Çîrok û Çîrçîrokên Hunera Hevçax

Çîrok û Çîrçîrokên Hunera Hevçax

ŞENER ÖZMEN

Puxte: Digel ku cîhana hunerê ya kûrewî û bêwefa navê wî yê pîroz – bo gelekan bêyom – demeke gelekî dirêj e hilnede jî, Alexander Brener, hevjîn û hevrêya wî ya heta hetayê, Barbara schurz, di Rêbendana 2005an de ji bo edîtoriya hejmara duyemîn a kovara art-istê (ya pêla duyemîn) li Konstantînapolîsê, li der û dorên Beyoğluyê wan deran bûn; her du jî şaşwaz, pariyekî hêrsoyî û piştşikestî bûn, lew re xeyn ji hevalekî wan ê hunermend ê ku di wê sîratûlmisteqîmê de wekî Xoce Xizirî bi hewara wan ve hatibû, di wê kurtemêvaniyê de kesî pûte bi wan, bi mêjûya wan û bi bîr û boçûnên wan ên tundûtûj –dihate gotin ku Brener û schurzê dilên xelkê ji hezkirin û evîna bo hunerê bi yekcaran sar dikin – nekiribû, xasma jî, sergerînendeyên dam û dezgehên hunerî yên ji dil xwe de serbixwe, tew nîv-serbixwe û der û dorên akademîk. Ev nivîsar ji hêlekê ve balê dikişîne ser çalakî û pratîkên dij-hunerî (yan jî vandal) yên Brenerî û ji hêla din ve jî hewil dide (yan jî dê bide) ku kurtemêjûya pratîkên hunerî-hevçax ên Amed-navendî cara yekem bi zimanê zikmakî bihîne zimên bê ka hunermendên Kurd çawa û bi çi awayî peywendî li gel bîr û boçûnên Brenerî danîne û sûd ji “teoriya serhildêr”, her wiha ji kovara art-istê wergirtine. Belam, min divêt ji niha ve bibêjim ku ev ne nivîsareke akademîk e, bêtir anamnezîk e, ku Barthes di ders û semînerên xwe de, yên wî li collège de franceê dayî, li ser vê mijarê jî (bnr. lawaziya hiş û hoşeyê, Proust, Tolstoy, souvenirs, Adolescence) bi dilekî şikestî rawestiyaye.

Peyvên sereke: art-ist, Alexander Brener, hunera kurdî ya hevçerx.

Destpêk

Yekem hejmara kovara art-istê li jêr navê “Kovara Hunerî ya Hevçax” di Pûşpera 1999an de li Konstantînapolîsê derçû. 1999 di heman katê de sala destpêka weşangeriya hunermendê Kurd ê navdar Halil Altındereyî – yan jî Xelîl Altindereyî –bû, ku art-ist li dû çend hejmarên provokatîf û edîtorên curecur derketibû qada navneteweyî û bi demê re bûbû malê cîhanê. Di kûnyeya art-istê de Xelîl Altindere wekî “Amadekarê Weşanê” cî girtibû û di “Lijneya Weşanê” de jî; navê Xelîl Altindere, Süreyyya Evren – bi sê y’yan, ji ber ku di yê Cemal Süreyayî de bes y’yek hebû –, Erden Kosova, Emre Koyuncuoğlu, Yeşim Özsoy û Şener Özmenî derbas dibû. Bergê pêş heta tu bibêjî sade û li gorî tundûtûjiya hundirê weşanê gelekî nerm bû, lêbelê ev sadebûn û nermbûn hema bi lapera pêşîn û hevoka pêşîn re têk diçû. Nivîskarên wê hejmarê nivîseke edîtoryal –bê guman qesbende – lê nekiribûn, li şûnê, hevoka, “Ev ne nivîseke dîbaceyî ya berra ye; ev hatiye nivîsîn da ku hizrekê der barê nivîsa dîbaceyî de pêşkêş bike” bi dehan caran û pê pê hatibû nivîsîn. Mijara dosyeyê jî wekî; “Di hunerê de vandalîzm”[1] hatibû dîyarkirin û ev ne belasebeb bû. Hejmara yekem di heman katê de wekî parêznameya Xelîl Altindereyî hatibû amadekirin, lew re Altindere seba çalakiyeke xwe ya “vandal” di wan rojan de derketibû hafa dadweran. Kabira Kurd bû û xelkê Mêrdînê bû, malbata wî di wextê xwe de ji Dêrişê koçî Mêrsînê kiribûye û Xelîl bi dû kutakirina lîsansa xwe ya li Zankoya Çukurovayê li Beşa Hunerê re berê xwe bi yekcaran dabû Konstantînapolîsê û nema vegeriyabû. Hê ew li zankoyê, min bi çavên serê xwe didît bê wî çi dikir, ne wek gelek qutabiyên ku dixwestin bi pêyekî leztir xwe têxine çavên mamosteyên xwe, wî boyaxên curecur bi kar nedianîn, tiştine sosret li kevalê dikirin û li ser dîwarên beşê diruşmeyên têgehî lê dikirin û pênaseya wî jê re bûbû kul û derd. Beriya mamosteyê atolyeyê, şêweyê wî dêhn û bala polês û xefiyeyan kişandibû, yên ku xwe li quncikên zankoyê telandibûn, û ev yek rast bû. Rastiyeke din jî hebû ku Xelîl neditirsiya, kurdan li wir jî hev û din dîtibûn û piştî demekê, Cengiz Tekin (ji Amedê) û Erkan Özgen jî (ji Dêrikê) hatibûne zankoyê û beş bûbû lana xwendekarên kurd ên ku doza tiştekî din dikirin. Di wan salan de min dev ji nîgarkêşiyê berdabû, seba ku min li kevaleke xwe risteyeke[2] Cegerxwîn nivîsîbû, heval û hogirên min ên tirk ji min bi dûr ketibûn û fena ku ez bombeyeke zindî bim, kes bi aliyê min de nedihat, tew yara min jî. Cengiz bi temenê xwe biçûkê me hemûyan bû, ez û Xelîl û Erkan, em berxên salekê bûn. Bi dû çûyîna Xelîlî re, hatûçûya Cengiz û Erkanî zêdetir bû, em li jûra mala min a li Barajyoluyê dihatine ba hev û min ji wan re qala hunera têgehî, wêje û helbestê dikir û pê re pê re em di xew re diçûn.

Jûjin…[3]

Beriya derçûna kovara art-istê bi salekê,
an ku di sala 1998an de, keçeke kurd bi
nasnava Jûjinê tundûtûjtirîn performansa
xwe li dar xistibû li Konstantînapolîsê û
vê yeka hanê dawî li çalakiya hunerî ya
ciwanan jî anîbû. Jûjina hunermend bi
harîkariya dermanan ketina kincan, regla
xwe bi paş xistibû û di şeva vekirinê de li
ciyê xwe yê ku bo performansa wê hatibû
terxankirin, welê şilfîtazî çûbû li kuncekî
tot vedabû û bi zor û heft belayan regl
bûbû. Navê performansê mod e mod ji Tirkî
hatibû wergerandin: “Jûjin, Serê Mehê”,
(1998). Nasnava wê jî ji peyva “jûjî” û
“jin”ê hatibû pê, ku kovara art-istê cî dabû
vê performansê jî. Kî çi dibêje bila bibêje,
belam performansa Jûjinê di nava demeke gelekî berwext de rê li pêşiya gelek hunermendên jin ên îro bi hunera performansê rabûyî vekiribû û ev performans bûbû performansa wê ya pêşîn û ya dawî jî. Jûjin piştî vê performansê bûbû kevirê binê bîrê. Wek gelek hunermendan, wê jî dev ji hunerê berdabû, ku bi raya Vasıf Kortunê kuratorê navdar, Jûjinê çalakiyek li dar xistibû, ku hunermendên mêr bi ti awayî nedikarîn xwe wek parçeyekî wê bihesibînin; li dar xistibû, xwe jî bi wêrekiyeke bêhevta.

art-ist û hejmara yekem…

Nivîsên din ên girêdayî mijarê jî ev bûn: Oleg Kulik, Stelarc, Orlan, Andreas Serrano, Genç Etkinlik 4,[4] Manifesta 2, Sanat Tanımı Topluluğu,[5] Performans Sanatı,[6] Fluxus û Artık Resim Öldü.[7] Nivîsên tê de bi têra xwe provokatîf bûn û gava ku hejmara yekem gihişte Amedê û çendek jê çûn Dêrika Çiyayê Mazî, boça kerê bizdiya. Lew re art-ist eynî wek kovareke hardcore pornoyê hate pêşwazîkirin û di binê balgîfan de hate veşartin. Dîmenên ji performansên hunermendê Rûsî Oleg Kulikî, wêneyên Andreas Serranoyî ne ji wan wêneyên xwerû-estetîk bûn, ku hûn rabin wan nîşanî dê û bav û xwîşk û birayên xwe bikin! Ne jî hûn wan rêyî mamosteyên xwe bidin. art-ist (tîpa ‘a’ biçûk dihate nivîsîn û art jî bold bû) li Amedê nekete Beşa Nîgarê, nehate firotin û nehate xwendin jî! Tew ji layê hin mamosteyan ve kovar hate qedexekirin. Li gorî bîr û boçûnên akademîsyenên wê heyamê, art-ist xeternaktirîn kovara dij-hunerî bû. Belkî jî ew mafdar bûn, ji ber ku li gorî wan huner qadeke desthilatdariyê bû û wekî ku Foucault jî digot, desthilatdarî li her derê bû. Nemaze, li akademiyan. Bê guman art-ist li dijî vê desthilatdariya estetîkî bû, ya ku hemû hêza xwe ji pozîtîvîzmê û ji pêşketinparêziyê digirt bi şêweyekî hîsterîk. Amed bi kuştî û windayên xwe ve mijûl bû û Beyoğlu jî bûbû lana hunermendên abstract û non-fîgûratîf ên şêst heftê salî, ku dê bi ti tewrî nehiştana –ê rê nedana– wekî vandal bi serê şûştî têkevine nava wan. Îcar kurd? Kurd ji kû derketibûn!?

Territory-deterritorialisation…[8]

Di Tîrmeha sala 1996an de ez û Xelîl Altindere li TÜYAPê beşdarî Duyemîn Çalakiya Ciwanan bûbûn bi enstelasyoneke bi navê Untitled (Bênav), ku ev çalakiya hunerî ji hêla UNESCO AIAP NATIONAL COMMITTEEyê ve dihate birêvebirin. Ji nav ew qas hunermandan – û berhemên wan – xefiye û polêsên Roma Reş bi tenê bi dû me û berhema me ketibûn, lew re berhem ji du pênaseyên li hemberî hev bi cî kirî (yek a min û yek a Xelîl Altindereyî bû, ku bi ozalîtê hatibû mezinkirin û em, çawa bibêjim, bê dev û ziman bûn, bi gotineke din, me devê xwe bi rêya photoshopê jê biribû) û du dosyeyên fermî û mirûztirş, ku li ser çekûya T.C.yê hebûn û di her du dosyeyan de jî lîsta navên gundên kurdan (me ji Komaleya Mafên Mirovan, Şaxa Amedê tika kiribû) yên ku bi destên leşkeran hatibûne sotin hebû û em her du jî kurd bûn! Enstelasyona me, digel ku pariyekî dîdaktîk bû jî – bi ya min wisa bû – gelekî deng vedabû. Tiştê serincrakêş ew bû ku rojnameya kurdan Demokrasiyê[9] di rûpelên xwe yên hunerê de cî dabû vê enstelasyonê jî, ku heta wê rojê jî çapemeniya kurdan dûrî mijarên wihakî disekinî. Kabirayekî rabûbû û ji Amedê nivîsîbû wekî çu peywendiya van hunermendên navbirî bi rastiya gelê me re tineye. Çepgirên tirk jî eynî nolî wî difikirîn, digotin, huner bo civakê ye! Nivîskarê rojnameya Cumhuriyetê, gorbehişt Mehmet Baydur jî hew bi xwe girtibû û di quncikê xwe de nivîsîbû: “Bi qasî ku ez tê digihîjim, kabira (Şener Özmen) dinivîse jî…” Kurdek çawa dikare qala Lacan, Herakleitos, qala duzimaniyê bike bêyî ku destûrê ji Kemalîyan bigire!? Çawa dikare bibe hunermendekî hevçax!? Aqilê wî qebûl nedikir, yê wî kurdî jî…

Pûşpera vandalîzmê

Di pey vê çalakiyê re, di Berfanbara sala 1998an de Xelîl Altindere di pêşangeha Esat Tekandî ya takekesî de, ku li Galeriya Hunerê ya Urartê (Stembol) li dar ketibû, li ser kevala wî ya bi navê Coyote II’yê bi boyaxa spreyê (bi ya kesk) nîşana $’ê danîbû û ji galeriyê teletel bi dûr ketibû. Li gorî Xelîl Altindere, çalakî çalakiyeke hunerî bû û li dijî desthilatdariya penturê (pentur desthilatdarî bû) hatibû lidarxistin, lêbelê li gorî zagonê – û li gorî Esat Tekandî – ev yeka hanê serdanpê vandalîzm bû û diviya ku hunermend rojekê beriya rojekê bihata darizandin.

Helbet ev performans di cîhana hunerê de ne tiştekî nû bû, mînakên wê yên gelekî sosret jî hebûn û Brener jî yek ji wan kesan bû, ku di sala 1997an de (Rêkeftî 4ê Rêbendanê, sala 1997an, di saet 11:45an de) an ku salekê beriya Xelîl Altindereyî, li ser kevala Maleviçî ya bi navê Suprematizm: Li Ser Fona Gewr Xaça Spî nîşana $’ê danîbû, wî jî bi boyaxa spreyê. Çalakî di mûzexaneya Stedelijkê (Amsterdam) de li dar ketibû û Brener, li gorî gotegotan, bi dizî ketibû hundir. Bihayê kevala navbirî di wan salan de 12 milyon $ bû û nîşana $’ê jî, li gorî gotinên Brenerî, pariyekî çelexwarî bû, ku dirûvê çarmixê pê diket. Di esasê xwe de, li gorî zagonên Holandê, diviya ku ji ber rûxandina mal û milkî doz lê bihata vekirin. Lêbelê Brener ne hevwelatiyê Holandê bû û ti mal û milkê wî jî li wir tinebû. Dîsa jî, ji ber vê çalakiya hovane û ji ber lengedoşiyê (ji ber ewaretiyê) ew avêtibûn binê zindana De Zwangê ya li gundê Hoornê û Brener piştî çend rojên din dest bi greva birçîbûnê kiribû.

David Lindsay di nivîsa xwe ya bi navê “Îkonşikên: Hunera Vandaliyê yan jî Vandaliya Hunerê”[10] de li ser vê mijarê û xasma jî li ser çalakiya Alexander Brenerî bi dûvedirêjî sekinîbû, ku ev nivîs wekî sernivîs di hejmara yekem a kovara art-istê de hatibû belavkirin. Tevî ku Brener piştî vê çalakiyê çu daxuyanî nedabin jî, dihate zanîn ku vê yeka hanê (îkonşikênî) di nerîna wî ya hunerî de roleke xwe ya serekî heye. Li gorî angaşta Lindsayî, kevala Maleviçî diviya jê û pê de bi du navan bihata binavkirin: Maleviç-Brener û diviya bi ti tewrî restoratoran dest tê nedaya û hewil nedana da ku aloziyê ji holê rakin. Di esasê xwe de îkonoklazm, an ku ziyandayîna li berhemên hunerî, ne cureyekî çalakiyê ya nû bû, wek mêjû îkonoklazmê xwe digihande sedsala VIII.an, vedigeriya bo wan serdeman û heta bi Bîzansê, ku di wê sedsalê de îkonên ayînî tûşî êrîşên dijwar dibûn. Heman bertek di sedsala XVI. an li gelek deverên Holandê jî derketibû holê, ku di wan deman de Protestan li hemberî zilm û zordariya Dêra Katolîk tê dikoşiyan û îkonşikênî gihiştibû wê astê, ku komên mîna Huych de Smitî li Heenviletê dadikutan û bi çakûçan diketine ser berhemên hunerî.

Brener…

Baş e, Brenerî çi rêyî me dida? Wî çi ji me re digot? Wî doza çi li me dikir? Gelo çi ji hunermendên Cîhana Sêyemîn dihat? Şeva ku Brenerî li banokeya barekê – navê wê ne hewce ye – dest bi ahengekê, çalakiya xwe ya xwendina helbestan kiribû, li gel çend hevalên xwe yên hunermend û rexnegir, ez jî li wir bûm. Brenerî şev pê ve gurmista xwe ya rastê li pişta bermîla neftê daweşandibû, ya ku wek maseyekê hatibû danîn, ne carekê û ne du caran, ne bi dilekî, lê bi heft dilan. Xêlekê û bi şûn de – piştî çar yan jî pênc helbestên xwe yên ajîtatîf – çermê girikên destê wî yê rastê hema bibêje ji kokê ve jê rabûbû û xwîneke reşeqetranî kişiyabû ser laperên lênûska wî ya helbestan. Ku Barbarayê, hevjîna wî ya heta bi hetayê, dest tê nedaya û çend caran pê pê negota, “Bes e, lawo!” dê çalakî li serwîseke acîlê bi dawî bibûya û hebû ku hejmara duyemîn a kovara navhatî heta bi demeke nediyar bi paş biketa. Lew re ew hejmar, li gorî gotegotên ku şev pê ve bi ber guhê min ketibûn, dê li ser Insurrectional Theoryyê durist û ava bibûya û gelek rexnegir û nivîskarên dij-huner û dij-estetîkê dê bi nivîsên xwe yên serhildêr û yanser beşdarî li dosyeyê bikirana. A soxî, piştî demekê, kovara art-istê bi hevedîtoriya Alexander Brener&Barbara Schurzê derçû, bi heman sernivîsê; “Insurrectional Theory”, seyrtirîn tişt ew bû ku di laperên kovarê de, ya ku bi dîtbariya xwe ve –û bi hejmara wêneyên ku ligel nivîsaran, carinan jî bêyî nivîsaran dihatine bikaranîn – derketibû pêş, çu wêne (image) tinebûn. Kovar, ji lapera pêşîn bigire, heta bi lapera dawî, ji nivîsaran mişe bû û navên nivîsaran, dîsa bi daxwaza hevedîtoran, ji fontên cihê cihê hatibûne lêkirin, ku vê yeka hanê serî li sêwirînerê kovarê yê navdar gerandibû. Brener&Schurzê ji binî ve nexwestibûn hejmara wan bibe hejmareke piyaseyê, ji ber hindê, ne li bergê pêş û ne jî li bergê paş, wêneyekî provokatîfî yê ku dêhn û bala xwînerên bi çanda dîtbariyê rabûyî bikişanda tinebû, fonta ku li bergê pêş –li ser stîkireke soregizirî– hatibû bikaranîn jî fonteke leşkerî (!) bû, ku bêtir bi ser estetîka Bolşevîkan ve diçû, ku bi wî çendî tund û tûj bû! Heke hejmara Brener&Schurzê nehata firotin jî, ne xem bû, ya girîng ew bû ku kovar li dijî bombebarana dîtbariyê û çewsîneriya piyaseyê bibûya mînak; îcar ka bû, nebû, ez bi xwe pê nizanim, lêbelê helwesta Brener&Schurzê, li gorî hunermendekî wek min ê peyva serkeftinê ji ferhenga xwe ya hunerî avêtî, ciyê şanaziyê bû, lewma peyva “serkeftin”ê bi tenê û nemaze demên ku me çend hunermendên kurd îş û karine “baş” dikirin – bêtir jî di henga beşdarbûna li pêşangehên navneteweyî de – ji devê pispor û giregirên çand û hunerê yên tirk derdiket, ew jî bi qitûtî! Ev yek!

Hunermendên kurd

A duduyan, ti qal û qîl tê de nebû û min bawerî jî pê nebû ku haya der û dor, civat û caxiyên wêjeyî û hunerî yên kurdan ji hunera hevçerx hebe, ya ku ji çaryeka duyem a salên 2000î û vir ve ye her bi tenê li ser destên çend hunermendên kurd ên navend-Amed tête birêvebirin, bê çawa bi demê re û tevî hemû xapînokiya peyva – yan jî sêhra – serkeftinê, axleb jî di qada vîdyosazîyê de zimanekî xweser ava kirine û ji serê sêrî de bê çawa li dijî mêtingeriya çandî tê koşiyane, bêyî ku bikevine hembêza piyaseyê. Belkî jî ev nivîs hê nû dest pê dike…

[1] Ji dîbaceyê art-istê, Hejmar: 1, Pûşpera 1999an, r. 1.

[2] Malê wan malê wan / Bû bela serê wan… Seydayê Cegerxwîn.

[3] http://www.timeoutistanbul.com/istanbulunritmi/2051/jujin-neredesin/

[4] Youth Action 4, Çalakiya Ciwanan 4.

[5] bnr. http://www.sanattanimitoplulugu.com/

[6] Hunera Performansê.

[7] Êdî nîgar sekitî.

[8] Çarçoveya ramyarî ya Çalakîya Ciwanan 2 bû .

[9] Bi dû girtina rojnameya Demokrasiyê, di Tîrmeha 1997an de rojnameya Ülkede Gündem dest bi weşanê kiribû.

[10] “Îkonşikên: Hunera Vandaliyê yan jî Vandaliya Hunerê”, David Lindsay, art-ist, Kovara Hunerî ya Hevçax, Hejmar: 01, Pûşpera 1999an, r. 4-10.

Çîrok û Çîrçîrokên Hunera Hevçax

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Çîrok û Çîrçîrokên Hunera Hevçax

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply