Oblomov û Paşxaneya Wî ya Civakî

Oblomov û Paşxaneya Wî ya Civakî

BİLAL ATA AKTAŞ

Puxte: Bi Rojavayîbûyînê re civakek dikeve nav veguherîneke cuda û dînamîk. Di vê veguherînê de vebijêrk sê ne. Civak, an pişta xwe dide rûdanên nûjen, li pey astengiya nûtiyê diçe û ji kevneperestiya xwe tawîz nade, an kêm-zêde li ber xwe dide lê dîsa jî nikare bergiriyeke teqez li hemberî wê ava bike û di navberê de dimîne. An jî entegrasyona xwe ber bi temambûyînê ve dibe. Di vê serêhatiyê de civak, li ber deriyê Rojavayê (şaristanî, nûjenî) ye û bona ketina hundir, heweskarê guhertina hin kevneşopiyên xwe ye. Ev yek jî, bivê nevê bandora xwe bi ser gelek waran de destnîşan dike. Yek ji wan qadên sereke jî wêje ye. Ev nivîs, di riya rojavayîbûna Rûsyayê de li ser pêwendiya roman û civaka Rûsî kûr dibe. Ji bo vê mebestê jî romana Oblomovê ji xwe re wek mînak digire û bi awayekî berawirdî him analîza Oblomovê dike him jî li ser geşedanên sosyo-polîtîk ên civaka Rûsyayê, ku têkildarî mijara Oblomovê ne, disekine.

Peyvên Sereke: Rojavayîbûyîna Rûsî, Oblomov/îtî, mirovê bêkêr, nûsazî

I. Destpêk: Kurteya romanê

Li pirtûkekê bifikirin ku lehengê wê yê sereke, ji sed rûpelî zêdetir di nav ciyan de be û bi vî awayî we biqehirîne. Oblomov, kesekî wisa ye. Ji tiraltiya xwe derfetê nabîne şimika xwe li pê bike û rabe ser xwe. Ew di nav nexweşiyekê de ye: Oblomov, ji Oblomovîtiyê neçar e.

Di dîroka wêjeyê de pirtûkên ku lehengên wan ji nivîskarên wan bêhtir tên naskirin, kêm in. Heke yek di heman demê de him bi navê nivîskar him jî bi navê pirtûkê, ku ew jî bi tena serê xwe serenaveke cuda ye, bilêv bike; mirov nikare jê derxe ka kîjan afirîner kîjan jî afirandî ye.[1] Romana Oblomov a Îvan Gonçarov jî, ev cure pirtûkek e. Nivîskar, ji bilî Oblomov çend heb pirtûkên din jî nivîsandine.[2] Lê bi dibetiyeke mezin heke Gonçarov, Oblomov neafirandiba dê di lîsteya nivîskarên ji rêzê de navekî din jî bihata zêdekirin. Lê belê Oblomov niha ewqas bi navûdeng e ku ala têgiha Oblomovîtiyê hê jî di warê wêjeyê de wek rojên ewil li ba dibe.

Baş e, lê ev pirtûk pirtûkek çawa ye? Çima ewçend balê dikişîne ser xwe û xêr e em jê re dibêjin ‘klasîk’?

Nivîskar û Oblomov

Îvan Gonçarov yekî asosyal e. Qet nazewice. Gava ji dayik dibe sal 1812 ye. Pîştî qedandina Zanîngeha Moskowê, 30 salan karmendiyê dike. Romana xwe ya Oblomovê di 1859an de diweşîne. Dem dibe 1891 û li Petersburgê dimire.

Îlya Îlîç Oblomov jî, torînekî 32-33 salî ye. Li gundê wan ê bi navê ‘Oblomovka’yê, di malbateke kevneperest de mezin dibe. Dê û bavê wî tu car derfetê nadin da ku Oblomov kare xwe bi xwe bicih bîne. Ew jî tu karê fîzîkî nake. Çi bixwaze hema ji teref xûlaman ve tê peydakirin. Por şehkirin, gîzme pêkirin, gore derxistin hew dikeve para xûlamê wî, Zahar.[3] Dem derbas dibe û Oblomov bi vê delaliyê mezin dibe. Piştî zanîngehê çendekê karmendiyê dike. Dûre dev ji wê jî berdide. Piştî mirina dê û bavê xwe berpirsiyariyên Oblomovkayê ji bo wî girantir dibin. Di Oblomovkayê de nêzî 350 gundî (xulam) dijîn û debara xwe bi şuxulîna zeviyên Oblomovan dikin. Oblomov, ji kar û barên çandiniyê fehm nake. Wî hay jê tune ka zevî çawa tê rakirin, çandinî çi wext e? Ji ber vê yekê rêveberiya gund, teslîmî kehyayê xwe dike û ji Oblomovkayê bar dike. Oblomov, dûrbûna xwe ya fîzîkî jî li ser eleqedarbûna xwe ya qels zêde dike û bi temamî ji Oblomovkayê dûr dikeve. Di bajarekî din de dikeve kirê û bi dahatên salane ya gund debara xwe dike. Li vir jî hemû pêdiviyên Oblomov ji hêla xulamê wî yê pîrekal, Zahar ve tê bicihanîn. Di nav çerxên tiralbûnê de ewqas aciz e ku “acizî wek nexweşînekê di çavên wî de rûniştiye û tu dibê qey xwe ji wir bere bere dide der.”[4] Hebe tunebe Zahar. Oblomov radizê, ji xew radibe, li derdora xwe dinêre, difikire, hewl dide da ku şimika xwe li pê bike lê belê çawa ku pêçiyên wî lê dikevin, dev jê berdide, dikeve xeyalên kûr û bêserûber, difikire û dîsa radizê. Dixwaze pirtûkekê, ku bi dehan roj in tenê çend rûpel pê de çûye, biqedîne lê wê jî paşde diavêje. Oblomov hew ev e. Di laşekî de razandineke dagirker, xeyalperestekî bêkerixîn, robdoşambr[5] û xew. (Hêmaya robdoşambrê, li vir metaforeke girîng digire ser xwe. Ji destpêka romanê heya dawiyê, robdoşambra Oblomov jî li gorî hest û rewşa Oblomov diguhere. Gava Oblomov aşiqê Olgayê dibe û zindîtiyeke dîmane tê ser wî, Gonçarav bi rengekî neyînî qala Robdoşambrê nake. Belam, çer ku Oblomov nexweş dikeve û dikeve nav ciyan mijar tê ser pîneyên Robdoşambra Oblomov).

Oblomovka ve şêniyên wî

Divê kevaneyek ji bo şêniyên Oblomovkayê jî bê vekirin. Niştecihên vî gundî îradeyên xwe radestî hêzên xwezayî û yezdanê kirine. Çi biqewime ji xwedê dizanin û bi çarenûsê şîrove dikin. Oblomovkayiyan “Ji azweriyên fûrî wek ji êgir bitirsin, ditirsiyan. Li deverên din, gava ku laşên mirovan bi pêketina agirê giyanî dişewitî, giyanên Oblomovkayiyan di laşên wan ên nerm de aram, peng bû.”[6] Bi vê pêşkêşkirinê Gonçarov, qala mîkro-mînaka Oblomovkayiyan, wêneyê berfireh ê rûsiyan xêz dike. Dixwaze bibêje ew paşde mane, gelek dixebitin û hew dixebitin. Lê êdî çu tişt bi vî awayî naçe serî. “Ev şêweya jiyanê jî, ji dê û bavên xwe, wek hazir stendine. Dê û bavên wan jî, ji kalikên xwe; kalikên wan jî ji kalikên xwe…”[7] wek hêmaneke din a metaforîk jî, niştecihên Oblomovkayê ji ‘pirtûk’an direvin. Wan “…rojên xwe bi pirtûkên ku dibe sedemên gelek pirsên tarî, jehr nedikirin.”[8]

Nivîskar, van tiştan hemû di bin beşa Xewna Oblomov[9] de dide dû hev. Û bi xewna Oblomov dikeve pey hewldaneke hîmtijekirinê. Dixwaze bibêje: “Rast e. Oblomov kesekî wilo ye, di xwe de nabîne ku ji nav ciyan derkeve. Va ye malbata wî jî ev e. Lê min ew, ji nişka ve dernexist holê. Ka binêrên Oblomov çima bûye Oblomov û di vê sazbûna şexsî de para malbatê (ango civaka rûsî) çî ye?”

Nûtiyên rûsî û bandora wî ya li ser civakê

Diyar e ku eger nivîsareke wêjeyî gotina mijarê be; berhem, ji peywendê azade nayê nirxandin. Wêje çi be jiyan ew e. Jiyan çi be wêje di bin bandora wê de ye. Bê guman Oblomov jî ji der peywenda xwe nayê nirxandin. Niha em ê hinek li ser van tiştan, tiştên ku Oblomov kirine Oblomov, bisekinin.

Di çaxa Oblomov de, li Rûsyayê “rojavayîbûneke dirinde” li ser kar e. Rûsya dereng maye, ji çar aliyan ve li pey ‘şaristaniyê, rojavayê ye’ û der heqê leşkeriyê de, endazyariyê de nûjenî divê. Di vê prosesê de qanûn li ser qanûnan tên îlankirin. Elfabeya kîrîl tê xwerûkirin, Akademiya Zanistan tê avakirin, tersxane tên damezirandin, rojname tên weşandin, bi sedan pirtûk tên çapkirin. [Balkêş e ku di prosesa rojavayîbûna Osmaniyan de di bin rêveberiya Îbrahîm Muteferrîkayê de 17 pirtûk tên çapkirin. Digel vê yekê, di çapxaneya ku Petroyê Yekem ava kiriye de, tenê di sala 1711an de 600 pirtûk tên çapkirin. (Budak, 2008: 83)].[10]

Petroyê Yekem û bandora wî

Pêngavên rojavabûyîna Rûsyayê cara ewil di salên 1690’î de ji teref Petroyê Yekem ve tên avêtin.[11] Petroyê Yekem, ne çarekî ji rêzê bû (ji xwe yek ji leqebên wî jî “dîn”e.)[12] Hê di demên çarbûna xwe ya lawaz de zanava xwe vedişêre û diçe Ewropayê.[13] Çêkirina keştiyan jî tê de, di gelek karan de dişuxule, bi çand û hunerê re mijûl dibe û der heqê endezyariyê de dibe xwedî tecrûbeyeke girîng. Bi çûyîna der welêt a Petroyê Yekem re, di dîroka çaritiya Rûsyayê de cara ewil çarek ziyaretî derve dike. Petro I. piştî salekê xeber hildide ku “Streltsi”[14] serî rakiriye. Bi lezûbez xwe digihîne welêt û piştî şerekî giran Streltsî têk dibe.

Di riya rojavayîbûyînê de nikare bête ramîn ku desthilatdar dest neavêje avahîsaziyê. Petroyê Yekem jî li ser vê mijarê kûr dibe. Li gorî wî, diviya nûnertiya berê li paş bimaya. Bajar, sikak, kolan tev aîdê berê bûn. Hemin ew derbasî asteke din dibin, wê demê ji wan re cihûwareke nû diviyabû[15]. Petro I. bona vê armancê bajarê St. Petersburgê ava dike û bi vî awayî rojavayîbûyînê ji sînorên teoriyê azad dike û dixe navenda hilberîna sosyo-polîtîk a civakê. Ma di romanê de derbasbûyîn û şêweya honandinê ya peyv-bajara St. Petersburgê tesadûf e?[16]

Katerinaya duyem û bandora wê

Piştî bingehdanîna xurt a Petro jî nûtî berdewam dikin. Bi taybetî di dema Katerînaya Duyem de Rûsya dikeve asteke din. Katherînaya II. ji hêla çand û hunerê ve sepanên bibiryar pêk tînin û bi xwe jî di nav prosesa meşandina van sepanan de bi rengekî çalak rolekî girîng dilîze. Bi rewşenbîrên fransî[17] re têkilî datîne û di prosesa afirandina birrek berhemên hunerî de pêşengî dike.[18]

Di dema wê de civaka Rûsyayê, wek karker û torin bûbûn du beş.[19] “…nakokiya mezin a ku di navbera van herdu çînan de ye, jêderka pirsgirêkan bû.”[20] Lê belê Katherîna dîsa jî îmtîyazên çîna zadeganan zêde dike û devê cawbirê bêtir vedike. Êdî derfet yekcar di destê serdestan de ye. Ew dixwînîn, diçin der welêt, digerin û bivê nevê ji gund û ji ‘gundîti’yê dûr dikevin. Bi perwerdehiya Rojava mezin dibin lê belê jiyan, her çiqas bixwazin jî li rastiyên Rûsyayê nayê. Ev paradoks di eynî wextê de hesta ‘dinavberêdemayîn’ê zêde dike û qafekî ewropî di laşê xwe de xwe xerîb dibîne û ev rewşa modern jî çarenûsa “jeune rûsîyan”[21] dorhêl dike.

Îlya Îlîç Oblomov jî yek ji van “jeune rûsîyan”e. Dubrolyubov[22], di berhema xwe ya bi navê “Oblomovîtî Çî Ye?” de li ser vê mijarê kûr dibe û jêderanîna xwe wiha destnîşan dike: “Tiraltî û guhnedêriya wî encama perwerdehî û mercên hawirdorê ye. Yanê li vir tiştê ku girîng e Oblomov nîn e, Oblomovîtî ye.”[23] Ji bilî Oblomov, em di wêjeya rûsî de bi hêsanî rastî van cure lehengan tên.[24]Dubrolyubov di heman pirtûka xwe de qala van lehengan jî dike û hemûyan li ser realîzma Rûsyayê cardin di bin çavan re derbas dike.

III. Analîza karakteran, mebesta afirandina wan û bandora ruhê demê li ser wan

Petroyê Yekem, ji tecrûbeya xwe ya derve feydeya şandina xwendekaran bo derwelêt dibîne û tova vê sepanê diavêje. Yên ku li Ewropayê perwerdehiyê digirin û tên, li ser entelejansiya Rusyayê, şoreşekê pêk tînin û di pêşveçûn û entegrasyona Rusyayê de xalên girîng diyar dikin.

Ştoltz jî di romanê de karakterekî wilo ye. Tam berevajî Oblomov e, “qet di cihê xwe de nasekine”. Bazirgan e. Geh li Elmanyayê geh li Parîsê ye. Dixwîne, digere, beşdarî baloyan dibe. Ji hunerê fehm dike, jîr û heya bibêjî hevalekî baş e. Bê şik, Gonçarov ew ji bo “nûnertiya mitleq a Ewropa”yê afirandiye. Lê li aliye din jî Oblomov heye, Rojhilat e. Paşde maye, tim û daîm xeyalperest e. Rizî ye. Bersiva pirsê dizane lê bi zanayî wê bincil dike û sûc diavêje yên ku tişt anîne pê. Kakûta dijberiyê ne tenê di Oblomov û Ştoltz de ye, lê belê di Olga û Pşenîtsayê de jî heye û Gonçarov, bi vê tezatê “dijberî û têkoşînekê” dide pêş xwendevanan, tîpolojiya rojhilatiyan ji nû ve diafirîne û dixwaze wê raxe ber çavan.

Her çiqas rawêja “Gonçarov nakeve xefika ‘karîkaturîzekirina karakteran’, kûrahiyeke giranbiha dide lehengên xwe.” were angaştkirin jî, ev îdîayeke ‘zêde çakbîn’e. Dibe ku kêm-zêde em li ser Oblomovê li hev werin ancax heman rêkeftin ji bo Ştoltz derbasdar nîn e. (Lê dîsa jî heke em karakterên hevçax ên rûsî û osmaniyan ên wê demê bidin berhev bi rehetî dikarin bêjin ku berovajî vebeyîna Rojavayîbûyîn a Rûsyayê, romana Tanzîmatê ya Osmaniyan di heman prosesê de, di nav vî serkî û teyazbûnê de digevize. Karakterên wan heta bibêjî alafranga û xwezilok in).[25]

Gonçarov şayesandina giyanî de serkeftî ye. Ewqas ku di beşa yekem de xwendevan dixwaze bikeve nav romanê û Oblomovî bidaweşîne, wî ji ciyê wî rake. Lê heman tişt ji bo teswîrkirina tiştên ‘der hundirîn’ derbasdar nîn e. Wek mînak, Parka ku mazûvaniya jivana[26] Olga û Oblomovî dike, bi tenê bi rûxalkî hatiye teswîrkirin. Lê Dubrolyubov li vir balê dikişîne ser tiştekî din. Bi ya wî, “kesên ku dibêjin ‘şayesandina pelekî darê ya bi awayekî çak bi qasî şayesandina karaktera mirovekî ya bi şêweyekî xweşik girîng e’ di nav çewtetiyê de ne.”[27] Li nik nêrîna wî, ev cure huner, ji bo hunerê nîn e. Huner, çi qas bi kêrî civakê were ewçend huner e.[28] Û bi dîtina wî, dirêjahiya romanê jî di cih de ye. Ji bo vegotina hemû çarçoveya rewşê, ev dirêjahî pêwîst e. Di romanê de “tiştekî ku naverokê eleqedar nake, tune ye.”[29]

Oblomov dikare bi îngilîzî bixwîne, ji fransiyê fehm dike, jîr e. Lê tiral e û zû dixape. Safokek e, xeyalperest û şeqizî ye. Yanê Rojhilat e. Çi wext serê wî bikeve derdan, bê Ştoltz -ango bê Rojava- nikare xwe sererast bike. Gava kehyayê gund wî dixapîne, Ştoltz digihîje hawara wî, gava birayê xwediyê malê dek û dolaban dide pêşiya Oblomov, Ştoltz dîsa li ser dikê ye. Gonçarov, di romanê de pesndayîna Oblomovê wek dirûst û bi vefa nîşan dide. Lê Dubrolyubov îtîrazî vê yekê jî dike û dibêje: “Esasen, di Oblomovê de yekane tişt heye ku baş e: Ji bo dek û dolaban hewlnedayîn e. Sedema vê jî tiraltiya hezretê ya fitrî ye.”[30]

Agafya Matveyevna Pşenîtsa jî bi Oblomov re di heman çeperê de ye. Nûnertiya Rojhilatê dike. Dema ku Oblomov dixwaze xaniyê wê kirê bike, pirsên wê her tim wek “ez nizanim, bila birayê min were jê bipirse.” dibersivîne. Nizane, Rojhilat e. Venapirse, Rojhilat e. Xwarinê çêdike, amade dike. Yanê ji hêla fikr û ramanê ve tu tiştekî nake, ‘Rojhilata arkaîk’ e. Çarenûsa wê bireserbûyîn e. Li milê din jî Olga heye. Li gorî lehengên jin ên ciwan a wêjeya Rûsî ya sedsala 19mîn, Olga yeka ji rêzê ye. Keçikeke saf û diltenik e. Li pey bextewariya xwe ye û yek ji endamên Îlyînskiyan e. Ma tente, ma chère[31] ji devê Olga û xaltiya wê ku bi pê re dijî, kêm nabe. Di qonaxa Îlyînskiyan de şevên xwarinê yên rûtîn tên lidarxistin. Mêvanê van seremoniyan jî ji çîna zadeganan pêk tê. Va ye Olga di dorhêleke wisa de dijî, xem û derdê wê stran, evîn û şahî ye.

Olga û Oblomov bi saya Ştoltz, hevûdu nasdikin. Dûre aşiqî hevdu dibin. Piştî vê bûyerê rûpelên romanê leztir diherikin û roman dikeve asteke din. Ştoltz nêzî sed-sed û pêncî rûpel vedikişe û dik ji aşiqan re dimîne.[32] Olga, bi saya îşqa xwe, Oblomovî hebkî dileqîne lê encam dîsa pûç derdikeve.

Piştî ku oblomov dikişe mala Agafya Matvayevna Pşenîtsayê, di gelek cihên romanê de milê Pşenîtsayê ji derîyê nîvcoyî yê mitbaxê re xuya dike. Xwîner bi gurahiya derbasbûnê pê dihese ku ev hêmaneke metaforîk e ku me arasteyî rabirdûyê dike. Ji ber vê yeke Oblomov dixwaze “destê xwe di milê wê de”. Gonçarov, piştî jihevcihêbûna Olga û Oblomov, Ştoltz û Olgayê bi hev re dizewicîne. Daweteke din jî dikeve para Oblomov û Pşenîtsayê. Nivîskar bi vî awayî lehengan li nav hevdu kategorîze dike û bona reçeteya bextewariyê, Ştoltz û jina wî radestî me dike: Xelasbûn, Rojava ye.

III. Encam

Wêje, di ruhê civatekî de cihekî girîng digire. Çimkî germ û geşedanên gel hemû xwe li ser wêjeyê destnîşan dikin. Bi taybetî di veguherînên ‘tund û lez’de şopa vê yekê hêsantir tête çavdêrîkirin. Di vê rêwîtiyê de çi peywend ji edebiyatê bêpar dimîne çi jî edebiyat ji peywendê bêxem dimîne. Coxrefya diçe dibe qedr û qedera civat û civakê (gemeinschaft gesellschaft) herdu hev temam dikin, hevdu geş dikin. Bi vê nêrînê jî tişta ku bandora xwe li ser civakê destnîşan dike, ji wê dişimite û xwe diavêje çeme-mijarên wêjeyê. Va ye kirin û kiryarên Rûsyayê jî xwe bi romana Oblomovê ve girêdane û pûlên xwe reşandine geliyê pirtûkê.

Diyar e ku Gonçarov bi rengekî aşkere, aliyê Rojavayê digire. Berovajî Tolstoy û bi taybetî Dostoyevskî, reçeteya wî di vî warî de zelal e. Nemaze Dostoyevskî tim biendaze ye, hevsengiya xwe diparêze. Lehengên xwe ji bo “rijandina fikrê xwe wek alav û amûr” bi kar nayne. Di romanê de “Pirsa ‘Ev camêr çi dike? Armanc û wateya jiyana vî mirovî çî ye?’ bêyî ku bi pirseke din were şêlîkirin rasterast û aşkera hatiye pirsin. Xebata civakî, xebata gişkî bi wî şêweyî lê hatiye ku êdî ne dikare bête taloqkirin û ne jî dikare bête derengxistin, sedema vê yeke ev e.“[33] Piştî spartina vê yekê, em têdigihîjin ku di romanê de, Oblomov nûnertiya Rojhilatê dike, bi hemû liv û tevgerên xwe binê tiraltiya xwe zexm dike. Oblomov ji Oblomovîtiyê neçar e û tenê xuya dike. Dawiya dawîn nexweşiya Oblomovîtî derdikeve ser rûyê erdê û wî Oblomov ji netevgeriyê dikuje. Belê, ji netevgeriyê. Yanê ji xwespartina paşdîroka şexsî, yanê xwespartina rojên biîhtîşam ku êdî ‘pênc qûriş’ nakê. Di şexsê Oblomovî de ji bo civaka Rûsî yekane rê heye: Ştolzbûn, yanê rojavayîbûn. Ji bo vê yekê jî çi bêdel bête dayîn heq e. Ji ber ku mesele, ya man û nemanê ye. Ha zelal ha şêlû, sedema serkeftina romanê belkî jî ev e: Armanc şêlûkirina karakteran nîn e, zelalkirina deşta mijarê ye. Bi vî awayî, Îlya Îlyîç him dibe sedem him jî encam. Sedema derengmayina rojavabûyîna rûsî û encama paşdemayîna rûsî. Û belkî jî giyana romanê di vê gotinê de veşartî ye:

Ştoltz, „çima li gund dibistanekê venakî…”
“hê zû nîn e?” got Oblomov. “Hînbûna xwendin û nivîsîn a gundiyan xeterek e, paşê naxwazin cot biavêjin…”
“Na, cot çawa baştir tê avêtin, wî hîn dibin.”[34]

143

[1] Gelo Rabelaîsî Gargantua nivîsandiye an Gargantuayî Rabelîas?

[2] Obyknovennaya Istoriya (1858;), Îvan Savîch Podzhabrîn (1848), The Frigate Pallada (1858), Obryv (1867)

[3] Zahar, ji biçûktiya Oblomov heya dawiya jiyana Oblomov tim xulamtiya ezbeniyê xwe dike. Yekî kleptoman (dizê ku wek nexweşî tiştên biçûk didize), serhişk û destpelixî ye.

[4] Gonçarov, İvan. (2012). Oblomov. (Çev. Ergin Altay) İstanbul: İletişim Yayınları. r. 488. Wergera bo kurdî ya hemû jêgirtinên ji vê berhemê aîdi min in (B. A. Aktaş)

[5] Robdoşambr: Kincê sibê (bi tirkî, sabahlik). Di wergerên Tirkî yên berê de wek “Hirka”(Xirqe) hatiye wergerandin. [bnr. Gonçarov, İvan. (2000). Oblomov. (wer. Sabahattin Eyüboğlu – Erol Güney) İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.] Lê ev werger tam bi cihê xwe nagire. Robdoşambr ji “robe de chambre”a Fransî tê û bi wateya xwe ya xwerû tê maneya “cil û bergê odeyê, rojê”.

[6] İvan Gonçarov, Oblomov. r. 133.

[7] B.n.b., r. 134.

[8] B.n.b., r. 134.

[9] B.n.b., r. 108.

[10] Veguhaztin ji “Arslan, Nihayet. “Osmanlı ve Rus Toplumlarında Medeniyet Değişmesi:Bihruz’lar ve Oblomov’lar”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi hej. 18, sal. 2011, r. 53)

[11] Arslan, b.n.b., r. 48.

[12] Alîgirên wî bêtir navlêka “Petroya Mezin” tercih dikin.

[13] Murat Belge, der barê vê mijarê de destnîşan dike ku çûyîna yekem a padîşahekî Osmanî, 170 sal piştî çuyîna Petroyê Yekem pêk hatiye. Ev padîşah jî Ebdilezîz e û li devremayîna wî bi tenê sê mehan dom kiriye û armanca çuyîna herduyan ji hev cuda ye.

[14] Mîna “Yenîçerî”yê Osmaniyan. Streltsi, têkbirina gelek şeran de rolên mezin dileyîst û di artêşa Rûsya’yê dexwedî cihekî taybet bû. Ji teref alîgirên Ewropa, wek nûnerê kevneperestiyê dihat hesibandin. Piştî rakirina Streltsi, reform li dû hev hatin.

[15] Wek mînak: Komara Tirkiyeyê (bi taybetî di nav salên 1923-50’an de) gava ku li şûna sazî û dezgehên kevn, formeke nû li welatiyên xwe pêwîst dike, di jiyana rojane de xala gerûyê ya avasaziyê jî diguherîne. Di şûna mizgeft, sûk û sikakên berê de, Îstasyon, park û “Halkevlerî”. (Ji bo agahiyên bêhtir, bnr. Çağlayan, Ercan. (2014). Cumhuriyet’in Diyarbakır’da Kimlik İnşası (1923-1950). İstanbul: İletişim Yayınları).

[16] Realîzm, pirranî bi geşedanên di warê bazirganî û bajar(î)bûyînê re derdikeve pêş. Destpêka vê bizavê beranberî sedsala 18. dike. Romana Oblomov jî li ser bingeheke wilo rû daye. Bazirganiya Ştoltzî û hilbijartina bajarekî nû, divê di nav vê kontekstê de were nirxandin.

[17] Voltaîre, Dîderot, D’Alembert

[18] Lê divê pêşverûtiya Katherîna II. hişê me şêlû neke. Di heman çaxê de hova sansure bi tev-hêza xwe li ser kar e.

[19] Proleter, di romanê de carekê tenê tê bikaranîn û ew jî di wateya kesên bêxanî, bêaram hwd. de ye. Piştî geşbûna kapîtalîzmê peyv naveroka xwe bere bere diguherîne û wateya karker’ê digire ser xwe. (bnr. h.b., têbînî, r. 45)

[20] Aslan, b.n.b, r. 68.

[21] Jeune(fr): Ciwan. Di prosesa Tanzîmatê ya Osmaniyan de ji bo kesên alafranga dihat bikaranîn.

[22] Yek ji rexnegirên navdartirîn a Rûsya’yê ye. 25 salî ya xwe de dimire.

[23] Dobrolyubov, Nikolay Aleksandroviç. (2011). Oblomovluk Nedir? (Wer. Mazlum Beyhan). İstanbul: Evrensel Basım Yayım. r. 38.

[24] Tentetnikof, N. A. Gogol, 1842; Peçorîn, Lermontov; 1841, Yevgeniy Onegin (1825-1832), Puşkin; Rudin, Turgenyev (1856). [Ji bo agahiyên bêhtir, (bnr. Aslan, 2011)]

[25] Felâtun Beg (Felâtun Bey île Rakım Efendi), Zekaî, (Karnaval), Senaî, (Parîs’te Bir Turk) Ahmet Mîdhat Efendî; Şohret (Şik), Meftun (Şipsevdî) Huseyîn Rahmî Gurpınar; Bîhruz (Araba Sevdasi) Recaîzâde Mahmut Ekrem; Efruz Bey (Efruz Bey) Omer Seyfettîn; Servet Bey ve kizi Senîha, Cemîl (Kîralik Konak), Leyla, (Sodom ve Gomore) Yakup Kadrî Karaosmanoglu; Necîp, (Eylul). Mehmet Rauf; Ahmet Cemîl, Maî ve Siyah. Behlul (Aşk-i Memnu) Halît Ziya Uşakligîl.

[26] Jivan: Hevdîtina evîndaran.

[27] Dubrolyubov, b.n.b, r. 26.

[28] Jixwe Dostoyevskî jî Dubrolyubovê li ser heman bingehê rexne dike. Wî bi “piçûkdîtina hunerîtiyê” sucdar dike û dibêje niyeta Dubrolyubovê “huner tunebe jî dibe” ye. (bnr. h.b., r. 12)

[29] Dubrolyubov him bi jiyana xwe him jî di nivîsên xwe de dixwaze xîreta xwe ji bo gel xerc bike. Ev xeta qelew xwe bi awayekî hişk dide der. Ji ber vê yekê di rexneyên wî de gel parêzîyeke tund heye.

[30] Bnr. b.n.b., r. 65.

[31] Xaltiya min, delala min.

[32] Ev beş car caran gelek acizker e. Mirov nikare xwe ji fikra “xwezî kurttir bibûya” bigire. Gonçarov carna dîyalogan têr û sertêra xwe dayê pêş û têgihîja cihûwarê hincirandiye û xwendevanan ji bendê veqetandiye.

[33] Gonçarov, b.n.b., r. 57.

[34] B.n.b., r. 186.

ÇAVKANÎ

Arslan, Nihayet. “Osmanlı ve Rus Toplumlarında Medeniyet Değişmesi: Bihruz’lar ve Oblomov’lar” Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi hej. 18, sal. 2011, r. 47-80.

Budak, Ali. (2008). Batılılaşma ve Türk Edebiyatı. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları. Borowec, Christine. “Time After Time: The Temporal Ideology of Oblomov”, Slavic and East European Journal, cilt 38, no. 4 (Kış 1994), s. 561-573.

Çağlayan, Ercan. (2014). Cumhuriyet’in Diyarbakır’da Kimlik İnşası (1923-1950). İstanbul: İletişim Yayınları.

Dobrolyubov, Nikolay Aleksandroviç. (2011). Oblomovluk Nedir? (Çev. Mazlum Beyhan). İstanbul: Evrensel Basım Yayım.

Erkman-Akerson, Fatma. (2010). Edebiyat ve Kuramlar. İstanbul: İthaki Yayınları.

Gonçarov, İvan. (2012). Oblomov. (Çev. Ergin Altay) İstanbul: İletişim Yayınları.

Süer, Ö. Aydın. (2006). XIX. Yüzyıl Rus Edebiyatı Üzerine Yazılar. İstanbul: Evrensel Basım Yayın.

Oblomov û Paşxaneya Wî ya Civakî

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply

Oblomov û Paşxaneya Wî ya Civakî

Related Posts

Vejandina Zimanê Îbranî

Nûrealîzma Îtalî, Yilmaz Guney û Hêvî

Tehlîlek di Peywenda Teorîya Monomîtê de li ser Çîroka “Meymûn Xanim û Mîrze Memûd”

Leave A Reply Cancel Reply