastiyê de, bergeha tevgerê ji cîhanekê ber cîhaneke din e. Mekanîzma ku vê fermanê pêkan dike bi hewas û cesteya bedenê ve têkildar e. Bedena ku ji cîhan û deverê radikêşe (dixwe, vedixwe, bêhn dike, dibihîse…) û ji aliyê din ve dispêre cîhan û devereke din (dibêje, dûr dixe û …) bedenên karnawalê, bi pêşandanê ya ku nîşaneya mirin û jiyanê ye lê dikin, vedixwin, direqisin, dixwin, li xwe dikin û şahiyê dikin, daxwaz dikin, dibexşînin, dadiqurtînin û derdiavêjin. Tew mirov dikare bêje her beden kurtebira tevahiya heyînê ye.14

Beden di karnawal û mîhrîcanan de di asta herî bilind a têkilî û beşdarî û nêzbûnê de bi hevre ne. Kesek an jiyanek ne di sînorê derveyî karnawalê de ye, tenê şah bûye biyanî. Tecrûbeya jiyanî komî di karnawalê de, ken û nîşaneyên din ên jiyanê tirsa ji mirinê ji holê radike. Zagonên fermî ku berê desthilat bûn, cihê xwe danê doşeka civakî ku ji bilî xelasî û tecrûbeyê îzolekirina çînê û berpêkirin û nijad û pêşandana laş û şiyanên wê, bendewariyeke wê ji beşdarvanan (gel) tuneye.

Bizava girseyî ya gelê bêçîn, ji kuçe û bazarê re derbazbûn ji bo destpêkirina mîhrîcana Mîr Mîran, vegirtina cihê mîrê rasteqîn û tacdarkirina sembolîk a mîrê nû, darizandina gunehên desthilatdariya berê û berhevkirina pereyên cirmê ji serdestîya berê û qezencên desthilatiya wê, beden xemlandin û lixwekirina gel bi cilên herî bijarte ji beşdariya merasîmê, bikaranîna maske û xemlên taybet ji aliyê beşdarvanan ve û pêkhênerên merasîmê ve. Her weha meyla ku di rastiya tevlîbûna wê qewmînê (karnawal) de coşiyanek derketiye holê. Nîşanderê derfetên realîzma absurd bi tevahiya taybetiyên wê ye.

Nîqaş û dahûran: têgîna ken di karnawalê de

Ji hêmanên herî qewî yê karnawalan û helbet a Mîr Mîran, ken û rola lîstikvanê wê ye ku bi wêrekî di hemû alî û hemû kêliyên mîhrîcanê de xwe xişikandiye û ji vegera mîhrîcanê yan veguherîna bi tişteke mîna rewşa fermiyeta berî hingê pêşî lê digre. Hêmanên ken û taybetîyên wân ên dîtbarî û bihîstinî, bingehên parastina nasnameya karnawalî ya Mîr Mîran in. Bêyî têkbirina mijara cidiyeta tackirina Mîr, rêveçûn di mekananê civakî de, daxistina şah/hakim, bidestxistina desthilatdariyê bi riya gel û kiryarên zagona qulipî, zagonên berdest ku di Mîr Mîran de hene, di her gav û her kêliyê de her kiryareka mîhrîcanê, ev hêmana kenînê ye ku di rehikên mîhrîcanê de diherike. Û her tim pêşiya têkçûna nasnameyê hatî lêkirin û rewşa nû digre. Mirov dikare Mîr Mîran di tevahiyek a mîzaha watedar a absûrdê de bi danîna desthilatiyê bizane. Metaforek e ku bi demkîbûna hebûna mirovan di vê cîhanê de, helbet hebûna sultan li ser textê desthilatiyê, henekpêkirin û tahnek e li ser bendewariya mirovan ku zeman û serdem li gor daxwazên xwe neguher bikin, dizwazin û di rewşa xwe ya demkî ya tevlîhev de. Heke ken tunebe ne tenê Mîr Mîran û karnawala wê, belku jiyan (mirovî, giyahî û heywanî) jî dê nikaribe xwe ragre. Cilên ku ji karmendên fermî û ji hakim bi xwe di dest ve tînin û li bedena mirovên herî hêsa yê civakê dikin. Çekên ku li ber dorevanên bizirxî nin, bêyî tu zordariyê tên derxistin û li laşê xwe yê ne hêsa û bi gelemperî mirovên belengaz (kurt ya dirêj, fireh an teng) cîlwe dikin. Rûdêmên hêzdaran û bi taybet yê palyaço (wişkern) di pêşandana Mîr Mîran û gelekên din de, tim axaftinên zirtebozî ne ku di bin barê mirovên jibîrker -ji hakim hetanî kesên ji rêzê.

Ferman û hukmên kendar ku mîrê nû wan diweşîne, û şêwr û pêşniyazên komîk ên Wezîrê Destê Çepê; “ji cih bi cihbûna devera lêmayîna gundiyan li bajêr, bajariyên li gundan, qusandina nîvê simbêlên mêran, tachildana riswayî, navnîşanên pir bi tûmtûrak û pûşdar ji bo koleyên dûh.” (Eyûbyan, 110, 1962) Hemû nimûneyên ji tahn û henek ên absûrdê pêk tên di merasîma pêşandana Mîr Mîran de.

Hêmanên kenî piştevaniya herî qayîm a di çanda çenddengî ya Baxtîn e. Ji ber ku di tevahiya kiryarên fizîkî yê heya lidarxistina Mîr Mîran de, hewaiyê fizîkî ya mîhrîcanê û piraniya aliyê merasîmê de “ken” dorevanê azadî ye ku gel, hêz û fermanên mîrê nû jê negre, û civak, wê bi awayê tevekî pisepîne. Ji bo nimûneyên hukmên ku ji vî destî dihatin weşandin “… mînak [mîr] fermanekî dinivîsîne ji bo filan ê diyarkirî15 ku divê hûn sed hezar tûmen radestî xezîneyê bikin, (helbet feraset ev e ku sed tûmen divê hûn bidin). Helbet ev sed kêm û hindik dibûn lê belê her çi be tiştek dihat sitendin” (Qezwînî, 16, 1323).

Karnawal û felsefeya çalakiyê (philosophy of action)

Felsefaya çalakiyê ji têgehên bingehîn yên ramanên Baxtîn, di destpêka jiyana xwe ya ramanî de di bin bandora ramanên Nûkantî16 de ye. Bi mesafe û valatiya di navbera tecrûbeyên fîzîkî, rasterast û bêyî navgîniya mirov bi fikrên sembolîk ê ji van tecrûbeyan pêk tîne. Di vê têgînê de ya ku dexdexeya Baxtîn e, di mirov de ku wî ber bi qalibdayîna tecrûbeyên berçav û radestkirina wan bo sîstema giştî û sembolîk (mebest fêhma wan) dikişîne. Riya çareya ku mirov ji bo fêhmkirina tecrûbeyên li pêş xwe datîne, xwe dispêre dinyaya sembolîk û razber yekî ku me li pêş çav bi piştevanî û sîstematîka xwe ji fikar û serwendahiya perçebûyî xelas dike.17

Ya ku Baxtîn di derbarê têkiliyên tecrûbeyên hîsî bi sîstema sembolîk re dixist nav fikaran, ev bû ku em di bandora fikarên ji bo pêdiviya ewlehiyê, kiryarên fîzîkî/ ceribandî em dispêrin sîstema sembolîk û razber a merasîmê mîna hewldanekê ye ku ji bo senifandina pirtûkên di pirûkxaneya xwe dikin, an jî hewldanek a li gor Lakan18 ji bo lêbarkirin û radestkirina cihê rastîn bo cihê sembolîk bi awayekî nepêkan û beyhûde şêwe digre, bi vê wateyê ku em dixwazin tecrûbeyên sehekî û fîzîkî di nava sîstema razberî û sembolîk de xerq bikin û binixwimînin. Bi esasgirtina vê nêrînê ew e ku têkiliya sîstema sembolîk a bi tecrûbeyên sehekî û fîzîkî, bi hevsengiya têkiliya teorîk an kiryar an zanîn, an fêhm e. Bi baweriya Baxtîn di vê derbarê de, me aliyê hilgirtina perpirsiyariyê, aktîvîzim û beşdariya bandordar li diyardeyan, têkilî û derfeta hebûnê ji xwe revandiye û di nav pîşkariya (subjective) rêpîvana razberî de,19 dixişike û ber bi derbara encamên her kiryarî û çalakiyên ku cîhana me diyalektîkî, dînamîkî û çenddengî dike, me xwe jê mehrûm û bê şiyan kiriye.

Di pêşandanên Mîr Newrozî de dikare were gotin ev ayîn/pêşandan ne tenê hewldaneke ji bo vekolîna têkiliyekê ye ku di civakê de ji bo bidestxistina karûbarên xwe ye (vekolîna dadê û sepandina siyaseta gel a giştî) pêk tê. Di heman demê de jî, ji rûbirûmayîna qadên sê alî yên bi girêka Birûme20 ve projeya têkiliyê bi awayê beş beşî(kesitsel), pêkan dibe. Mîrê Mîran bi sedema dagirkirina bi çalakî, bi riya daxistina hewzeya fermî û serobinkirina rewşê ne bi emûdî, bi awayê berwarî, emrê ramanî bi emrê objektîfî vediguherînin, ji bo xatirê heman tiştê ji karên wisan e ku fikarên Baxtînî di biwarê teslîmbûn û spartina tecrûbeyan bi navgînên hîsî ji holê radike. Ji ber ku “Baxtîn li pey vegera ber bi aliyê bêyî navgîniya tecrûbeyê rût e.” (Gardnîr, 1381: 37)

Hêmanên Berxwedanê di Mîrê Mîran de

Heke em hêza tevgerdar a taybetiya cewherê wê ango serobinkerê rewşa civakî bizanin; pêşandana Mîrê Mîran meydana hebûna vê hêzê ye. Mîrê Mîran ji serdestî û zagonên civakî re dixwîne û hewl dide û goftûgoyên xwe bi serhildirê pêş ve dibe. Piranî, çawaniya vê danûstendinê (kenîn û xwestin û tevgerên hevzeman) hem di rê û rêbaz û hem di bermaya encamê bi bingeh û rewşa berê, bi giştî cihê ye. Divê wisa be jî da ku zerer li radîkalbûn û îradeya nîsbî ya kiryarên wê nebe. Karnawal di gelemperî û Mîr Mîran de bi nav û nîşana nimûneya meydaneka wî, bi cihguherînên komîk û bi şîdet li ser sembolên heyî yên civakî de êrîşkar dibin. Hilnebijartina wêjeya fermî ya di îtîraza hewzeya fermî de hîleyeke wêjeya berxwedanê ye, beş beş dibe û pê xwedî dibe. Xwedûrkirin ji karanîna zimanê fermî şiyana li hember wê, îlankirina hebûna hêmaya berxwedanê ye. Aliyên din yên pêşandana Mîr Mîran jî bi heman hêmayê berxwedanê zindî ye, lê wek ziman) di asta wê ya dualî de –wesîleya têkilî û cîhana ku em tê de ne) alava serekîtir-kokdartir û radîkaltir li hemberî hewzeya fermî ya ku heye, ev were destnîşankirin dê bes be.

Di pêşandan/ayîna Mîr Mîran de, rola navgînên ku perpirsiyar in ji taloqkirina têkiliyên mirovan –siyasetê ne, kêmreng bûne û kiryar û bêşaşîtî, fezaya civakê dagirkirine û hemû însiyatîfên kiryarî di destê xwe de dihêlin. Di vê mîhricanê de, daxwaz û pêngavê çenddengî û serşikandina desthilatiyê ku pêdiviya dadê ye, bi riya kar nîşandan û peywir nîşandana her hêmayî ve û serobinkirina rewşê ne tenê bi têkiliyên emûdî/qinc û berwarî yên desthilatiyê nîşan dide, bi şiklekî tê vekolan û her weha pêşiya entegrasyoneke hêza nû di tevna desthilatyê de asteng dike. Ango guherînên û cih bicihkirinên di asta fermanber û hakimên fermî de bi awayê danîna faktorên desthilatiyê napejirîne, ji ber ku em rû bi rûyê guherîna tevahiya civakê tên ku gel (ne herkîn) wan ava dike û rêvebirina wê jî radestî Lewîyethanên21 nû nake, ji ber ku ew bi xwe “siyaseta gelerî” vedikolîne, karûbarên jê re pêwist di dest xwe de digre.

Mirov dikare rewşa karnavala Mîr Mîran vegerîne (şûnde wergirtina) rewşa ji dest çûyî ku di dirêjahiya dîrokê de bi riya danîna desthilatiyê hatiye îhlalkirin û ji ber heman sedemê bizaveke ber bi bergeha utopya û pêkankirina xwe gihandina wê. Tenê, cil û rûdêm û bizav, ji bo xelasî û têkdana têkiliyên heyî, di rastiya pêş nûmakirina rewşa kut ê xwestin bi hev ve girêdidin. Û hemû kesên civakê bi hev re dengbêjên çenddengî ne. Ew hem sîstem û ewlehiya derewîn têk didin, hem ya ku bûyî adet li nav hev dixin û hem jî kesên ku tevdanê dikin diqewirînin. Ji ber ku di dirêjahiya şoreşên dîrokê û dadxwaziyê de rola wan di derketina dubare ya olîgarşî22 û pêşîgirtina temasa civakê bi siyaset û mirov û xweza re bûye. Mîhrîcana Mîr Mîran bi navnîşana qewmînek tekane û hevgirtî (mutenasip) bi zeman -mekan, nasnameya xwe ve, di redkirina dengê bihorî de û pêşwaziya çenddengiya îro pêşkêş dike.

Di pêşandeya Mîr Mîran û heyama desthilatiya demkî ya mîr de du zagon hene. Yek şertê zagona destpêkê nepenîbûna hakimê rastîn (yê berê) e. Di heyama desthilatdariya Mîr Newrozî de zagona duyem daketina mîrê nû û betalkirina desthilatdariya demkî ya çendrojî ye ku tevlî keniyaye23 Şertê Mîr Mîran dayîna şêweya hêz û rûdêma wê ye. Betalkirin û demkîbûna wê ev e.

Di tevahiya peyamên Mîr Mîran de, guherîna rewşa yekdengî (şah û anîna desthilatiyê) bi guherîna çenddengiyê (desthilatiya demokrasiyê û desthilatiya gelperwerî) yê encam digre. Mîhrîcan ji ber nexweşketina mekan-zeman ê di rewşeka qeyranî de (bi sedema bêhempabûna girêdayî şert û mercên zayînê û zayîna wê ya dubare) mercên pêwist ji bo kombûna gel di qalibê karnawalekî û her weha derbirîna vê îradeya komî amade dike. Zagonên hatin danîn di rewşa yekdengiyê de hatin pinpêkirin û şeklê nû yê civakî li xwe girtin (her çiqas demkî be jî) tê avakirin. “Li gor fermana Emîr Biharî, hakim, divê zindaniyên bêguneh azad bike. Malbatên ku ne li hev in li hev bînin, dewlemend zekatên xwe bidin feqîran.” (Eyûbyan, 106, 1962).

Nîqaş û Encam

Pêşandanên civakî-siyasî yê Mîr Mîran bi şibandina pêngaveke sembolîk a civakî –hunerî, mînaka herî girîng e ji bo cihêrengiya fikrî û hewldana ji bo jinûvezayîna civakî di çarçoveya têkiliyên nû yên mirovatî û civakî ya navendî li ser hêzê ye. Tevî ku bingeh û fikra serekî ya vê pêşandanê di derbirandina çêkirina têgîna şadiyê ye, di hundurê wê de bi hinek girtina dest a pozîsyonên heyî ye. Lê heman dualîtiya rasteqîn û sembol ali ser zemên cureyek avakirina nasnameyê ye. Di wê de dengên belengaz jî dê bibin xwedî hêza bihîstinê. Û ev bi destê yên din ên mezin tê inkarkirin yan jî rû bi rûyê şer dimîne. Di çerxîna têgîna rewşa nû de dê fêhmeke kûrtir ji belengazên din bi dest ve bîne.

Pêşandanê kolanî di wateya xwe ya heqîqî de bi navnîşana çepera berxwedanê, berhema astengiya têkiliyên di navbera azadî û civakekî ye ku ji hundur ve binketin û bêdengkirinên bi ser de hatî derketiye û bi fonksiyonên cur bi cur ê perwerdehî, ajîtasyonî û li pey ronahîbûn û binesaziya werçerxîna civakê ye. Lê ev werçerxîn di bin siha guherîna rewşa yekdengî ber bi çenddengiya di civakê de dê pêkan be. Baxtîn bi belavbûna çanda çenddengî û rewayî dayîna çanda diyalogê li hemberî monologê ye bi mecbûriyeta pêdiviya “wî” ya yê “din” ji bo fêhmkirina xwe destnîşan dike. Û rikebera xwe bi vegotinê otorîter24 cihguherîna wan bi komek a berfireh ji têgînên hûmanîstîxwaz bi heman armancê ye ku ew di hewldana rewayî dayîna çanda lêpirsîniya di hemû astên civakî û siyasî de ye. Ji dîtbariya Baxtîn “lêpirs, lingên herî girîng ê berdewamiya axaftinê ye” (Ehmedî, 93, 1278).

Xebata dawî lêhûran bi jêdera şîroveya berawirdî di navbera têgîna Baxtîn a karnawal û şeklên kolanî yên pêşandana Mîr Mîran, nîşan dide. Ku pêşandana Mîr Mîran, ji aliyê bicihanîna rola şadîya ji bo qayîmdanîna desthilatiyê (bi jêdera bi şîroveya Ferankfurtî25 ya ji hunera çandê26) ferehtir bûye û ne tenê vediguhere amêrên desthilatiyê, her weha bi bizava derxistina hemû hucreyên civakê di asta xeta dadê de li ser cihêrengiya pêkvejiyanê ye. Bi lêcivîna nîşandana enerjî û hêzên ji navendê direvin/navendrev (centrifugal) bi daxistina hêzên navendger (centripetal) pêngav diavêje û di bin roniya rexnekirinên xwe re tevî amadekirinê derfetên jinûvezayînê hafizeya komî bi afirandina binesaziyên lazim re ji bo pênaseya nû ya desthilatdariyê di civatê de dibe rêber.

1 Wêne û agahiyên vê pêşandanê di serdema dawiya Desthilatdariya Pehlewî ya Yekemîn de berdest dikevin,) N.K: şeklê hejmara 1 di heman xebatê de) Helbet piştre ev pêşan hat qedexekirin; lê şeklê wê yê coşandinê di gundan de di qalibê lîstokê de hê jî didome.

2 Performance Art

3 Commedia Dell’arte

4 Bruegel the Elder: Wênesazê Holandî yê serdema Ronesanê ye ku di wêneyên dîmenê xwezayî û jiyanî de navdeng e.

5 Mir-E Nowruzi

6 Mîr Mîran; mirov dikare wek karnawala herî dirêj a pêşandanê bizane ku di heyama çendîn roj û şevan de û bi şikleke bênavber û dirêjwext di nav kurdan de pêş ketiye.

7 Kose; merasîma ‘koseyê bernişîn’ an ‘bihara cejnê’ zêde zêde bi Mîr Newrozî re dişibin hev. Merasîmek bû li Îranê nêzî biharê dizanin û gelek navdengiya wê hebû û cejn-şahiyên karnawalê tînê bîra mirov. Ebû Reyhan Bîrûnî şîroveya vê merasîmê kiriye ku di yekemîn rojên destpêka biharê de, mêrekî kose, li kerê siwar dikirin, destekî wî de qijik hebû û di destê din de jî baweşîng hebû ku xwe pê baweşîn dikir, helbestek dixwend ku xatirxwestina zivistan û sermayê bû. Ji gel jî tiştek sikke an dînar werdigirt. Ji berbangê hetanî nîvro ji bo xezîne û şah bû. Ya ku ji nîvro hetanî esrê berhev dikir ji wî re bû. Hingê heke ji esrê ve ew dîtibûna eziyet û zilm lê dikirin. Ev kevneşop di dewrana Sasanî û Islamê de, bi riya xulamên reşik bi cih dihat. Yê ku hatî hilbijartin bi cil û bergên wan ên rengo rengo û xemlandineke taybet û devokek şikestî û taybet hebû. Def û teblik lê didan û stranên Newrozî dixwendin. Hacî Feyrûziyên îroyîn ku nêzî newroz û sala nû li kuçe û kolanan gel dicoşandin. Ji bermayîya wan mîhrîcanên kevn e (Reza, 1979).

8 Ceymz Ferîze, destnîşan dike ku di ayînên karnawalên serdema kevnar û Mezopotamyayê de, ferqa navbera çînan bi awayeke demkî hatiye cemidandin û erbaban cihê dane dîlan û li ber serê maseyên wan xizmet dikirin (Firîzer, 1382).

9 Kelash: coreyek pêlavê ye li Kurdistanê

10 Şibihandinek zêde di hilbijartina Mîr û şêwaza daxistina wî ji hêzdariyê, di Mîr Newrozî de bi merasîma ayîna baranxwaziyê (Cenga Baranê) ya li Kurdistanê (Bi taybet di nav êzîdiyan de). Di wir de gel gayekî nîşan û perwerde dikin û serencam piştî qedandina mîhrîcanê, di wexta ku dorevanên ga nedihiştin mirov zererê bigihînin ga û pêşiya wan digirt de, ji bo serjêkirinê dibirin mezbexaneyê, hêjayî nirxandinê ye.

11 Karnawal, ji peyvên kilîdî yên wêjeya Baxtîn e û tew piraniya têgînên din jî çavkaniya xwe ji wê girtine. Di karnawalê de şêwaza nû ya têkiliyê mirov bi mirov re şekil digre (Nolz, 1391).

12 Mesopotamia: Navê herêmeke cografiye ku dikeve navbera çemê Dijle û Feratê. Îraniyan ev herêm wek Meyan Rûdan navandine ku heman nav bi Yewnanî hatiye wergerandin û bûye Mezopotamya. Di berdewamiya dîrokê de Kurd nişteciyên serekî yên vê herêmê bûn û hene.

13 Ev merasîma di serdema Hexamenişî û hetanî padşahiya Erdeşîrê Derazdest (B.Z 424-646) jî pêk hatiye.

14 Balê dikişine daxistina nihêrtina li asîmên ber bi erdê ve ku bi riya bercestebûna bedenê û rola wê di pêkhatina karnawalê de bandordar e.

15 kesê maldar, dewlemend

16 Neo -Kantianism

17 navnîşanek di helbestên Şil Sîlwer Astayn ( 1932-1999 M) Helbestvanê navdar ê Emrîkî.

18 Jacques Lacan; Jacques-Marie Émile Lacan psîkoanalîstekî navdar ê Frensî ye. Di 13 Avrêl 1901 ́î li Parîs ji dayîk bûye û li heman derê di 9 Kewçêr 1981 ́î de jiyana xwe jidestdaye. Lacan teoriyên Freud pêşxistiye û gelek rexne jî li Sigmund Freud kiriye. Li ser cîhana sîmbol û ziman, kesayetiyên neurotîk û psîkotîk, neuroz, narsîsîzm, psîkoz hwd xebat û keşf kiriye. Lacan wekî feylesofekî Ewropî jî tê naskirin. Wekî “Freudê Frensî” jî dihate binavkirin lê wî di dawiya tamenê xwe de xwe ji riya Freud dûr xistiye. Rexne li kapîtalîzmê kiriye û pesnêrêbaza diyalektîk a ramanê daye. (Muwellî, 1387)

19 Abstract subjectivity

20 Borromean Rings: Li gor perspektîfa Lacan, pêwendiya di navbera aliyê xeyalî, aliyê sembolîk û aliyê rastîn ê jiyana mirovan li ser bingeha bibingehkirina Bromeyî ye ku pêwendiyên her kîjanî be, dibe têkçûna ên din. Xala hêjayî giringiyê ev e ku yek ji van sê helqeyan di nav ên din de ne zindanîkirî ye. Ji ber ku herkîna wan girêdayî ye bi herkîna yên din. Avahiya nefsî ya her ferdê hatî spartin cureyek pêwendî ye ku li gor serboriya wî ya di navbera van her sê hêmayan de diafire. Di rastiyê de têkiliya dialektîkî di navbera van her sê sîsteman de. Her ber bi xerakirina yên din. Ev girîng e, ku yek ji van sê xelek di yek din de li girtîgehê ne lê ew li ser ahenga girêdayî

21 Leviathan (Mîta Ûrgarîtî) yan jî ya Rehab ( Mîta Asya Navîn). Hûtên deryayî yên bi şeklê marî ya erjderhayan in, her çiqasî bi çandên cuda cuda re têkiliyan heye, lê belê, di dirêjahiya demê de ligel hev û bi hev û din ve têkildar dibin. Cureyên hûtan ên bi vî rengî bi awayekî eşkere di mîtolojiyên cîhanê de hatine qalkirin û hema bêjêli her derê şev û tarî û malzoraka dayîkê û ava kozmîk ve hatine girêdan û têkildar in.

22 Oligarchy: (desthilatiya komeke biçûk) Peyveke ku kêmxistinê destnîşan dike; wateya wê ne tenê desthilatiya komek biçûk e, her weha desthilatiya komek biçûk e ku li hember girseyên gel ne berpirsiyar e, fesad e, yan ji aliyên din ve rû bi rûyê nefreta yên din e.

23 Ev zagona duyem, mebest absûrd bû, rewş.

24 Authoritative Discourse

25 Frankfurt School: Navê dibistaneka Elmanî ye ku di deheya 1930an de ji aliyê Max Horkheimer ve wek Enstîtuya Lêkolînên Civakî hatiye damezrandin û disîplînê weke civakî, siyasî, derûnî, dîrok, ciwankarî, felsefe, muzîkolojî aniye cem hev.

26 Culture industry: Pîşesaziya çandî bi awayekî ji wateya wek pîşesazîyê tê ku îde (raman), hilberîn, belavkirina berhem, xizmetekê derdixe holê ku naveroka wê ya çandî heye. Serî aliyê çandî ya şexs û civakê didin. Di hin welatan de, pîşeya çandî amûreke ku di keşmekêşên siyasî û gelêrî de tê bikaranîn. Di hin welatên din de, naverokek a bazirganî li xwe digre û di hin welatên din de amûreke ji bo bandorkirina li ser gel û pîşeyî ku di dorpêça desthilatiyê de ye.

ÇAVKANÎ

Ayoubian, Ubaidullah (1962) Mîr Newrozî, yek ji merasîma kevnar li Kurdistanê, Zanîngeha Wêje û Zanistên Mirovî, Tebrîz, hej. 60 (rr. 99-112).

Agamben, Giorgio (1395). Rewşên Awertê, wer. Poya Emînî, Tehran, Neqşê Cîhan. Benjamin, Walter (1387). Bûklîstok û Qambost, wer. Murad Ferhad Pour, Omîd Mêhregan, Tehran, Gamê Nû.

Todorov, Tezvetan (1377). Mentiqê Goftu yê Mikhail Bakhtin, wer. Daryûs Kerîmî, Tehran, Neşrê Merkez.

Rezayî Deşt Ersene, Mehmûd (2009) Ontolojiya Mîr Newrozî Bi Palpişta Beytek A Hafiz, Xebatên Îranî, hej. 15 (rr. 75-96).

Riza, Haşem (1979). Kronolojî û pîrozbahiyên Îrana Kevnar. Tehran, Intişarat Foruher. Ramezanî, Ebulfezl; Yazdani, Anisa (2015). “Lêkolîna Sê Temayî ya Baxtîn a Karnivalê, Gotûbêjgerî û Krontop Li ser Pêşandnameya serî rakirî da ku ser bikeve, yan Şaşîtiyê Yek Şev, berhema Eltus Goldesmîs”. Lêkolînerê Wêjeya Hemdemî ya Cîhanê. hej.72 (rr.245- 274).

Samuel Wells, Wergera Qedîmî, Seher, (1378). Pêşandanên Ayîn û Ayînnişandanî, Teater, hej. 41 (rr.140-160).

Sîna, Xosro. (1392). “Venêrînek Li ser Mîtolojiyên Bereket û Qurbanî di Ayînên Pêşandanî yê Kurdistanê”, Pêşandana Pazdehem a çapê (r.28-32).

Aşûr Por, Sadiq. Mîr Newrozî (Mîr Mîran), Teatir, hej. 25 (rr. 46-49).

Ereb zade, Cemal. Mosewî Eqdem, Kambîz. Iftixar Yekta, Şerare. (2015) “Analîza Peter Brugel, li ser bingehê ramananê Mîxayl Baxtîn” Kîmyaya Huner, hej.14 (rr.31-52).

Xulamhuseynzade, Xerîb Reza. Xolam Por, Nigar; (1378) “Mîxayl Baxtîn, Jiyan: Raman û têgînên Sembolîk” Tehran, Neşr Rozgar.

Firîzer, Ceyms Corc, (1382). Şaxa Zerîn, wer. Kazim Fîrozmend, Tehran, Neşr Agah.

Qezwînî, Muhemed (1323). Mîr Newrozî, Neşriye Yadgar, Sala Yekem, hej.3 (rr.13-16).

Kerîmyan Serdeştî, Nadir 1377. “Mîr Newrozî”, Kitabê Mah Huner, hej. 5 (rr.13-15).

Gerdnîr, Mayel 1381. “Hêza Xeyalî Ya Baxtîn” wer. Yusuf Abzerî. Feslnameya Erxenun, Hej.20 (rr. 33-66).

Marufî, Sîrus 2000. “Merasîma Mîr Newrozî li Kordistanê”, Kitabê Mah Huner, hej. 29 û 30 (r. 67-68).

Mewlewî, Keramet 1387. “Bingehê Psîkanalîza Firuyd Lakan”, Tehran, neşr ney.

Meysun, Bîm 1380. “Teatra Xeyalî û Cureyên Pêşandanên din ên derûnî”, wergera Şîrîn Bozorgher, Tehran, Intişarat Danişgah Huner.

Nolz, Runeld 1391. “Şekspîr û Karnawal: Piştî Baxtîn”, werger, Roya Por, Azerî, Tehran, neşr Hormiz.

Yezdî, Nergis. Ibrahîmî, Mensûr 2011. “Lêkolîna destanên Karnawalî di Pêşannameya Rumeu û Julyes de bi çavê Baxtîn”, Hunerên Pêşandanî û Musîqî, hej. 43 (rr. 51-8).

Sîlurastayn, Şel 1391. Berhemên Berhevkirî yên Sîlurastayn. wer. Sara Feroxî, Tehran, Intişarat Sebzan.

Ehmedî, Babek 1378. Avanî û şîroveya Metnê, Tehran, Neşr Merkez.

Brandist, Craig (2002). The Bakhtin Circle: Philosophy, Culture and Politics, London, Sterling, Virginia: Pluto Press.

Hill, Jane H (1986) “The Refiguration of the Anthropology of Language” (review of Problems of Dostoevsky’s Poetics) Cultural Anthropology, vol. 1, No. 1, rr. 89–102.

Dahûraneke Pêkhateyên Baxtîn di Pêşandana Mîr Newrozî de li ser Bingeha Têgîna Karnawalê

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Dahûraneke Pêkhateyên Baxtîn di Pêşandana Mîr Newrozî de li ser Bingeha Têgîna Karnawalê

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply