Monomîta Joseph Camphell

Monomîta Joseph Camphell*

MEHDÎ JAFARZADEH

Puxte: Campbell li ser mîtên cihanê xebitî û bingeheka hevpar ji mîtan peyda kir ku weke nimûneyeka hevrist di hemû çandan û di hemû deman da dubare bûye. Û wisa jî teorîya xwe ya monomîtê jî derxist ku li gor wê teorîyê hemû mîtên cihanê di eslê xwe da ji çîrokeka hevrist lêbelê bi hûrgilîyên cihêreng çêbûne. Girîngtirîn monomîta wî ku beşekî zêde ji berhemên wî jî li ser vê yekê ne, monomîta “Leheng” e. Berhemên wek “Star War” û “The Lord of the Rings” û gelek ji berhemên binavûdeng ên sînemaya Hollywood li ser vê teorîyê hatine afirandin. Di vê nivîsê de rêwîtîya leheng a Joseph Campbell tê raçavkirin.

Peyvên sereke: Joseph Campbell, Mîtolojî, monomît, leheng, sînema

Jiyana Joseph Campbell

Joseph Campbell, bêjer, mamoste û mîtologê berceste yê amerîkayî ye ku di warê dîn û mîtolojîya berawirdî da binavûdeng e. Berhemên wî gelekî berfireh û curbicur in û hemû jî ji tecrubeyên mirovî pêk tên. Felsefeya wî ya meşhûr jî wisan e: “li pey xweşbextîya xwe be” (Follow your bliss) (Robert Ellwood, 1999: 132). Campbell di malbateka katolîk da li New Yorkê hatîye dinyayê. Dema zaroktîya xwe piştî dîtina mûzeya dîroka siruştî ya Amerîkayê û dîtina destçêkirîyên şênîyên seretayî yên Amerîkayê1, bû mereqdarê çanda wan. Piştî demekê di warên cihêreng a civaka şênîyên wir da û bi taybetî jî di warê mîtolojîyê da bû xwedî raman. Bi vî awayî wî hemû jîyana xwe bi xebitîna li ser mîtan û pêwendîyên wan di nava netewên cihêreng da, domand.

Campbell sala 1921ê, dibistana xwe li Canterburyîyê qedand. Di heman salê da li kolêja Dartmouth dest bi xwendina matmatîkê kir lê piştî maweyekê dest jê berda û çû zanîngeha Kolombîyayê û li wir edebîyata inglîzî xwend û sala 1927ê, mastera xwe li wir qedand. Campbell werzişkarekî pispor jî bû; gelek caran xeletên muteber di “werzişa revînê” da wergirtine. Sala 1924ê, ew li gel malbata xwe seferekê diçe Ewropayê. Ew di wê seferê da bi naskirina Krishnamurti felsefeya rojhilatê jî dinase, di wê demê da çiroskên evîna wî li ser raman û felsefeya Hindî-Hindûyê vêdikeve. Campbell piştî wê seferê êdî dest ji dogmaya dînî û mezhebî berdide. Sala 1927ê ji zanîngeha Kolombîyayê bûrseka xwendinê werdigire û tê Ewropayê. Piştre wî di warên zimanê fransîya kevn û zimanê Sanskrîtî da li zanîngeha Parîsê û zanîngeha Mûnîx a Almanê xwendina xwe domand. Piştî demekê ew herdu zimanên fransî û almanî hîn bû û karî bi awayekî rewan bi herdu zimanan biaxive. Di wan salan da ew kete bin bandora gelek ji ramanwerên wê demê. Wî berhemên James Joyce xwendin û wan berheman pir bala wî kişand. Herwisa wî pêwendîya xwe bi Krishnamurti ra jî domand. Wî nivîsên Sigmund Freud û Carl Gustav Jung jî xwendin û wan berheman gelek bandor li ser wî danî.

Campbell sala 1929ê ji Ewropayê vegerîya û çû zanîngeha Kolombîyayê. Lê li wir jî nekarî bidomîne û ji wir veqetîya û piştî demekê kirîza xwedaketinê (Depression) ew girt û pênc salan li pey, (1929-1934) wate û menaya jîyanê digerîya. Di wan salan da wî bi awayekî kûr bala xwe da ser fikr û ramanên Jung û bi şêweyekî nû ev raman nas kirin. Wî herwisa derbareyê derûnnasî, antropolojî û mîtolojîyê jî lêkolînên xwe domandin. Sala 1934ê kolêja Sarah Lawrence pêşwazîya wî dike û wî vedixwîne. Ew li wir dibe mamoste û lêkolînên xwe li ser mîtên dinyayê didomîne. Diçe Hind û Japonê li ser mîtên wir jî lêkolînê dike û piştre pê dihese ku divê mît bi awayekî rêkûpêk bên nasandin. Şahkara xwe ya bi navê Maskên xwedayan (The Masks of God) ku lêkolînek li ser mîtên cihêreng û çandên curbicur di nava hezaran salan da bû, weşand. Wî erk û wezîfeya xwe heta dawîya emrê xwe derbareyê mît û dînên tetbîqî di gotûbêjan, radyo û telvezyonan da domandin. Û sala 1987ê di 83 salîya xwe da li mala xwe li Hawayîyê koça dawî kir.

Teorîya monomîtê

Hero (Leheng) peyveka Yûnanî ye û wateya wê parastin û xizmetkirin e. Leheng kesek e ku ji bo fedakarîyan ra hertim amade ye. Wateya leheng herwiha canfedakirinê jî bi xwe ra tîne. Campbell dibêje: “Leheng mêr an jinek e ku şîyana wî/wê ya serkeftina li hemberî astengîyên şexsî yan xwemalî hebe û bikare ji wan derbas bibe û bigihêje asteka mirovatî ya sûdmend û bimifa”. Girîngtirîn xebata Campbell li ser mîtolojîyê, teorîya monomîtê (Monomyth/ The Hero’s Journey) ye ku wî sala 1949ê di pirtûka xwe ya bi navê Lehengê hezar rû (The hero with the thousand faces) da ev berfireh kir. Li gorî teorîya monomîtê, hemû mît teşeyên hevrist ên arketîpîk (Archetype/ kevnenimûne) dişopînin. Û li her cih û demê bi şikleka taybet tên nimandin; Ango hemû mîtên cihanê di eslê xwe da çîrokeka hevrist derdibirin û curbicurbûna wan çîrokan jî ji ber vegêranên cihêreng e. Campbell ferq û cîyawazîya di navbera mîtên netewe û çandên cihêreng da gelekî kêm dibîne û hemahengîya di navbera wan da berceste dike. Li gorî vê teorîyê, çîrokeka mezin û lehengê serekî û dijlehengek û hin hêmanên din di çîrokê da, di hemû dîroka mirovatîyê da dubare bûne. Çîrok tenê li gorî hin merc û imkanan, hinekî hatine destêwerdan û lîstikvan û karekterên xwe guhertine. Leheng û karekter di hemû çîrokan da dişibin hev û wek hev tevdigerin. Bi nêrîna Campbell, mît li gorî tecrubeyên taybet ên çand û şaristanîyê ji bo her netewêkê bi awayekî cuda çêbûye. Teorîya monomît a Campbell di sînema û edebîyatê da roleka mezin lîstîye û bandoreka mezin jî li wan danîye. Nêrîneka mîtolojîk li ser monomîtê, bûye sebeba afirandin û rexnekirina gelek ji berhemên hunerî û edebî. Teorîya Campbell ji bo rexnekirin û venêrîna çîrokên sînemayî û dîtbarî, nimûneyek çêkirîye. Gelek rexnegir li gorî vê nêrînê berhemên hunerî dinirxînin. Herwisa gelek ji berhemên edebî û hunerî yên dinyayê li ser vê binyadê hatine afirandin. Berhemên wek “Star War” û “The Lord of the Rings” û gelek ji berhemên binavûdeng li ser vê teorîyê hatine afirandin.

Qonaxên rêwîtîyan

Girîngtirîn monomîta ku Campbell li ser disekine, leheng e. Leheng yek ji kevntirîn arketîpan e ku hertim mijara serekî ya mîtolojîyê ye û arketîpên din ên weke Pîrê zana, Birêker û karektêrên din li gorî pêwendîya wan bi leheng ra tên menakirin. Loma jî nasîna vê arketîpê ji bo tehlîl û analîza teorîya monomîtê gelekî pêwîst e. Leheng di hemû çîrokan da hin qonaxan derbas dike, di serî da hemû leheng weke mirovekî normal û asayî dijîn, lê li gorî bûyerên ku diqewimin ew ji bo kar û mijareka girîng tên hilbijartin û vexwendin. Campbell rêwîtîya monomît a leheng, li ser sê beşên serekî dabeş dike: cudabûn (departure), teşeruf (initiation), veger (return).

3.1. Cudabûn

3.1.1. Vexwendina ji bo destpêkirina rêwîtîyê:

Di serî da leheng mijûlî jîyana xwe ya asayî ye. Di vê halê da ew ji bo rêwîtîyeka ber bi devereka nenas va tê vexwendin. Ev qonaxa yekem a rêwîtîya mîtîk e. Leheng bi awayekî, bi dengekî an bi nîşaneyekî tê vexwendin û wî ber bi cihaneka nenaskirî va dikişîne. Ev deverê ecêb tijî metirsî ye û ev xeter bi awayên cihêreng xwe dinimînin. Ev dever weke daristan, şikeft, çîyayên bilind, bin pêlên deryayê, giravên sosret, asiman, an xewn û xeyalî tên nîşandan, lê ew welat hertim xeyalî û neasayî tê dîtin ku li wir bûnewerên ecêb û xeyalî karên newesfbar dikin û ev tiştên hanê jî dervayî şîyan û eqlê mirov in. Dibe ku leheng bi xwe têkeve ser rîya vê rêwîtîyê an jî ji alîyê memûrekî dilovan û dilsoz va bê hevrêtîkirin û di vê rîya pirmetirsî da bibe rêhevalê wî.

Mînakên bi vî rengî li hemû dinyayê hene û kêmzêde hemû jî dişibin hev. Peyamgihan an kesê ku lehengî vedixwîne carinan weke canewer an heybereka xeyalî tê ser rîya lehengî, lê bi her rengî ku be ferq nake, bi vî awayî leheng ji bo vê dîyardeyê an rêwîtîyê tê vexwendin.

3.1.2. Nepejirandina dewetê

Hin caran leheng vê dewetê napejirîne. Ev jî tiştekî ecêb nîne, di jîyana asayî da gelek caran dibe ku mirov hin dewetan red bike û nepejirîne. Di serî da qet guhê xwe nade ser vê tiştê. Sedemên vê guhnedanê jî curbicur in; leheng naxwaze rewşa

wî ya heyî bê guhertin an ji ber berjewendîyên xwe yên takekesane çav bar nade ku vê dewetê qebûl bike. Lê belê nepejirandina dewetê zêde nadome û ew rêwîtîya xwe dest pê dike.

3.1.3. Alîkarîyên dersiruştî

Dema ku leheng dewetê dipejirîne, rêbereka dersiruştî xwe bi wî dinimîne. Ev rêber hertim hin hêzên cadûyî û tilismî jî dide lehengî ku piştre di dema rêwîtîya lehengî da bi kêrî wî tên.

3.1.4. Derbaskirina qonaxa yekem

Leheng di vê merheleyê da ji bo destpêkirina rêwîtîya xwe, sinorên jîyana nasyar derbas dike û dikeve nava welatekî nenas û ecêb.

3.2. Zikê Masîyê

Ev merheleya dawî ya cudabûna lehengî ji jîyana naskirî ye, leheng di vê qonaxê da vîn û iradeya xwe ya guhertinê nîşan dide.

3.3. Teşeruf

3.3.1. Cadeyên azmûnê (xwan)

Cadeyên ezmûnê an xwanên ezmûnê komek ji ezmûnan in ku leheng divê wan derbas bike ta ku ji bo guhertinê amade bibe. Carinan jî di hin ezmûnan da bi ser nakeve.

3.3.2. Mulaqata ligel xwedêbanû

Leheng di vê qonaxê da evîneka bêşert û merc tecrube dike, yanê leheng pirê caran, kesê herî zêde jê hezkirî dibîne û mulaqat dike.

3.3.3. Jin di rola weswesekerê da

Di vê qonaxê da leheng bi wesweseyên madî û cismî ra rûbirû dibe. Jin metafora wesweseyên cismî û madî ya jîyanê ne.

3.3.4. Aştî bi bavî ra

Leheng di vê qonaxê da divê bi kesekê ra rûbirû bibe ku ev kes ê herî bihêz di jîyana wî da ye. Ev kesê ku em wek bav pênase dikin, hêza wî ya kuştinê û zindîkirinê heye.

3.3.5. Wekxwedêbûn

Dema ku leheng ji hez û xweşîyên dinyayê xwe cuda dike, digihêje asteka tifaqê. Teşeya madî ya vê qonaxê aramî û rezamendîya leheng e.

3.3.6. Bereketa dawîyê

Bereketa dawîyê, gihîştina bi mexseda dawîyê ye. Hemû merheleyên berê weke destpêkekê ne ji bo gihîştina vê astê. Di piranîya mîtolojîyan da ev bereket tiştekî dersiruştî weke kanîya ava heyatê an cama pîroz e.

3.4. Veger

3.4.1. Redkirina vegerê

Leheng êdî di dinyayeka din da gihîştîye bextewerîyê, êdî dilê wî naxwaze vegere nava jîyana asayî û naxwaze ev bereketa ku bi dest xistîye bi kesên din ra parve bike.

3.4.2. Firrîna cadûyî

Hin caran xelata encamê, eger tiştek be ku ji aliyê xwedê va tê parastin; Leheng divê vê tiştê hilîne û bireve.

3.4.3. Alîkarîya dersiruştî

Wisan ku hewcetîya lehengî ji bo derbaskirina merheleyên rêwîtîyê bi rênima û hevalan heye, hin caran di vegera ber bi jîyana asayî da jî ev hewcetî xuya dibe; bi taybet eger ew di dema rêwîtîyê da birîndar bibe û ji hêla cismî va lawaz bibe.

3.4.4. Derbaskirina qonaxa vegerê

Leheng di vê qonaxê da hîn dibe çawa ji hikmetên ku di dema rêwîtîyê da hîn bûye sûdê werbigire û vê tiştê bi bermayîyên dinyayê va parve bike.

3.4.5. Mîrê du dinyayan

Pirê caran leheng di vê qonaxê da wek Îsa yan Bûda tê nîşandan. Di lehengên hinekî biçûktir da, di vê qonaxê da balansa di navbera cism û rih da tê hînkirin. Leheng di vê astê da digihêje aramîya hindurîn û dervayî.

3.4.6. Jîyana azad

Leheng di vê qonaxê da ji tirsa mirinê rizgar dibe û dema xwe qenîmet dizane, ne hesreta rojên borî dixwe û ne jî dibe tengezarê rojên pêşerojê.

Rexneyên li ser teorîya Campbell
Campbell di nivîsên xwe da dixwaze nimûneyeka mîtê ya gerdûnî durist bike. Eger mirov hinekî derbareyê mîtan bizane, bi hêsanî ev şaşitîya hanê tê fêhmkirin. Ew di bin bandora Carl Jung da bû û wisa biryar dabû ku mît rengvedana gerdûnî ya arketîpîk di mêjîya mirovî da ne. Wî digot ku hemû mît ji çîrokeka yeksan çêbûne, loma jî wî ev weke monomît bi nav kir. Ka em bala xwe bidin rexneyên li ser xebata wî. Dema mirov lê hûr dibe rastî gelek kêşeyan dihê.

Hemû mît ji çîrokeka yeksan nehatine afirandin. Hin motîvên hevpar di nava mîtan da hene lê ev nayê wê menayê ku hemû mît dixwazin tiştekî yeksan vegêrin. Dema ku mirov biryar dide nimûneyeka giştî çêbike wê çaxê gelek ferq û cudahîyên di navbera mîtan da berçav nagire. J. Campbell jî ev xeta kiriye. Tevî ku di pêşgotina pirtûka xwe The Hero with the Thousand Faces ferq û cudatiyên mîtan jî destnîşan dike lê dema vegêrana Lehengî ji bo xwîner, tesewireka wisa çêdibe ku hemû çîrokên pêwendîdar bi rêwîtiya lehengî, proseyeka yeksan dişopînin û teşe û şikleka din nayê dîtin. Segal dibêje: “tevî ku J. Campbell hertim dibêje ez mereqdarê kişifkirina şibihîn û ferqên di navbera mîtan da me jî lê em dibînin ku tenê bala xwe daye ser şibihîn û wekheviyan” Campbell van ferqan jî weke maskên xwecih dihesibîne (Campbell, 1988: 111). Yek ji rexneyên din ku li xebata wî tê girtin ew e ku ew ji dêvla selimandina teorîya xwe, wê weke modeleka rastîn dibîne û di pirtûka xwe da The Hero with a Thousand Faces di pêşî da modela xwe raber dike û piştre beşekî biçûk ji çîrokê ku girêdayî û li gorî nimûneya wî ye vedigêre, Campbell ti caran çîrokekê tam ji serî heta dawiyê venagêre, loma jî kêşe û arîşeyên modela teorîya wî hertim ji ber çavên xwîner tên veşartin.

Encam

Wisa ku hate gotin, Campbell li ser mîtên cihanê xebitî û bingeheka hevpar ji mîtan peyda kir ku weke nimûneyeka hevrist di hemû çandan û di hemû deman da dubare bûye. Û wisa jî teorîya xwe ya monomîtê jî derxist ku li gorî wê teorîyê hemû mîtên cihanê di eslê xwe da ji çîrokeka hevrist lêbelê bi hûrgilîyên cihêreng çêbûne. Girîngtirîn monomîta wî ku beşekî zêde ji berhemên wî jî li ser vê yekê ne, monomîta “Leheng” e. Campbell wisa bawer dike ku mîtên hemû çandan wek hev in û karekterên mîtîk weke lehengî, di hemû çand û şaristanîyan da bi awayekî ecêb dişibin hev û proseyeka dîyar derbas dikin ku weke nimûneyeka dîyar tê şopandin. Ev prose û rêwîtî ji sê qonaxên serekî cudabûn, teşeruf, vegerê pêk tên. Leheng hertim bi rengekî xwe dinimîne û xwe digihîne tecrubeyên nû, û rêwîtîya xwe dest pê dike. Gelek ji berhemên sînemayî û edebî ji ser nimûneya teorîya Campbell hatine çêkirin. Li gor nimûneya monomîta Campbell em dikarin ji bo tehlîla hêsantirîn heta dijwartirîn çîrokên cihanê, sûdê werbigirin.

* Spasiya mamoste Şehap Velî dikim ku ji bo vê nivîsê, rêbaz û çavkanî nîşanî min dan.

1 Çermsorên Amerîkayê ku ji berê va jî li wir dijîyan û weka şênîyên esîl yên wî welatî tên naskirin.

ÇAVKANÎ

Ellwood Robert, (1999), The politics of Myth, State University of New York.

Campbell Joseph, (2004), The Hero with Thousand Faces, Princeton University Press.

—–(1988), The power of the Myth, Apostrophe S Productions.

Campbell, Joseph, (1988), Historical Atlas of World Mythology. Vol. 2, pt.1. New York: Alfred van der Marck Editions.

—–(1990), An Open Life. Eds, John M. Maher and Dennie Briggs. New York: Harper Collins & Row.

—–(2004), Hero with Thousand Faces, New Jersey: Princeton University Press.

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Monomîta Joseph Camphell

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply