Dêsmana Çîrokên Efsanewî yên Kurdî

Dêsmana Çîrokên Efsanewî yên Kurdî*

MEZHER IBRAHÎMÎ

JI SORANÎ: MÊHDÎ JAFARZADEH

Puxte: Mebest ji nivîsîna vê gotarê, diyarkirina dêsmana çîrokên kurdî yên efsanewî ye. Di vê lêkolînê de ji modela dariştenasiya Vladimir Propp sûd hatiye wergirtin. Modela Propp ji tehlîlkirina 100 çîrokên rûsî yên efsanewî pêk tê, 31 hêmanên sereke jê re hatine peydakirin ku bingeh û dêsmanên van çîrokan pêk tînin. Propp ji bo van hêmanan bêjeya “erk” bi kar aniye. Encama vê tehlîlkirinê diselimîne ku çîrokên efsanewî yên kurdî, xwedî heman dêsmanên çîrokên rûsî ne û erk jî heman erk in ku Propp destnîşan kirine. Lê li çawanî û şêweya cîbicîbûna hin erkan ciyawazî tê dîtin ku sedem jî cudabûna çanda du neteweyan e.

Peyvên sereke: Dêsman (structure), çîrokên efsanewî yên kurdî, çîrokên efsanewî yên rûsî, Vlademir Propp, erk

Destpêk

Vladimir Propp (1895-1970) piştî lêkolîna li ser 100 çîrokên efsanewî yên rûsî, hejmarek hêman diyar kirin ku dêsmana sereke ya wan çîrokan pêk tînin. Wî ev hêman weke erk bi nav kirin. Neguherbar û sinordar in û di rastiyê de bingeh û esasa çîrokan li ser van hatiye avakirin. Propp li gor kiryara karekterên nava çîrokê û girîngiya wan di geşbûna çîrokê de, wan pênase dike. Erk 31 in û ji aliyê heft kesên çalak ên di nava çîrokê de pêk tên. Ev heft kes bi vî awayî tên binavkirin: leheng, bexşende, tawankar, alîkar, prensês, birêker, lehengê sexte.

Ji bilî van hêmanên sereke di çîrokan de, hin hêmanên zeîf jî hene ku berevajî erkan, di nava çîrokan de ciyawaz in û karigeriya wan li ser dêsmana çîrokan nîn e. Ev hêman jî: nav, pîşe, ruxsar, zayend û cureya kesayetî, armanc û birêker, dem û mekan, çawaniya destpêkirin û bidawîanîna vegêranê û wesfkirina tişt û kesan û hwd.

Erk an hêmanên çîrokên efsanewî yên kurdî

Propp di lêkolîna xwe de bo hin erkan, çend şêwazên rûdanê û çend binbeş diyar kirine; wek nimûne ji bo erkê “tawankirinê” amajeyî 18 şêwazan kiriye. Em li vir hêmanên pêkhêner ên dêsmana çîrokên efsanewî yên kurdî û herwisa awayên encamdana wan erkan li gor rêjeya hebûna wan ji zêde ber bi kêm ve raçav dikin.

Herwisa ku hate gotin, lêkolîna Propp li ser çîrokên rûsî bûye û di vê beşê de ji bilî destnîşankirina aliyên hevpar yên çîrokên rûsî û kurdî, em dê amaje bi taybetmendiyên çîrokên kurdî jî bikin.

Li pey dariştenasiya (morfolojî) Propp, di nava erkan de heft ji wan rê ji bo geşbûna çîrokê û bicihbûna erkên din vedikin. Ev erk di çîrokê de qet bi hev re nayên dîtin û ji bilî destpêka çîrokê, di nîvê û dawiya çîrokê de jî ihtimala hebûna wan heye. Heft erkên behskirî di çîrokên kurdî de weke jêr in.

Dûrketin û nediyarbûn

– Endamên ciwan ên zeîf ji malê dûr dikevin
– Dê û bav endamên salmezin ji malê dûr dikin.
– Mirina dê û bavî

Hişyarîdan ji bo encamdana karekî
Guhdarînekirina li hişyariyê
Agahî berhevkirin (hewla berhevkirina agahiyan): Tawankar hewl dide derbarê qurbaniyê de agahiyan berhev bike. An jî leheng hewl dide derbarê tawankar de agahiyan bi dest bixe. Ev erk ji aliyê kes an tiştekî din ve jî bi cih dibe.
Nûçegihanî (pêdana agahiyan): Agahiyên pêwîst bi tawankar tên dayîn. Û ew jî ji bo biencamgihandina armancên xwe yên pîs ji wan sûdê werdigire; an jî berevajî derbarê tawankar de, agahî diçin ber destê lehengî.
Xapandin: Tawankar hewl dide qurbanî bixapîne.
Hevkarî û xapîn: Qurbanî tê xapandin û rê ji bo tawankar vedike.

Proseya sereke ya çîrokên efsanewî bi rûdana tawan an ji ber kêmasiyan tê destpêkirin. Di rastiyê de erkê “tawan/kêmasî” girîngtirîn erk e û şahdemara van cure çîrokan e. Lehengê çîrokê bi mebesta rûbirûbûna ligel tawankar an ji bo nehiştina kêmasiyan tê meydanê û erk û şexsiyetên din bi dû xwe re dihîne. Li jêrê, şêwaza erkên din yên çîrokên efsanewî yên kurdî tên raçavkirin.

Tawan/ kêmasî Tawan (A)

A1. fermana kuştinê

A2. tilismkirin

A3. hewldan ji bo xwarina kesekî/ê A4. revandin
A5. dizîna hokareke cadûyî
A6. kuştin

A7. nasandina lehengê derewîn weke lehengê rastîn A8. xistina nava bîrê
A9. bûn sedema berzkirina kesekî/ê
A10. fermana destgîrkirina kesekî

A11. derkirin û dûrxistin
A12. zindanîkirin
A13. birîndarkirin
A14. zewicandina bi zorê
A15. êşkence û mijîna xwîna qurbanî A16. xistina nava deryayê

Propp amaje bi tawana “dizîna ronahiya rojê” dike ku di çîrokên kurdî de nayê dîtin. Lê li hember du şêwazên tawanê di van çîrokan de hene ku li çîrokên rûsî ew nehatine destnîşankirin. Ev du şêwaz wisa ne:

– Tawankar çavkaniya ava vexwarina xelkê dagir dike û li hember jî qurbanîkirina keçikan dixwaze, her car ji bo demeke kurt pêşiya avê berdide.

– Tawankar, qurbaniyan mecbûrî karên dijwar dike.

Kêmasî (a)
a1. nebûna hevjînê
a2. nebûna pere û jiyarê (debar)

a3. nebûna alîkarekî/e cadûyî a4. nebûna tiştekî ecêb û seyr

Alîkarî jê xwestin û birêkirina leheng (B)

B1. kesek karesatê ji bo lehengî aşkere dike B2. bêyî ku ji lehengî bê xwestin, ew dikeve rê B3. şandina lehengî bi fermanekê

B4. daxwaza alîkarîkirina ji lehengî
B5. şikayetkirin û kilamgotin bi ziman û awazeke xemgîn

Pêşdestî (C): Leheng amadebûna xwe ji bo çareserkirina kêşeyan derdibire.
Birêketin (↑): Leheng ji bo çareserkirina kêşeyan ji malê derdikeve.
Tevger û reftara bexşende (D)
D1. silav û pirs û bersiv
D2. şer û pevçûn
D3. daxwaza lêborîn û bexşîna ji lehengî
D4. ceribandina lehengî
D5. daxwaza rizgarkirinê
D6. daxwaza dabeşkirina çend keresteyên cadûyî

Yek ji bexşendeyên girîng di çîrokên kurdî de Xidirê Zindî ye. Xidir bêyî ti payînê1,

tê ser rêya leheng û rêya serketin û biarmancgihîştinê nîşanî wî dide. Ev rênimandin, hin caran di xewê de rû dide. Carinan dêwek ligel lehengî li hev dike û li beramber anîna kesek an tiştekî, dêw keresteyeke cadûyî pêşkêşî lehengî dike.

Reftar û berteka lehengî
E1. Berteka jîrane û hişmendane
E2. serketin li hember bexşendeyekî dijmin
E3. rizgarkirina dîlekî/ê
E4. dilpêşewitîn û lêborîn
E5. xweparastina li hemberî ceribandina bexşende
E6. xapandin
E7. encamdana xizmet û daxwazên din
14. Wergirtina hokareke cadûyî (F)
F1. hokara cadûyî xizmeta xwe pêşkêşî lehengî dike
F2. hokara cadûyî bi lehengî tê dayîn.
F3. hokara cadûyî bi xwe aşkere dibe
F4. cihê kereste û hokara cadûyî bi lehengî tê nîşandan F5. hokara cadûyî tê çêkirin
F6. hokara cadûyî tê revandin

F7. hokara cadûyî tê xwarin an tê vexwarin
Şêwazên din ên vê erkê di çîrokên kurdî de wisa ne:
– Gelek caran Xidirê Zindî ji dêvla keresteya cadûyî, hin şîretan û rênimayiyan

dide lehengî û çawaniya jinavbirina tawankar ji wî re ronî dike.
– Bexşende bi şûştina lehenga keç, bi av an barana efsûnî, ciwaniyeke seyr û

ecêb pê dibexşe.
– Bexşende rê û rêbazên cadûkirinê hînî lehengî dike, an şiyaneke seyr û ecêb

pê dibexşe; şiyana têgihîştina zimanê caneweran û hwd. 15. Veguhestin (G)

G1. Leheng bi hespê, ji bo cihê mebestê tê veguhestin
G2. Leheng bi asimanan ve difire
G3. Rêya lehengî pê tê nîşandan
G4. Dilopa xwîna rijiyayî dibe rênîşandêra lehengî

Di çîrokên kurdî de ji bilî van hebên genim û agir û … jî dibine sedema ku lehengê

çîrokê ber bi cihê mebestê ve here; wek nimûne dema ku leheng mijûlî aşpêjiyê ye û agirê wî vedimire, ji dûr ve çirûskê agirekî dibîne û ber bi wî aliyê ve diçe û hwd.

Pêşbirk û dijberî (H)
H1. Leheng di meydana şer de bi tawankar re rûbirû dibe
Di nimûneyên rûsî de sê şêwazên din hene ku di çîrokên kurdî de nayên dîtin. Ev

sê şêwazên pêşbirkê wisa ne: pêşbirk, lîstika kartan, kaşandina weznê. 17. Serketin (I)
I1. Serketina li meydana şer
I2. Kuştina tawankar bêyî şer

Diyarkirina lehengê rastîn (J)
J1. Prenses gustîlk an destmalekê dide lehengî
J2. Prenses bi daxkirin2 an bi penceyên xwînî, lehengê rastîn diyar dike
Awayekî din ji bo diyarkirinê di çîrokên kurdî de wisa ye ku leheng piştî kuştina tawankar, bêvil, guh û lêvên wî dibire û hiltîne, piştre bi van tiştan xwe bi prenses û kesên din dide selimandin. Ev rûdan di çîrokên kurdî de gelekî dubare dibe û berevajî şêwazên din, bi vî rengî leheng bi xwe vê erkê encam dide. Herwisa di şêwazeke din de leheng dax û nîşana xwe li ser ran û hêtên lehengê derewîn dide û li dawiya çîrokê ew tê bêrûmetkirin.
Çareserkirina kêşe û kêmasiyan (K)
K1. kêşe û kêmasî di encama karên leheng de çareser dibin
K2. kêşe û kêmasî ji ber bikaranîna hokareka cadûyî çareser dibin

K3. bidestxistina tiştê armanc, bi sûdwergirtin ji zorê an ji zîrekiyê K4. rizgarkirina dîl
K5. şikandina tilismê
K6. zindîkirina mirî

Vegerîn (↓): Leheng piştî gihîştina bi armancan, vedigere malê.
Radûkirin (Pr)

Pr1. Hewla tawankar bo jinavbirin an xwarina leheng
Pr2. Radûkirin (li pey çûn) bi guherîna teşeyê; tawankar teşeya xwe bi tiştekî an

canewerên curbicur diguherîne.
Di çîrokên kurdî de dibe ku tawankar bi zahir û cilûbergên derwêş an parsekekî,

li pey leheng bigere. Li hin çîrokan jî lehenga keç, bi teşeya mehîn an xezal û dar û hêlanek û êzingê de ji destê tawankar direve û tawankar fermana serjêkirin, birîna darê û şewitandina hêlanekê dide û hewl dide ku lehenga keç, ji nav bibe; lê li dawiyê dibe weke keçika bedew a hertim û tawankar û lehengê derewîn bê rûmet dike.

Rizgarî (Rs)
Rs1. Leheng derbasî asimanan dibe an jî siwarî hespê dibe û direve
Rs2. Leheng bi avêtina şe, sabûn û teşta avê û tiştên din li ser rêya tawankar,

astengan û rêgiran çêdike
Rs3. Leheng bi guherîna teşeya xwe ji destê tawankar direve
23. Nenaskirî (O): Leheng bi awayekî nenas diçe bajar û welatekî din yan jî

vedigere welatê xwe. Lehengê çîroka kurdî bi vê mebestê, gelek caran xwe weke keçelekî bêdesthilat dide naskirin.

Quretî û pozbilindî (L): Lehengê derewîn dixwaze serketinên lehengê rastîn li xwe bigire.
Karê dijwar (M): Prenses an bavê wê, ji bo ceribandina lehengî daxwaza encamdana karekî dijwar jê dikin û bi vî awayî firsenda xwedannasîna lehengê rastîn çêdibe. Karên dijwar di çîrokên kurdî de zêdetir wisa ne: 1. Hilanîna nihêniyekê an anîna çîrok û serpêhatiyekê; 2. Bidestxistina dermanekê an tiştekî seyr û ecêb.
Encamdama karê dijwar (N): Leheng bi bicihkirina fermana mîr an prenses wêrekî û hêza xwe li wan diselimîne.
Naskirin (Q): Prenses bi rêya nîşaneya ser bedena lehengî, an bi rêya destmal û gustîlka ku pêştir dabû lehengî, wî nas dike. Û ferqa lehengê rastîn û derewîn aşkere dibe. Herwisa hêz û mêrxazî û encamdana karê dijwar dibe hokarê nasîna lehengê rastîn.
Bêrûmetkirin (Ex): Serneketina lehengê derewîn di encamdana xwesteka prenses û mîr de dibe hokara aşkerebûna derewan û bêrûmetbûna wî. Di hin çîrokan de tawankar hemû tawanên xwe dixin stûyê lehengê qurbanî û gelek kêşe û arîşeyan jê re saz dikin. Li dawiyê, lehengê qurbanî bi vegêrana serpêhatiya xwe, rûyê rastîn ê tawankar nîşan dide û wî bêrûmet dike.
Guherîna ruxsarê an rewşa jiyana lehengî (T): Di beşa dawiyê de li hin çîrokan, alîkar rewş an ruxsara lehengî diguherîne. Hêjayî amajekirinê ye ku ev erk di çîrokên kurdî de gelekî nadir rû dide.

T1. Alîkar koşkekê ji bo leheng ava dike
T2. Alîkar cilûbergên nû ji bo leheng amade dike
30. Sizadana tawankar (U): Divê neyê jibîrkirin ku ev erk her tim nayê encamdan û hin caran jî tawankar an lehengê derewîn tê bexşandin û efûkirin, û ji wan re siza nayê birîn.

Zewicandin û padişahtî (W): lehengê çîroka efsanewî yên kurdî di piraniya çîrokan de ligel keç an keçikên hezkirî, dizewice û dibe padişah.

Encam

Encama dariştenasiya çîrokên efsanewî yên kurdî vê yekê eşkere dike ku ev çîrok xwedî heman dêsman in ku Vladimir Propp di lêkolînên xwe de destnîşan kirine. Navborî bi tehlîlkirina sed çîrokên efsanewî yên rûsî, selimand ku sî û yek hêmanên sereke û neguherbar, ku bi xwe ew weke erk bi nav kirin, bingeha van çîrokan pêk tînin. Erk, kirdeya her yek ji karekterên nava çîrokê di pêwendiya ligel hevdu de û herwisa ligel hemû çîrokê bi giştî ye. Rêjeya hebûna van erkan ciyawaz e û di her çîrokekê de hejmareke ji wan tê dîtin.

Çîrokên efsanewî yên kurdî, zêdetir bi erkên “derketin û dûrketina ji malê” an “tawankarî”yê tên destpêkirin û bi erkên “zewac û padişahtiyê”, “çareserkirina kêşe û kêmasiyan” û “sizadana tawankar” bi dawî dibin. Teqrîben di %70 ji van çîrokan de du erkên girîng “pevçûna leheng û tawankar” û “encamdana karê dijwar” tên dîtin û proseya pêşveçûna çîrokan bi van du erkan ve hatiye girêdan.

Tevî ku erk û û hêmanên sereke yên çîrokên kurdî û rûsî wek hev in, lê di çawaniya hin erkan de ciyawazî tê dîtin ku sedema vê yekê jî cudabûna çanda du neteweyan e. Weke nimûne di çîrokên rûsî de erka “pevçûna leheng û tawankar” amaje bi sê binbeşên lîstika kartan, pêşbirk û kişandina weznê dike ku di çîrokên kurdî de ev cure nayê dîtin. Di beşa nasandina erkan de amaje bi nimûneyên din hatiye kirin.

1 Bêyî ku li benda tiştekî an sûdekê be. (wer.)

2 Dax û nîşan, bi hesineke germ û dax muhr û nîşana xwe li ser bedenê kesekê datanîn; bi wê yekê re dibêjin `daxkirin` (wer.)

ÇAVKANÎ

Bekrecoyî, Rêbwar. (2008). Çend Çîrokêkî Folklorî Nawçey Pişder. Hewlêr: Aras.

Cefer, Hecî. (2007). Carekî ji Cara. Dihok: Înstîtîyotî Kelepûrî Kurd.

Cehanferd, Secad. (2009). Efsaneyl Willati Mîdiya. bergî yekem. Silêmanî: Înstîtîyotî Kelepûrî Kurd.
_ _ _ (2011). Efsaneyl Willati Mîdiya. bergî dûwem. Silêmanî: Înstîtîyotî Kelepûrî Kurd. Celîl, Erdoxan û Celîlî Celîl. (2007). Efsaneyên Kurdan (Efsanêhayê Kurdan). Wergêrranî Kerîm Keşawerz. Tehran: Êlmî ve Ferhengî.

Cemal, Rêbwar. (2007). Xitke Sûr. Hewlêr: Aras.

Cûtyar, Xalîd. (2007). Dêw. Silêmanî: Serdem.

Derwêşiyan, Elî Eşref. (2007). Efsane û Hekayetî kurdî (Efsanêha ve Metelhayê Kurdî). Têhran: Çişmê, çapa pêncem

Ehmed, Ararat. (2004). Qutûy Etar. Silêmanî: Înstîtîyotî Kelepûrî Kurd.

Futûhî, Sware û Resûll Weysî. (2014). Raz. bergî yekem. Hewlêr: Mukiryanî.

Girdesorî, Cemal. (2008). Hencîrî Çil Tam. Hewlêr: Aras.Hacî zelmî, Îbrahîm.(2014). Dêwe Çerme û Dêwe Siyawe. Silêmanî: Înstîtîyotî Kelepûrî Kurd. Heme Salih Tofîq,

Mihemed. (2000). Honrawe û çîrokî folkilorî kurdewarî. Silêmanî: Wezaretî Roşenbîrî.

Lescot, Roger. (1991). Çîrokên kevn ên kurdî (Dastanhayê kuhenê kurdî) û 420 Pend û Biwêj. Wergera Mihemed Riyanî. Tehran.

Mann, Oskar. (2011). Tuhfey Muzeferye. çapî sêyem. Mehabad: Seyidyan.

Mexmûrî, Pîr Dawûd. (2011). Sorî Çaw Şîn. Hewlêr: Ekadimyay Kurdî.

Mihemed Şêlazî, Cemîl. (2005). Çîrokên Mîlîyên Kurdî. Silêmanî: Înstîtîyotî Kelepûrî Kurd. Propp, Vladimir. (2007). darriştenasîy çîroke cadûyekan (Rîxtşênasîyê Qêsêhayê Perîyan). çapî duwem. Wergêrranî Fereydûn Bedreyî, Tehran: Tûs.

Rudenko, Margarita Borissowna. (2011). Efsaneyên Kurdî (Efsanêhayê Kurdî). Wergera Kerîm Kişawerz, Tehran: Ilmî-ferhengî.

Safari, Baqî. (2003). Efsaney Hewraman. Tehran: Îhsan.

Semedî, Ebdulla. (2013). Hewt Xallî Xerîb. Mehabad: Îhsan.

Tevehudî, kelîmulla. (2000). Dara çil Sitran: bîst û yek Efsaneyên Kurdî yên Xorasanê (Dêrextê Çêhêl Destan), Meşhed: Muheqiq.

Umer Xoşnaw, Hêmin. (2013). Kanîy Xuman. Silêmanî: Înstîtîyotî Kelepûrî Kurd.

Dêsmana Çîrokên Efsanewî yên Kurdî

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Dêsmana Çîrokên Efsanewî yên Kurdî

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply